Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogik universiteti

O’smirlik davrida intelektual sohaning rivojlanishini o’ziga xos xususiyatlari

Bilish jarayonlarining rivojlanishida nutq ogʻzaki va yozma mavjud boʻlishi bilan kuchli vositasi hisoblanadi. Maktabdagi o’quv jarayonlarni toʻgʻri tashkil etilishi va amalga oshirilishi bilan osmon nutqining tog’ri rivojlanishiga qulay sharoit yaratiladi nutqni ozlashtirishga harakat bu osmonning muomala bilish va ijodiy faoliyatga kirishiga ehtiyot va intilish hisoblanadi uz jamiyatda ularning mazmun mohiyati anglashlari hisobiga boladi bu davrda til yordamida atrof borliqni aks ettirish bilan bir qatorda inson dunyoqarashini ham belgilab berish mumkinligini his qila boshlaydi aynan oʻsmirlik davrida boshlab inson nutq bilish jarayonlarining rivojlanishini belgilab berishini tushuna boshlaydi oʻsmirlar koʻpincha muomalada soʻzlarni ishlatish qoidalari qanday qilib toʻgʻri yozish kerak qanday qilib yaxshiroq aytish mumkin nima deyish kerak kabi savollar juda qiziqtiradi osmonlar maktabdagi oʻqituvchilar va kattalar ota-onalar nutqida kamchiliklari kitob gazeta radio tilini rektorlari xatolariga tez eʼtibor beradilar bu holat bir osmonning bir tomonidan oʻz nutqini nazorat etishga organsa ikkinchi tomonidan kattalar ham nutq qoidalarini buzishlari mumkinligini bilishlariga oʻziga mavjud xatoliklarni birmuncha barham toptirishlarida olib keladi O‘smirlik davriga juda ko‘p ziddiyatlar va qarama-qarshiliklar xos. Maktab dasturini o‘zlashtirish va boshqa ishlar bilan bog‘liq turli masalalarni yechishda ko‘zga tashlanadigan o‘smirlarning intellektual rivojlanganligi kattalarni ular bilan birga jiddiy muammolar bo‘yicha fikrlashga undaydi, o‘smirlarning o‘zlarí ham bunga harakat qiladilar[7].
11-12 yoshdan boshlab o‘smir endi mantikiy fikrlab xarakat qila boshlaydi. O‘smir bu yoshda xuddi kattalar singari keng qamrovli tahlil yetishni o‘rgana boshlaydi. O‘smir tafakkurning nazariy darajaga qanchalik tez ko‘tarila olishi, o‘quv materiallarini tez va chuqur egallashi uning intellektini xam rivojlanishini belgilab beradi. O‘smirlik davri yuqori darajadagi intellektual faollik bilan farklanadi. Bu faollik o‘ta kizikuvchanlik xamda atrofdagilarga o‘z layokatlarini namoyish etish, shuningdek, ulardli yuqori baxo olish extiejining mavjudligi bilan belgilanadi. O’smirning kattalarga beradigan savollari mazmunli, muloxazali va aynan o‘sha masala doirasida bo‘ladi. Bu yoshdagi bolalar turli-farazlarni keltira oladilar taxminiy fikr yuritib, tadqiqot utqaza oladilar, xamda ma’lum bir masala buyicha muqobil variantlarni takkoslay oladilar. O‘smir tafakkur ko‘pincha umumlashtirishga moyil bo‘ladi. Respublikamizning bozor iqtisodi sharoitida utishda kishilardagi amaliy tafakkurning axamiyati oshmokda. Amaliy tafakkur tizimiga quyidagi aqliy sifatlar kiradi:
