Nodir metallar Reja

Nodir metallar
Reja:
1.Oltin
2. Kumush
3.Paladiy
4. Iridiy
5. Osmiy
6. Ruteniy
7. Reniy

Qimmatbaho metall nodir metaldir va shuning uchun juda yuqori qiymatga ega. Xo’sh, nodir metallar nima? Quyida keltirilgan nodir metallarning xususiyatlari va ulardan foydalanish haqida qisqacha ma’lumotga ega bo’lamiz.

Nodir metallar haqida o’ylaganimizda, birinchi navbatda oltin va kumush xayolimizga keladi. Ammo bu qimmatbaho deb hisoblangan ikkita metall, ammo yana bir nechtasi bor.
Sarmoyalar bo’yicha to’rtta qimmatbaho metallar oltin, kumush, platina va paladiydir. Shu bilan birga, platina oilasi a’zolari ham qimmatbaho metallar hisoblanadi. Xo’sh, bu metallarni boshqalardan nimasi bilan farq qiladi? Nima uchun nodir metallar bu qadar qimmat? Buning sababi shundaki, ular faqat o’ziga xos o’ziga xos xususiyatlarga ega va bu ularning jahon bozoridagi talabining ortishi hisobiga qiymatini oshiradi. Qimmatbaho metallarga sarmoya kiritish oqilona investitsiya qarori hisoblanadi, chunki ularning qiymati hech qachon pasaymaydi.
Nodir metallar qaysilar
Quyida keltirilgan nodir metallar ro’yxatida har bir metalning fizik xususiyatlari, shakllanishi va ishlatilishi to’g’risida ma’lumotlar mavjud. Har bir metall uchun siz unga tegishli kimyoviy belgini, atom raqamini, atom massasini va elektron konfiguratsiyasini (elektronlarning qobiqlarda joylashishi) topasiz.
Oltin
Oltin davriy jadvalning 11-guruhiga kiruvchi o’tish metali. Bu noyob metall va uni dunyoning ayrim qismlarida topish mumkin. Janubiy Afrika dunyodagi eng yirik oltin ishlab chiqaruvchidir. Oltin tabiatda turli shakllarda, shu jumladan barglar va donalarda paydo bo’lishi mumkin.
Xususiyatlari – Oltin o’zining sof shaklida 24 karatdir, ammo zargarlik buyumlar tayyorlash uchun sof oltin ishlatilmaydi, chunki u juda yumshoq metalldir. Mis kabi asosiy metallarga kuch berish uchun oltin bilan qotishma qilinadi. Asrlar davomida oltin valyuta ayirboshlash vositasi sifatida ishlatilgan va shu kungacha mamlakatning boyligi uning zaxirasidagi oltin miqdori bilan ko’rsatilgan.
Foydalanish – bu nafaqat chiroyli porlashi va rangliligi bilan, balki naqshlarni osonlashtiradigan yumshoq metall ham zargarlik buyumlarida eng ko’p ishlatiladigan metalldir. Oltin egiluvchan, issiqlik va elektr energiyasining juda yaxshi o’tkazuvchisi. Bu juda oz miqdordagi moddalar bilan reaksiyaga kirishadigan va kislotalarda erimaydigan “inert metall”. Oltinni eritishi mumkin bo’lgan yagona birikma shox arog’i bo’lib, u xlorid kislota va nitrat kislotani 3: 1 nisbatda aralashtirish natijasida hosil bo’ladi. Oltin zargarlik buyumlarida va pul standarti sifatida ishlatilishidan tashqari, juda ko’p maqsadlarda foydalaniladi.
Kumush
Kumush asosan Janubiy Amerika, Norvegiya va Avstraliyada qazib olinadi. U tabiatda o’zining tabiiy shaklida (sof kumush), qotishma va mineral rudalar shaklida uchraydi.
