Nókis filialí «Kompyuter injiniringi» qánigeligi

Tarmaq protokolları
Kompyuter apparatları tárepinen isletiletuǵın baylanıs tu’llerine tarmaq protokolı dep ataladı. Kompyuter tarmaqların klassifikaciyalawdıń taǵı bir jolı olar qollap -quwatlaytuǵın protokollar kompleksi. Tarmaqlar kóbinese hár bir arnawlı programma menen bir neshe protokollardı ámelge asıradılar. Kópshilikke arnalǵan protokollarǵa TCP / IP - Internette hám úy tarmaqlarında tez-tez ushraydı.
Sımlı hám basqalar. Sımsız kompyuter tarmaqları
TCP / IP sıyaqlı birdey protokollardıń kóbisi sımlı hám sımsız tarmaqlarda isleydi. Jiyilgen kabellar menen isleytuǵın tarmaqlar biznes, mektepler hám úylerde bir neshe on jıllar dawamında ústinlik etdi. Jaqında, Wi-Fi sıyaqlı sımsız texnologiyalar, jańa kompyuter tarmaqların qurıw ushın ábzal variant retinde payda boldı. Bul bolsa mobil tarmaqlardıń ósiwine sebep bolǵan smartfon hám basqa jańa sımsız gadjetlardi qollap-quwatlaw imkaniyatın berdi.

Kompyuter tarmaqlarınıń tiykarǵı túrleri
Informaciyanı bir kompyuterden ekinshi kompyuterge uzatıw mashqalası esaplaw texnikası payda bolǵandan berli bar bolıp tabıladı. Informaciyalardı bunday uzatıw bólek paydalanılıp atırǵan kompyuterlerdi birgelikte islewin shólkemlestiriw, bir máseleni bir neshe kompyuter járdeminde sheshiw múmkinshiliklerin beredi. Bunnan tısqarı hár bir kompyuterdi málim bir wazıypanı orınlawǵa qánigelestiriw hám kompyuterlerdiń resurslarınan birgelikte paydalanıw, hám de kóplegen basqa mashqalalardi da sheshiw múmkin boladı.
Aqırǵı waqıtta informaciyalardı almasiw usılları hám quralların kóp túrleri usınıs etińip atır : eń ápiwayıı fayllardı disklar járdeminde kompyuterden kompyuterge ótkeriwden tartıp, tap dúnya kompyuterlerin birlestire alıw múmkinshiligin beretuǵın internet tarmag’i.
Kóbinese ―mahalliy tarmaqlari (local tarmaq, LAN, Local Area Network) terminin , úlken bolmaǵan, jergilikli ólshemli, jaqın jaylasqan kompyuterler jalǵanǵan tarmaq, yaǵnıy, jergilikli tarmaq dep tusiniledi. Lekin birpara jergilikli tarmaqlardıń texnikalıq kórsetkishlerine názer salsaq, bunday termin anıq emesligine isenim payda etiw múmkin. Mısal ushın, birpara lokal tarmaqlar bir neshe kilometr yamasa bir neshe on kilometr aralıqtan ańsat baylanıstı támiyinley alıw imkaniyatın beredi. Bul hal bolsa, bir xananıń, bir bınanıń yamasa bir-birine jaqın jaylasqan imaratina emes, bálki bir qala sheńberindegi ólshem bolıp tabıladı. Basqa bir tárepden alıp qaraganimizda global tarmaq arqalı (WAN, Wide Area Network yamasa GAN, Global Area Network) bir xanada jaylasqan eki qasında stoldagi kompyuterler de informaciya almasınıwın ámelge asırıwı múmkin, lekin negedir bunday sho’lkemles etilgen tarmaqtı hesh kim jergilikli tarmaq dep aytpaydi. Eki jaqın jaylasqan kompyuterlerdi interfeys arqalı (RS232, Centronics) kabel járdeminde baylanistiriw múmkin, yamasa hátte kabelsiz infraqızıl kanal járdeminde de kompyuterlerdi baylanistiriw múmkin. Lekin bunday baylanısıw da jergilikli tarmaq dep atalmaydi. Bálki, jergilikli tarmaq tariypi tap kishi tarmaq sıyaqlı bolıp, kóp bolmaǵan kompyuterlerdi baylanistiriw bolıp tabıladı. Haqıyqatlıqtan, jergilikli tarmaq kóbinese ekinen tap bir neshe onlap kompyuterlerdi óz quramına aladı. Lekin, birpara jergilikli tarmaqlardıń sheklengen múmkinshilikleri talay joqarı bolıp, abonentlerdiń sanı mıńǵa shekem jetiwi múmkin. Bunday tarmaqtı kishi tarmaq dep bálki nadurıs bolıp tabıladı.