- tadbirkorlik, tejamkorlik, xisob-kitoblik, yo‘zaga kelgan muammolarni tez yecha olishlik va boshqa shu kabi sifatlar mavjud bo’lgan taqdirdagina amaliy tafakkurni rivojlangan deb hisoblash mumkin.
Albatta, kursatilgan barcha sifatlar mavjud bo‘lgan takdirdagina amaliy tafakkurini rivojlangan deb xisoblash mumkin. Bu sifatlarni 1 sinfdanoq rivojlantira borish nixoyatda muxim o’smirlik davrida ishbilarmonlik sifatini o‘quvchilarning o‘z-o‘zini boshqarishni yo‘lga quyishi umumiy foydali tadbirkorlik ishlarida ishtirok etishi orqali rivojlantirish mumkin. Bu borada o’quvchi ijrochi rolida emas balki boshqaruvchi, mustaqil yo‘l tanlovchi va tadbirkorlik munosabatlarida o‘zi ishtirokchi bo‘lgan taqdirdagi rivojlanish amalga oshishi mumkin. Bu yoshda tadbirkorlikni rivolantirishda ko‘proq mustaqillikning berilishi usmir amaliy tafakkurining rivojiga ijobiy ta‘sir ko‘rsatadi. O’smir yoshdagi bolalarda tejamkorlikni rivojlantirish aqlning boshqa sifatlariga nisbatan osonroq kechadi, buni ko‘proq ularning qiziqtiradigan narsalarga mustaqil ravishda xisob-kitob qilib borishga kullash orkali amalga oshirish mumkin o’smirlarda yo‘zaga kelgan muammolarni tez va operativ xolda yechish malakasini shakllatirish birmuncha qiyinroq kechadi. Albatta, bu bolaning temperamentiga xam boglab. Barcha o’smirlarni xam tez yo‘llab, tez xarakat qilishga urgatish mushkul, lyokin ularni biror muammo yo‘zaga kelishi bilan orqaga chyokinmay, zudlik bilan echishning umumiy qoidalariga o‘rgatib borish mumkin. O’smirlik davrida intellektning yuqori darajada rivojlangan bo‘lishi qimmatli va obro’li xisoblanadi O‘smir shaxsida va uning bilishga qiziqishidagi o‘zgarishlar o‘zaro bog’lik bo‘ladi. Ixtiyoriy psixik jarayonlarning rivojlanishi o‘smirdagi shakllanib kelayotgan shaxs mustaqilligiga tayanadi, o‘zining shaxsiy xususiyatlarini anglash va shakllantirish imqoniyatlari esa undagi tafakkuriy rivojlanishi bilan belgalanadi[5].
Aqliy kognitiv jarayonlarning rivojlanishining ikki tomoni bor - miqdoriy va sifat. Miqdoriy o'zgarishlar o'smirning intellektual muammolarni boshlang'ich maktab yoshidagi bolaga qaraganda ancha oson, tez va samarali hal qilishida namoyon bo'ladi. Sifatli o'zgarishlar, birinchi navbatda, fikrlash jarayonlari tuzilishidagi siljishlarni tavsiflaydi: muhimi, inson qanday vazifalarni hal qilishi emas, balki uni qanday bajarishi. Shuning uchun aqliy kognitiv jarayonlarning tuzilishidagi eng muhim o'zgarishlar aynan intellektual sohada kuzatiladi. Fikrlashni rivojlantirish. Nazariy tafakkur rivojlanishda davom etmoqda. Boshlang'ich maktab yoshida o'zlashtirilgan operatsiyalar rasmiy-mantiqiy operatsiyalarga aylanadi. Piajening fikriga ko’ra, bu rasmiy operatsiyalar bosqichi mantiqiy fikrlashning ustuvor rivojlanishi. O'smirlik davrida tafakkurni rivojlantirish jarayonida bola quyidagi qobiliyatlarni namoyon qiladi:

• 
  intellektual muammolarni hal qilishda gipotezalar bilan ishlash qobiliyati;
  
• 
  mavhum fikrlarni tahlil qilish, mavhum hukmlarda xato va mantiqiy qarama-qarshiliklarni izlash qobiliyati.
  

Idrok va xotiraning rivojlanishi. O'zboshimchalik bilan va vositachi xotirani rivojlantirishdan tashqari, bola mantiqiy xotiraning faol rivojlanishini boshlaydi, bu o'quv materialini yodlash jarayonida asta-sekin ustun o'rin egallaydi. Mexanik xotiraning rivojlanishi sekinlashadi. O'smirlik davrida xotira va boshqa psixik funktsiyalar o'rtasidagi munosabatlarda sezilarli siljish kuzatiladi, xotira va fikrlash o'rtasidagi munosabatlar o'zgaradi. Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, bu yoshda o'smirlarning fikrlashi xotira faoliyatining xususiyatlarini belgilaydi[8].
Tasavvurning rivojlanishi. Bu bolaning tobora ko'proq ijodkorlikka aylana boshlaganida namoyon bo'ladi. Ba'zi o'smirlar she'r yozishni boshlaydilar, rasm chizish va ijodning boshqa turlari bilan jiddiy shug'ullanishadi. Haqiqiy hayotda o'smirning ehtiyojlari va istaklarining qondirilmasligi uning fantaziyalar olamida osongina gavdalanadi. Shuning uchun, tasavvur va xayol ba'zi hollarda xotirjamlik keltiradi, taranglikni engillashtiradi va ichki ziddiyatni yo'q qiladi.
Nutqning rivojlanishi. O‘smirlarda o‘qishni rivojlantirishning asosiy xususiyati ravon, ifodali va to‘g‘ri o‘qish qobiliyatidan yoddan aytib berish qobiliyatiga o‘tishda namoyon bo‘ladi. Monologik nutqning rivojlanishida ham sezilarli o'zgarishlar ro'y bermoqda. Ushbu o'zgarishlar kichik asar yoki matn parchasini takrorlash qobiliyatidan mustaqil ravishda og'zaki taqdimot tayyorlash, fikr yuritish, fikrlarni ifoda etish va ularni bahslash qobiliyatiga o'tishdan iborat. Yozma nutq yozma ravishda yozish qobiliyatidan berilgan yoki ixtiyoriy mavzu bo'yicha mustaqil kompozitsiyaga qadar yaxshilanadi.
Yosh o'smirlik - bu bolaning hissiy va irodaviy tartibga solishini shakllantirish jarayonining asosiy bosqichlaridan biri. O'smirning kechinmalari chuqurlashadi, turg'un tuyg'ular paydo bo'ladi, bir qator hayotiy hodisalarga hissiy munosabat uzoq va barqaror bo'ladi, ijtimoiy voqelik hodisalarining ancha keng doirasi o'smirga befarq bo'lib, unda turli xil hissiyotlarni keltirib chiqaradi. Ko'p odamlar uchun o'smirlik hissiyotlarning ruhiy hayotga ta'siri eng aniq namoyon bo'ladigan davrdir. O'smirlik davridagi bolalar engil qo'zg'aluvchanlik, kayfiyat va tajribalarning keskin o'zgarishi bilan ajralib turadi. O'smir yosh o'quvchidan yaxshiroq, o'z his-tuyg'ularini ifoda eta oladi. Maktab hayotining muayyan holatlarida u befarqlik niqobi ostida tashvish, hayajon, qayg'uni yashirishi mumkin. Ammo ma'lum sharoitlarda (ota-onalar, o'qituvchilar, o'rtoqlar bilan ziddiyat) o'smir xatti-harakatlarida katta impulsivlikni ko'rsatishi mumkin. Jiddiy g'azabdan u uydan qochish, hatto o'z joniga qasd qilishga urinish kabi harakatlarga qodir.
Bu yoshda tengdoshlar bilan muloqot katta ahamiyatga ega bo'lib, u o'spirin uchun keskin ehtiyojga aylanadi va uning ko'plab tajribalari bilan bog'liq. O'rtoqlar bilan muloqot nafaqat yangi qiziqishlarning paydo bo'lishi, balki xulq-atvor normalarini shakllantirish manbai hisoblanadi. Buning sababi, o'smirlar o'rtasida do'stona munosabatlarga - sezgirlik, sezgirlik, sir saqlash, tushunish va hamdardlik qilish uchun ma'lum talablar mavjud.