Xususiyatlari – kumush oq, yumshoq va porloq o’tish metallidir. Bu metallarning eng yuqori elektr o’tkazuvchanligi va eng yuqori issiqlik o’tkazuvchanligiga ega bo’lgan element. Kumush yumshoq, egiluvchan va atmosferadagi kislorodga nisbatan inertdir. Ammo u ozon va vodorod peroksid bilan reaksiyaga kirishadi va nitrat kislotada eriydi.
Foydalanish joylari – kumush asosan zargarlik buyumlari, oshxona anjomlari va pul tanga tayyorlash uchun ishlatiladi. Valyuta sifatida kumush tangalardan foydalanish ming yillarga to’g’ri keladi va kumush XIX asrga qadar Evropa mamlakatlari va Amerikada pul standarti hisoblangan. Elektr o’tkazuvchanligi yuqori bo’lgani uchun elektr o’tkazgichlarda ishlatiladi. U oksidlanish reaktsiyalarida katalizator sifatida ishlatiladi. Tibbiyotda kumushning eng keng tarqalgan ishlatilishi stomatologiyada bo’lib, bu erda kumushning amallari tish plomba sifatida ishlatiladi.
Platina juda kam uchraydigan metalldir va bu uning juda qimmatli deb hisoblanishining sabablaridan biridir. Platinaning ko’p qismi Janubiy Afrikada qazib olinadi. Platina – bu asosan daryo bo’ylarida joylashgan metall.
Xususiyatlari – Platina davriy sistemaning 10-guruhiga kiruvchi va metall platina guruhiga kiruvchi metaldir. U kulrang-oq rangli egiluvchan, zichligi yuqori bo’lganligi sababli og’ir metall deb ataladi. U reaktiv emas va korroziyaga juda chidamli. Platinada fizik xususiyatlari bilan farq qiluvchi, ammo kimyoviy xossalari bir xil bo’lgan tabiiy ravishda uchraydigan 6 izotop mavjud. U barcha kislotalarda erimaydi, lekin akva regiyada eriydi. Foydalanish – Platina termometr, zargarlik, elektrod, va kimyoviy reaksiyalarda katalizator sifatida ishlatiladi. Platinaviy birikmalar sun’iy tolalar ishlab chiqarishda qo’llaniladi. Platina issiqlik va elektr energiyasining yaxshi o’tkazuvchisi bo’lib, kimyoviy laboratoriyalarda ishlatiladigan uskunalar qurilishida ishlatiladi.
Paladiy
Paladiyni birinchi bo’lib Uilyam Xayd Vollaston kashf etgan. Rossiya dunyodagi eng katta paladiy manbaiga ega, undan keyin Janubiy Afrika.
Xususiyatlari – Paladiy platina guruhi elementlari orasida eng noyob hisoblanadi va davriy jadvalning 10-guruhiga kiradi. U kumush-oq rangga ega va platina guruhi elementlarining eng kam zichligi hisoblanadi. Paladiy yumshoq, egiluvchan va atmosferadagi kislorod bilan tezda reaksiyaga kirishmaydi. Biroq, sof metall piroforik va osonlikcha yonuvchan. Paladiyning tabiiy ravishda uchraydigan 7 izotopi mavjud. Paladiy platinaga nisbatan pastroq erish nuqtasiga ega bo’lsa-da, kuchli kislotalarda oson eriydi. Foydalanish – Paladiyning eng muhim ishlatilishi vodorodni tozalash va saqlashda, chunki bu metall xona haroratida vodorod hajmidan 900 barobar ko’proq yutish qobiliyatiga ega. Paladyum shuningdek, ko’p qavatli keramik kondansatkichlar, jarrohlik uskunalari elektrodlari va zargarlik buyumlarini tayyorlashda ishlatiladi. Paladiyning boshqa ishlatilishlariga kimyoviy reaktsiyalar va elektrokaplamalarda katalizator sifatida kiradi. Odatda, 95% toza paladiy ishlatiladi. Xuddi boshqa qimmatbaho metallar singari, paladiy ham odamlar sarmoya kiritishni tanlagan metallardan biridir.