Birpara avtorlar jergilikli tarmaqtı «ko'p kompyuterlerdi ajıralmas baylanis sistema» dep tariypleydi. Bul halda informaciya kompyuterlerden kompyuterlerge dáldalshısız hám bir túrdegi uzatıw ortalıǵı arqalı ámelge asıriladı dep qaraladi. Biraq házirgi zaman jergilikli tarmaqlarında bir túrdegi uzatıw ortalıǵı haqqında gáp júrgizip bolmaydı. Mısal ushın, bir tarmaq sheńberinde hár túrdegi elektr kabellari hám sonıń menen birge shıyshe talshıqlı kabellar da isletiliwi múmkin. Informaciya uzatıwdı « dáldalshısız » tariypi da júdá anıq emes, sebebi házirgi zaman jergilikli tarmaqlarında túrli konsentrator, kommutator, jóneltirgishler, marshrutizatori) hám kópirlerden (most) paydalanıladı.
Paydalanıwshılar baylanıs bar ekenligin sezim etpeytuǵın tarmaqtı jergilikli tarmaq dep qabıl etiliwi anıq boladi. Jergilikli tarmaqqa jalǵanǵan kompyuterler bir virtual kompyuter siyaqli bolıp tabıladı, olardıń resursları hámme paydalanıwshılar ushın biymálel bolıwı kerek bolıp, bólek alınǵan kompyuter resurslarınan paydalanıwdan kem qolay bolmawi kerek. Bul halda qolaylıq dep birinshi náwbette anıq joqarı tezlikte resurslarǵa ıyelew, qosımshalar arasındaǵı informaciya almasınıwın paydalanıwshı sezbegen halda ámelge asırılıwı bolıp tabıladı.
Bunday tariypde aste isleytuǵın global tarmaq da, keskin ámelge asırilatuǵın izbe-iz yamasa parallel portlar da jergilikli tarmaq túsinigine tuwrı kelmeydi. Bunday tariypden kelip shıǵadı, keń tarqalǵan kompyuterlerdiń tezligi asıwı menen, jergilikli tarmaq arqalı uzatılatuǵın informaciya tezligi de álbette asıwı kerek. Eger jaqın ótken zamanda informaciya almasınıw tezligi 1 - 10 Mbit/s jetkilikli dep esaplanǵan bolsa, házirde bolsa ortasha tezliktegi tarmaq 100 Mbit/s tezlikte informaciya uzata alıwshı tarmaq esaplanadı. 1000 Mbit/s hám odan da artıq tezlikte informaciya uzata alıwshı qurallar ústinde de aktiv jumıs alıp
barılmaqta. Kem tezlikte baylanıs ornatıw bolsa tarmaq formasında jalǵanǵan virtual kompyuterdiń islew tezligin paseyttiredi.

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Sonday etip, jergilikli tarmaqlardı basqa hár qanday tarmaqtan tiykarǵı ayırmashılıǵı - joqarı tezlikte informaciya almasiniwi bolıp tabıladı. Lekin bul bir ǵana parq bolıp qalmay, basqa faktorlar da zárúrli áhmiyetke iye.
Mısalı, informaciyalardı uzatıwda qátelikti keskin kemeytiw kerek. Júdá tez, lekin qáte informaciya uzatıw biymániliklik bolıp tabıladı, sebebi onı taǵı qaytaldan uzatıw kerek boladı hám sol sebepli jergilikli tarmaqlarda álbette arnawlı joqarı sapalı baylanıs qurallarından paydalanıladı.