11 yoshdan 19 yoshgacha bo'lgan davrda inson hissiyotlarining jadal rivojlanishi kuzatiladi. O'smirlik (11 yoshdan 14 yoshgacha) kayfiyat va tajribalarning keskin o'zgarishi, qo'zg'aluvchanlik, impulsivlik va qutbli hislarning juda keng doirasi bilan tavsiflanadi. Bu yoshda bolalarda "o'smirlik majmuasi" mavjud bo'lib, u o'smirlarning kayfiyatini ko'rsatadi - ba'zida cheksiz zavqlanishdan tushkunlikka va aksincha, shuningdek, navbatma-navbat paydo bo'ladigan bir qator boshqa qutbli fazilatlar. Bundan tashqari, shuni ta'kidlash kerakki, o'smirlik davrida kayfiyatning keskin o'zgarishi uchun ko'rinadigan, muhim sabablar bo'lmasligi mumkin.
O'smir shaxsining umumiy o'sishi, uning qiziqish doirasining kengayishi, o'z-o'zini anglashning rivojlanishi, tengdoshlari bilan muloqot qilishning yangi tajribasi- bularning barchasi o'smirning ijtimoiy qimmatli motivlari va tajribalarining jadal o'sishiga olib keladi. birovning qayg'usiga hamdardlik, fidokorona fidoyilik qobiliyati va boshqalar. O'smirlar ota-onalari bilan muloqot qilishda qiyinchiliklarga duch kelishadi, ko'pincha ular bilan ziddiyatga tushadilar. Ota-onalarga hissiy qaramlikni yo'qotish istagi qizlarga qaraganda o'g'il bolalarda ko'proq namoyon bo'ladi. Talaba shaxsini shakllantirish uchun noqulay sharoitlarda (qiyin oilaviy vaziyat, ota-onalar bilan nizolar, o'rtoqlar bilan qoniqarsiz munosabatlar, o'z-o'zini hurmat qilishning oshishi, maktabdagi o'quv jarayonidagi kamchiliklar va boshqalar) assotsial tuyg'ularning kuchayishi kuzatilishi mumkin. O'smirda norozilik va g'azabni keltirib chiqaradigan, uning tajovuzkor hissiy reaktsiyasida namoyon bo'lishi mumkin bo'lgan muhim lahza - bu kattalarning e'tiborsizligi, uning so'rovlariga, intilishlariga, o'smirning butun shaxsiyatiga do'stona munosabatda bo'lishdir.
Motivatsion soha. O'smirning motivatsion-shaxsiy sohasi tarkibida tub o'zgarishlar ro'y bermoqda. U ierarxik xususiyatga ega bo'ladi, motivlar to'g'ridan-to'g'ri harakat qilmaydi, balki ongli ravishda qabul qilingan qaror asosida paydo bo'ladi, ko'plab manfaatlar doimiy ehtiros xarakterini oladi. Muloqot jarayonining motivatsion tuzilishida sezilarli o'zgarishlar ro'y bermoqda: ota-onalar va o'qituvchilar bilan munosabatlar o'z ahamiyatini yo'qotmoqda, tengdoshlar bilan munosabatlar muhim ahamiyatga ega bo'lib, guruhga tegishli bo'lish zarurati aniq namoyon bo'ladi. Guruhga mansublik yoshlarning ko'plab ehtiyojlarini qondirishi mumkin. Yosh o'smirlar uchun umumiy qiziqish va sevimli mashg'ulotlarini do'stlari bilan bo'lishish imkoniyati katta ahamiyatga ega; Sadoqat, halollik va sezgirlik ham ular uchun juda muhimdir. Guruhga muvofiqlik o'smirlar va ma'lum miqdorda muvofiqlikni talab qiladi. Biror kishi kompaniyaga qo'shilishi uchun u uning boshqa a'zolari kabi bo'lishi kerak: bu maxsus jargondan foydalanish yoki ba'zi o'ziga xos tafsilotlarda farq qiluvchi kiyim kiyish bo'lishi mumkin. Ushbu parametrlarga mos kelmaganlar, guruh ularni e'tiboridan mahrum qiladi. Chuqur hissiy bog'lanish va umumiy manfaatlarga asoslangan yaqin do'stlikni izlashga moyillik. Do'stlik ta'riflarida ikkita sabab ustunlik qiladi:

• 
  o'zaro yordam va sadoqat talabi;
  
• 
  do'stdan hamdardlik bilan tushunishni kutish.
  

O'smirlarda ota-onalar bilan norasmiy, tartibga solinmagan muloqotga bo'lgan ehtiyoj tengdoshlari bilan muloqotda bo'lgani kabi namoyon bo'ladi. Ota-onalarning tayyor emasligi, istamasligi, bolalarning kattalikka, mustaqillikka bo'lgan tobora ortib borayotgan istagini tushunish va qabul qila olmaslik o'smirlarning ota-onalari bilan muloqot qilishdan noroziligiga sabab bo'ladi. Avvalo, bu o'smirlarning yoshlarning ehtiyojlari va ehtiyojlariga ko'proq mos keladigan tengdoshlari bilan muloqot qilish istagining sababidir.
Muloqotdagi norozilik o'smirlarning xulq-atvorida bir qator salbiy tendentsiyalarning shakllanishiga olib kelishi mumkin, ularda huquqbuzarlik (deviant,delinkvent va boshqa ) xatti-harakatlar rivojlanishi mumkin. O'smirlarning o'quv va kognitiv faoliyati uchun motivatsiya xarakterida sezilarli o'zgarishlar ro'y bermoqda. O'rta sinflarda etakchi motivlar sinfda ma'lum bir mavqega ega bo'lish, tengdoshlarning tan olinishiga erishish istagi. O'rta maktabda o'qish kelajakni amalga oshirish, o'z hayotiy istiqbollari va kasbiy niyatlarini tushunishga qaratilgan motivlar bilan belgilana boshlaydi. Muayyan kasbga qiziqishdan tashqari, o'zini namoyon qilish va o'zini namoyon qilish zarurati, yoshning muayyan kasbni tanlashi ko'pincha ushbu kasbning ijtimoiy obro'si, ota-onalarning ta'lim darajasi va kasbi bilan belgilanadi. oilaning moddiy farovonligi. Ish haqining kutilayotgan darajasi ham katta ahamiyatga ega, garchi bu qaramlik yoshga qarab kamayib boradi.
Muxtoriyatga bo'lgan ehtiyoj - mustaqillik, mustaqillik, erkinlik olish zarurati; kattalarning huquq va majburiyatlarini o'z zimmasiga olish istagi. Xulq-atvor avtonomiyasi - tashqi rahbarliksiz mustaqil qarorlar qabul qilish uchun etarli bo'lgan mustaqillik va erkinlikka ega bo'lish.
Hissiy avtonomiya - bolalarning ota-onalarga hissiy qaramligidan xalos bo'lish. Bu davrning eng muhim xususiyatlaridan biri jinsiy rivojlanish va jinsiy sohaga qiziqishning ortishi hisoblanadi. Rivojlanishning dastlabki bosqichlarida bu qiziqish ko'proq o'smirlar tomonidan o'z tanasini o'rganishga, uning o'zgarishini va erkaklik va ayollikning umumiy qabul qilingan me'yorlariga muvofiqlik darajasini kuzatishga qaratilgan. Asta-sekin o'smirlar boshqalarning, ayniqsa, qarama-qarshi jins vakillarining rivojlanishiga qiziqish uyg'otadi. Ular o'zlarining rivojlanayotgan jinsiy tuyg'ulari va ehtiroslarini bilishadi, ular erotik tajriba sifatida jinsiy aloqaga qiziqish ortib boradi. O'smirlarning jinsiy faoliyati motivlarining aniq ifodalangan gender xususiyatlari topilgan. Yigitlar uchun etakchi motiv - bu qiziqish, qizlar uchun - nozik tuyg'ular. O'smirlarning motivatsion sohasining yana bir xususiyati - turli xil xatti-harakatlarning og'ishlarini keltirib chiqaradigan ehtiyojlar va motivlarning paydo bo'lishi: giyohvandlik, alkogolizm, chekish, jinoiy xatti-harakatlar[10].
O'z-o'zini anglashni rivojlantirish. O'smirlik davri bolaning o'zini o'zi anglashini rivojlantirishda, uning xatti-harakati va faoliyatining asosiy regulyatori sifatida o'zini o'zi qadrlashini shakllantirishda juda muhimdir, bu esa keyingi o'zini o'zi bilish, o'z-o'zini tarbiyalash jarayoniga bevosita ta'sir qiladi. va umuman, shaxsiyatni rivojlantirish. Adekvat o'zini o'zi qadrlaydigan o'smirlar katta qiziqish doirasiga ega, ularning faoliyati turli xil faoliyatga, shuningdek, muloqot jarayonida boshqalarni va o'zini tushunishga qaratilgan o'rtacha va maqsadga muvofiq bo'lgan shaxslararo aloqalarga qaratilgan. O'zini past baholaydigan o'smirlar depressiv tendentsiyalarga moyil. O'z-o'zini hurmat qilishni haddan tashqari oshirib yuborish tendentsiyasiga ega bo'lgan o'spirinlar faoliyat turlarida etarli darajada cheklanishni va muloqotga ko'proq e'tibor berishni va ozgina mazmunni ko'rsatadilar.
O'smirning o'zini o'zi qadrlashida quyidagi o'zgarishlar sodir bo'ladi.