Iridiy
Iridiyni Smitson Tennant kashf etgan. Tabiatdagi boshqa metallar bilan qotishmalarda uchraydi.
Xususiyatlari – Iridiy davriy sistemaning 10-guruhiga kiruvchi va metallarning platinaviy guruhlaridan biri bo’lgan o’tish metallidir. U qattiq, mo’rt va kumushrang oq rangga ega. Iridiy juda yuqori erish nuqtasiga ega va korroziyaga eng yuqori qarshilik ko’rsatadigan metalldir. Iridiyda tabiiy ravishda uchraydigan 2 izotop mavjud.
Foydalanish sohalari – Iridiydan eng muhim foydalanish xlor ishlab chiqarish jarayonida ishlatiladigan xloralkali jarayonida ishlatiladigan elektrodlarni ishlab chiqarishda. Bundan tashqari, u plastik polimerlarni ishlab chiqarish jarayonida ham qo’llaniladi. Iridiyning radioizotoplari termoelektr generatorlarida ishlatiladi.
Osmiy
Osmiy metali kulrang rangga ega va tabiatda iridiy va boshqa metallar bilan qotishma sifatida uchraydi. Osmiy mis va nikel qazib olishning yon mahsuloti sifatida ishlab chiqariladi.
Xususiyatlari – Osmiy davriy sistemaning 8-guruhiga kiradigan va platina guruhidagi metallardan biriga o’tuvchi metalldir. Uning tarkibida 7 ta tabiiy izotop va tabiiy ravishda uchraydigan metallar orasida eng yuqori zichlik mavjud. U xona haroratida kislorod bilan reaksiyaga kirishib, tabiatda toksik bo’lgan osmiy tetroksidi hosil qiladi. Osmiyning erish harorati platina guruhidagi barcha metallar orasida eng yuqori ko’rsatkichdir.
Foydalanish – Osmiy va uning qotishmalari ko’p joylarda qo’llaniladi. Osmiy oksidlanish reaktsiyalari uchun katalizator vazifasini bajaradi. Platina va osmiy qotishmalari juda qiyin va shuning uchun favvorali ruchkalar, elektr kontaktlari va yurak stimulyatorlari, shu jumladan jarrohlik implantlarini tayyorlash uchun ishlatiladi. Osmiy atomlari transmissiya elektron mikroskopida, sud laboratoriyalarida barmoq izlari namunalarini bo’yash ishlatiladi.
Ruteniy
Karl Ernst Klaus tomonidan kashf etilgan ruteniy asosan platina rudalarida platina qotishmasi sifatida uchraydi. Rossiyadagi Ural tog’lari ushbu metalning eng yirik manbai bo’lib, u Shimoliy Amerika va Janubiy Amerikaning ayrim qismlarida ham qazib olinadi. Xususiyatlari – Ruteniy platina metallari guruhiga kiradi va davriy jadvalning 8-guruhida joylashgan. Bu ko’pchilik kimyoviy moddalarga ta’sirsiz bo’lgan o’tish metallidir. Shu bilan birga, u yuqori haroratlarda galogenlar bilan reaksiyaga kirishadi va eritilgan ishqorlarda ham eriydi. Ruteniy 7 ta barqaror izotopga ega. Qaerdan foydalanish kerak – Qattiq va yuqori chidamli ruteniy platinaga va boshqa metallarga qo’shilib, ularning qattiqligini oshiradi. Elektr kontaktlarini korroziyadan himoya qilish uchun foydalaniladi. Bundan tashqari, ruteniy rezistorlarda va supero’tkazuvchi qotishmalar qurilishida ishlatiladi. U kimyoviy reaktsiyalarda katalizator vazifasini ham bajaradi.
Reniy
Reniy – bu inson tomonidan kashf etilgan so’nggi barqaror element. Janubiy Amerikadagi Chili bu metalning molibden rudasidan olinadigan eng katta manbaidir. Ba’zi reniy birikmalari odam uchun zaharli bo’lishi mumkin.