Taǵı tarmaqtıń tiykarǵı texnikalıq kórsetkishlerinen biri úlken júklemede islew múmkinshiligi bolıp tabıladı, yaǵnıy informaciya almaslaw tezligi (taǵı basqasha etip aytqanda, úlken trafik menen). Tarmaqta qollanilip atirg’an informaciya almasınıwın basqarıwshı mexanizm ónimli bolmasa, ol halda kompyuterler informaciya uzatıw ushın kóp waqıt gezek kútip qalıwı múmkin. Gezek kelgeninen keyin úlken tezlikte hám qa’tesiz informaciya uzatılsa da, tarmaqtan paydalanıwshıg’a baribir tarmaq resurslarınan paydalanıw ushın málim waqıt kútiwge tuwrı keledi.
Hár qanday informaciya uzatıwdı basqarıw mexanizmi kepillik berilgen túrde islewi ushın, aldınan tarmaqqa jalǵanıwı múmkin bolǵan kompyuterler, informaciyalar sanı málim bolıwı kerek. Joybarlastırılǵanınan kóp kompyuterlerdi tarmaqqa jalǵanıwı, júklemediń asıwına alıp keliwi nátiyjesinde hár qanday mexanizm de informaciyalardı uzatıwǵa ulgera almay qalıwı tábiy bolıp tabıladı. Asa, tarmaq dep bul sózdiń túpkilikli mánisi sıyaqlı, sonday informaciya uzatıw sistemasın túsiniw kerek, ol jergilikli bir-neshe onlap kompyuterlerdi birlestirgen bolıwı kerek.
Sonday etip, jergilikli esaplaw tarmaqlardıń parq etiwshi belgilerin qáliplestiriw múmkin boladı :
• informaciyanı úlken tezlikte uzatıw hám joqarı tezlikte ótkeriw múmkinshiligi ámeldegi bolıwı ;
• uzatıw dáwirinde qáteliktiń dárejesi kemligi (joqarı sapalı baylanıs kanallar );
• informaciya uzatıwdıń ónimli hám tez ámelge asırıwshı mexanizmi bolıwı ;
• tarmaqqa jalǵanǵan kompyuterler sanı shegaralanǵan hám anıq bolıwı kerek.
Berilgen ta’riypten kelip shıǵadi; global tarmaq jergilikli tarmaqtan tómendegiler menen parıq etedi: shegaralanbaǵan abonentke mólsherlengen hám sapalı bolmaǵan kanallardan da paydalanıladı ; informaciya uzatıw tezligi salıstırǵanda kem, informaciya almasiw mexanizmi de salıstırǵanda tezlik boyınsha kepilliklenbegen bolıp tabıladı. Global tarmaqlarda eń áhmiyetlisi baylanıs sapası emes, bálki baylanıstıń bar ekenligi bolıp tabıladı. Kóbinese kompyuter tarmaqlarınıń taǵı bir túri - qala tarmaǵı (MAN, Metropolitan Area Network) bar ekenligin dizimnen ótkeredi, ádetde olar global tarmaqlarǵa jaqın bolıp, geyde jergilikli tarmaqlardıń birpara qásiyetlerine de iye boladılar.
Mısalı, joqarı sapalı baylanıs kanalları hám salıstırǵanda joqarı tezliktegi informaciya almasiniwi menen uqsas bolıp tabıladı. Bul ózgeshelik qala tarmaǵı da jergilikli tarmaq bolıwı múmkin ekenligin kórsetedi.
Haqıyqatlıqtan, házirde jergilikli tarmaq menen global tarmaqtıń anıq shegarasın ótkeriw múmkin bolmay qaldı. Kópshilik jergilikli tarmaqlarda global tarmaqqa shıǵıw múmkinshiligi bar, lekin informaciyanı uzatıw, informaciya almasınıwın shólkemlestiriw principi, ádetde global tarmaqta qabıl etilgennen talay parıq etedi. Jergilikli tarmaqtan paydalanıwshılar ushın global tarmaqqa jalǵanıw múmkinshiligi tek ǵana bir resursǵana bolıp qaladı tek.
