Nókis kánshilik instituti kánshilik isi topari studenti kaypanov jánibektiń “geologiya” PÁninnen

NAWAYI MÁMLEKETLIK KÁSHILIK HÁM TEXNOLOGIYALAR UNIVERSITETI JANINDAǴI
NÓKIS KÁNSHILIK INSTITUTI
KÁNSHILIK ISI TOPARI STUDENTI
KAYPANOV JÁNIBEKTIŃ
“GEOLOGIYA” PÁNINNEN



Ózbetinshe jumıs: Geologiya paniniń qısqasha mazmunı hám rawajlanıwı haqqında


Orınlaǵan: Kaypanov J.
Qabıllaǵan:


Nókis 2023
TEMA: Geologiya paniniń qısqasha mazmunı hám rawajlanıwı haqqında
Reje:

1. 
   Geologiya páni tariyxınan qısqasha maǵlıwmatlar
   
2. 
   Jerdiń forması, ólshemleri hám dúzilisi
   
3. 
   Jerdiń ıssılıq rejimi.
   
4. 
   Jer magnetizmi
   

Geologiya páni tariyxınan qısqasha maǵlıwmatlar — Geologiya páni áyyemgi tariyxga iye. Sebebi kisiler áyyemginen baslap tábiyaatda júz bolatuǵın túrli geologik hádiyse hám processlerge óz itibarların qaratganlar hám olarǵa túrlishe munasábette bolǵanlar.
Jer qatlamlarında jaylasqan m a'danlarni qazib alıp isletiwgen. Bul tarawdaǵı ilimiy pikirlami biz grek ilimpazları Fales (eramızdan aldınǵı vII—vI ásir), Geraklit (eramızdan awalgi vI ásir), Demokrit (eramızdan aw algi vI —v ásir), Arastu (eramızdan awalgi 384—322- jıllar ) dóretpelerinde ushıratamız.
Elimiz aymaǵında geologiyaga tiyisli jazba maǵlumotlar IX-X ásirlerde jasaǵan ullı ilimpazlar Abu Rayhon Beruniy (979—1048-jıllar )hám Abu Ali ibn Sino (980— 1037-jıllar ) tárepinen qaldırilgan.
Abu Rayhon Beruniy óz dóretpelerinde jer, minerallar, geologik processler tuwrısında ájayıp pikirlami aytıp o 'tadi. Ol yeming domalaqlıǵına ıseniw menen birge onıń úlkenligin de birinshiler qatarında o'lchaydi. Xorezm hám Indiyanıń kartasın tuzib, bul mámleketlaming geologik dúzilisin qayta tiklewge urınǵan.
Ásirese, alımdıń oqar suvlaming geologik iskerligi tap 'g'risidagi ilimiy pikirleri, jer landshaftınıń qanday etip payda bolǵanlıǵın hám bunda paleontologik-haywan qaldıqların úyreniwge súyenip, paleogeografik usılǵa tiykarlanǵanlıǵı oǵada qımbatlı bolıp tabıladı.

Beruniy o 'zining “Mineralogiya” atlı shıǵarmasında minerallar haqqında tereń hám anıq ilimiy m a'Iumotlar beredi. Minerallami anıqlaw hám sinfarga ajıratıwda ulaming tek reńi hám tınıqlıǵı emes, bálki qattıhgi hám de salıstırma salmaǵınan da paydalanǵan.

Beruniydiń zamanlası ullı tábiyatshi, shıpakerlik kásibishi alım hám filosof Abu Ali ibn Sino da geologiya pániniń rawajlanıwına o 'z úlesin qosqan. Ibn Sino tog1 jınısları hám minerallaming payda bolıwı haqqındaǵı ilimiy pikirlami rawajlantirdi. Onıń pikirine kóre, taw jınısları hám minerallaming payda bolishida jer silkiniw, taw úzilisi, haywanot hám ósimlikler iskerligi úlken áhmiyetke iye.
Onıń pikrine qaraǵanda, tog'lam ing payda bolıwı, rawajlanıwı ishki hám sırtqı kúshler menen baylanıslı. Ol ishki faktorlarǵa jer silkiniw hádiysesin, sırtqı faktorlarǵa bolsa suw hám samaldıń yemiruvchanlik jumısı, yaǵnıy ekzogen processlerdi kiritedi. Ásirese, onıń házirgi xalıq jasaytuǵınlıq úlkelik ótken zamanda teńiz suwı menen oralǵan, degen aldıńǵı pikiri pán rawajlanıwında oǵada úlken áhmiyetke iye edi

Rossiyada geologik bilimlerdiń rawajlanıwı ullı alım M. v. Lomonosovning (1711-1765) ilimiy izertlewleri menen baylanıslı.
M. v. Lomonosov o 'zining “Jer qatlamları haqqında” (1759 ) kitabında yeming ishki hám sırtqı kúshlaming o 'zaro tásiri nátiyjesinde qáliplesiwi tap 'g'risidagi g 'oyani ilgeri surdi da de jer qabıǵınıń qalıńlıǵın esaplab shıqtı.
0 'zbekistonda H. M. Abdullayev, G '. O. M avlonov, N. L. vasilkovskiy, v. I. Popov, N. A. Kenesarin, E. M. Isamuhamedov, I. X. Hamroboyev, O. S. Sadıqov, O. M. Akromxo'jayev hám basqa ilimpazlar tárepinen geologiya pániniń barlıq tarmaqları keń kólemde rawajlantırıldı.
Geologiya pániniń jańa baǵdarı bolǵan gidrogeologiya hám injenerlik geologiyasi tarm aqlarınıń rawajlanıwına Ózbekstanda O. K. Lange, G '. O. Ullı adamlar ismi menen qosıp aytılatuǵın sózlerv, M. M. Krilov, N. A. Kenesarin, D. M. Kats, N. N. Hojiboyev, S. Sh. Xatkeryev, A. N. Sultanxo'jayev, A. S. Hasanov hám basqa ilimpazlar úlken úles qosdılar. Bul sohalaming rawajlanıwı ushın respublikamızda keń kólem de alıp barılǵan yerlami ózlestiriw hám gidrotexnikalıq qurılıslami qurıw jumısları tiykarǵı faktorlardan bolıp xızmet etdi.