Xususiyatlari – Reniy davriy jadvalning 7-guruhiga kiruvchi noyob kumush-oq metalldir. Bu eng yuqori qaynash haroratiga ega bo’lgan element, shuningdek, juda yuqori erish haroratiga ega. Reniyning tabiiy ravishda paydo bo’lgan bitta izotopi – reniy-185 mavjud. Reniy supero’tkazuvchanlikka 2,4 K, nol elektr qarshilik holatiga o’tadi.
Foydalanish – Reniyning eng muhim ishlatilishi reaktiv dvigatellarni tayyorlash uchun ishlatiladigan nikel-reniy qotishmasining hosil bo’lishida. Reniy katalizator sifatida kimyoviy reaktsiyalarda va nikel va superalloylarning hosil bo’lishida ham keng qo’llaniladi. Radioaktiv reniy izotoplari jigar saratonini davolashda ishlatiladi.
Oltinning eng yaqin xususiyatlarini o'zida jamlagan, am m o havoda uzoq tursa oksidlanib qorayib qoladigan, ayrim kislotalarda eriydigan kumush ishlab-chiqarish va xalq xo‘jaligida ishlatilishi jihatidan oltindan keyingi o'rinda turadi. Oltin o'zining o'zgarmas va nodir xususiyatlari bilan davlatlararo pul muomalasi o'rnida, valyuta sifatida kcng ishlatiladi. Bundan tashqari u davlatlarning jahon banklaridagi boylik jamg'armalari sifatida undan foydalanib boylik orttirib darom ad keltiruvchi vazifani ham bajaradi. Davlatlararo tovar ayirboshlashda oltin birdan bir ishonchli muomala vositasidir. Fan va sanoatda oltin (yuvelir) zargarlik, tish protezlash, miditsinada, kosmik laboratoriyada va stansiya qurilnialarida qotishm a-m etall sifatida, o ‘tga va kislotaga chidam li asbobuskunalarda ishlatiladi. Oltin va uning qotishmalari samalyotsozlik va raketasozlikda yuqori sczgirlikka ega elementlarni oksidnashini oldini olish uchun qo'llaniladigan dastgohlarda ishlatiladi: olovbardosh qotishmalarni payvandlashda, raketasozlikda, reaktiv dvigatellarda, yader rcaktorlarida, kosmik keinalarda keng qo'llaniladi. Turli xildagi radio va rentgen dastgohlari ishlab chiqarishda elektronika va elektrotexnikada keng qo'llaniladi. Kumush sanoatda katilizatorlar sifatida, kumush qoplama, xalq xo'jaligida idish-tovoq tayyorlashda ishlatiladi.Kumush idishlarda saqlangan suv uzoq paytgacha aynimaydi. Platina va platinoidlardan eng sezgir, o'tga chidamli, asbob-uskuna, laboratoriya jihozlari tayyorlashda ishlatiladi. Platina va palladiy neft sanoatida katalizator sifatida keng ishlatiladi. Shu boisdan nodir metallami ko'proq ishlab-chiqarish zarurdir. Buning uchun rudalar tarkibida murakkab sharoitda bo'lgan nodir metall elementlarini, fan va texnikaning eng ilg'or, faol, samarali yutuqlaridan foydalanish zarur bo'ladi. Misning asosiy iste’molchilari foto va kinomotografiyada, rentgenografiyada va boshqa foto mahsulotlar olishda ishlatiladi. Shuningdek kumush elektronika va elektrotexnikada, radiotexnika va m ashinasozlikda keng qo'llaniladi. Kumushning muhim iste’molchilaridan raketasozlik, kosmik va aviotexnika, dengiz xarbiy qismlar, shuning bilan bir qatorda kum ush-rux va kum ushkadmiyli akkumulyatorlar ishlab chiqarish sanoatidir. Hozirgi vaqtda kumushning 70%dan ortig'i sanoat maqsadida ishlatiIsa, qolgan qismi esa tanga tayyorlashda, bezag vositalar va uy ro'zg'or buyumlar tayyorlashda ishlatiladi. Kumushning asosiy iste’molchilari (t/y):
AQSH 3500—4500;
Rossiya 1400—1500; Yaponiya 1800—3200;
Italiya 900—1100; Angliya 700—850;
Fransiya 450-600.