Jergilikli esaplaw tarmaqtan hár túrdegi cifrlı informaciya uzatılıwı múmkin: informaciyalar, suwretler, telefon sóylesiwleri, elektron xatlar hám t.b.
Suwretlerdi uzatıw máselesi, ásirese dinamikalıq suwretlerdi uzatıw tarmaqtan joqarı tezlik talap etedi. Ádetde jergilikli tarmaqta tómendegi resurslardan ; disk maydanından, printerlerinen hám global tarmaqqa shıǵıw múmkinshiliklerinen birgelikte paydalanıladı. Lekin bul múmkinshilikler jergilikli tarmaq qurallarınıń múmkinshiliklerin bir bólegi bolıp tabıladı. Mısalı, olar hár túrdegi kompyuterler ara informaciya almasınıwın da ámelge asıradı. Tarmaq abonenti bolıp tek kompyuter emes, bálki basqa apparatlar da bola aladı. Mısalı printerler, plotterler. Jergilikli tarmaqlar tarmaqtıń hámme kompyuterlerinde parallel esaplaw sistemasın shólkemlestiriw imkaniyatin beredi. Bunday sistema quramalı matematikalıq máselelerdi sheshiwdi kóp márte tezlestiredi. Sonıń menen birge jergilikli tarmaqlar járdeminde quramalı texnologiyalıq processlerdi hám taǵı basqarıw múmkin yamasa bir waqtıniń ózinde bir neshe kompyuter járdeminde izertlew apparatların hám taǵı basqarıw imkaniyatın beredi.
Lekin yaddan shaqırıw kerek emeski, jergilikli esaplaw tarmaqlardıń da birpara kemshilikleri bar. Xızmetkerlerdi oqıtıwǵa, qosımsha apparatlarǵa, tarmaq programmalıq támiynatına, jalǵaw kabellariga qosımsha sarplanatuǵın aqshadan tısqarı tarmaqtı rawajlandırıw, resurslarına ıyelewdi basqarıw, bolıwı múmkin bolǵan buzılıwlardı ońlaw hám tarmaqtı islewin qadaǵalaw etiwshi, yaǵnıy tarmaqtıń basqarıwshısı administrator bolıwı kerek. Tarmaq kompyuterdi jayınnan kóshirililiwin shegaralaydı, keri jaǵdayda jalǵaw ushın kabellar ótkeriw kerek boladı, bunnan tısqarı, tarmaq viruslardı tarqalıwı ushın qolay ortalıqqa iye esaplanadı, sol sebepli bólek kompyuterlerge qaraǵanda qorǵaw máselelerine úlken itibar beriliwi kerek.
Usi tema sheńberinde tarmaq teoriyasınıń zárúrli túsiniklerinen bolǵan server hám klient túsiniklerin de kóriw dárkar bolıp tabıladı.
Server - tarmaq abonenti bolıp, ol óz resurslarini basqa abonentlerge paydalanıwǵa berip, lekin ózi basqa abonentler resurslarınan paydalanmaydı, yaǵnıy tek tarmaqqa isleydi. Tarmaqta server bir neshe bolıwı múmkin.
Ajıratılǵan server-bul server tek tarmaq máseleleri ushın xızmet etedi. Ajratilmagan server tarmaqqa xizmet kórsetiwden tısqarı basqa máselelerdi de sheshiwi múmkin.
Klient - tek tarmaq resurslarınan paydalanıp, tarmaqqa óz resurslarini ajratpaytug’in tarmaq abonentine aytıladı, yaǵnıy tarmaq oǵan xızmet etedi. Kompyuter - klient de kóbinese jumıs stansiyası dep ataladı. Ádetde hár bir kompyuter bir waqtıniń ózinde de klient hám sonıń menen birge server bolıwı múmkin. Kóbinese server hám klientti kompyuterdi ózi dep tusinilmeydi, bul kompyuterde isletilip atırǵan programmalıq qosımshalardı túsiniledi. Bul halda tarmaqqa óz resurslarini berip atırǵan qosımsha server bolıp tabıladı, tek tarmaq resurslarınan paydalanıp atırǵan qosımsha bolsa klient bolıp tabıladı.