1. 
   Yosh o'smirlik davridan boshlab, o'smirning o'zini o'zi qadrlash mazmuni chuqurlashadi va ta'lim faoliyatidan o'rtoqlar bilan munosabatlarga va ularning jismoniy fazilatlariga yo'naltiriladi.
   
2. 
   O'smirning o'zini-o'zi tanqid qilishning kuchayishi munosabati bilan uning o'zini o'zi qadrlashi adekvat bo'ladi: o'smir o'zining ijobiy va salbiy fazilatlarini ifodalay oladi.
   
3. 
   Axloqiy fazilatlar, qobiliyatlar va o'z-o'zini hurmat qilishda ko'proq namoyon bo'ladi.
   
4. 
   O'z-o'zini hurmat qilishning tashqi baholashdan keyingi ozodligi mavjud, ammo boshqalarning bahosi o'smirning o'zini o'zi qadrlash tabiatiga katta ta'sir ko'rsatadi.
   
5. 
   Ota-onalarning o'z-o'zini hurmat qilishiga ta'siri kamayadi va tengdoshlarning mos yozuvlar guruhi sifatida ta'siri kuchayadi.
   
6. 
   O'z-o'zini hurmat qilish o'smirning jamoadagi faoliyatining muvaffaqiyati va ijtimoiy-psixologik holatiga ta'sir qiladi, muloqot jarayonini tartibga soladi.
   
7. 
   O'zini-o'zi qadrlashning etarli emasligi o'smirning huquqbuzar xulq-atvorini belgilaydi.
   
8. 
   O'smirning shaxsiy o'zini o'zi baholashi uning nevrotik holatni o'z-o'zini baholashi bilan sezilarli darajada bog'liq[9].
   

Shunday qilib, o'smirlik davrida yoshlarda o'z-o'zini anglash faol shakllanadi, o'z-o'zini baholash va o'ziga bo'lgan munosabat standartlarining o'ziga xos mustaqil tizimi shakllanadi va ularning ichki dunyosiga kirib borish qobiliyati tobora rivojlanmoqda. Bu yoshda o'smir o'zining o'ziga xosligi va o'ziga xosligini anglay boshlaydi, uning ongida tashqi baholashdan (asosan ota-onalik) ichki baholashga asta-sekin qayta yo'naltirish mavjud. Shunday qilib, o'smir asta-sekin o'zining shaxsiy tushunchasini rivojlantiradi, bu esa yosh odamning xatti-harakatlarini keyingi, ongli yoki ongsiz ravishda shakllantirishga yordam beradi.