Bu davlatlar hissasiga barcha iste'mol qilinadigan kumushning 85% to'g'ri keladi. Kumush ishlab chiqarishning 80% yoMdosh usulda qazib olishga asoslangan bo'lib faqat 20% gina to'g'ridan to'g'ri rudadan olinadi. Platina guruhi metallari yuqori karroziyaga chidamli va eng qiyin sharoitlarda ham o ‘z xususiyatlarini o'zgartirmasligi sabablixalq xo'jaligida keng qo'llanildi. 2-jahon urushiga qadar 60% platina zaragarlik va meditsinada ishlatildi. 2-jahon urushidan so‘ng esa shu sohalarda platina qollanilishining ulushi 8—10% gacha tushib ketdi. Shuning bilan bir qatorda platina sanoatda keng qo'llanila boshlandi. Platina guruhi m etallarining asosiy iste’molchilari kimyo sanoati, neftni qayta ishlovchi sanoatda, elektrotexnikada va avtom abil sanoatida, shuningdek shisha ishlab chiqarishda, asbobsozlikda va mudoofaa sanoatida keng qo'llaniladi. Kimyoviy tajriba sharoitida platina tajriba idishlari va dastgohlarida tayyorlashda ishlatiladi. Bu metallar elektrotexnika sanoatida eritmalarda erimaydigan anod shaklida qo'llaniladi, masalan vodorod pereoksid ishlab chiqarish sanoatida, perxlorat olishda keng qo'llaniladi. Platina va palladiy qoplamalari reaktorlar va maxsus idish va dastgohlar tayyorlashda ishlatiladi. Kimyo sanoatida platina va palladiy maxsus machalkalar olishda, panjaralar tayyorlashda, similar listlar va kalloidlar olishda qo'llaniladi, shuningdek organik va neoiganik mahsulotlar olishda katalizator sifatida ishlatiladi. Ularni azotdan am m iak ishlab chiqarishda ishlatiladi. Katalizator sifatida platinining qotishmalari ya’ni palladiy-platinali, rodiyli, iridiyli va ruteniylilari ishlatiladi. Elektrotexnika sanoatida, elektronika va asbobsozlikda platina keng qo'llanilib, platina qotishmalari kontaktlar tayyorlashda, elektr qarshilik asboblarida, potensometr olishda, elektr saqlagich ishlab chiqarishda, rentgen quvurlarini elektrodlari olishda, aloqa vositalarida, astronomik asboblar olishda ishlatiladi. Platina va rodiyli qotishm alar yuqori haroratni oichovchi termoparalar olishda ishlatiladi( 1300— 1800 °C). 40% lr va 60% Rh li qotishmalar 2000—2300 °C tem peraturani o'lchashga bardoshlidir. Ruteniy yuqori zichlikka ega bo'lgan detallar tayyorlashda keng qo'llaniladi. Osmiy va Iridiy juda yuqori qattiqlikka egaligi bilan boshqa metallardan ajralib turadi va shuning uchun yuqori aniqlikka ega bo'lgan o'lchov asboblari olishda ishaltiladi. Platina va kobalt qotishmasi kuchli doimiy magnit olishda ishlatiladi. Meditsinada platina va uning qotishmalari igna, shprislar tayyorlashda ishlatiladi. Palladiy tish protezlari olishda ishlatiladi. Palladiy va ruteniy bir muncha platinadan arzon bo'lib, boshqa qimmat metallarni o'rnini almashtirish uchun ishlatiladi.