Noinersial sanoq tizimlari reja
Download 0.54 Mb. Pdf ko'rish
|
Noinertsial sanoq tizimi
|
NOINERSIAL SANOQ TIZIMLARI
REJA: 1.Sanoq tizimi 2.Enertsial va noinertsial sanoq sistemasi 3.Galiley – Nyuton mexanikasidagi nisbiylik prinsipi
1.Sanoq tizimi Sanoq tizimi – sonlarni maxsus belgilar (raqamlar)to’plami yordamida yozish usuli. Sanoq tizimining pozitsion va nopozitsion ko’rinishlari mavjud.
Nopozitsion sanoq tizimi rim raqami bilan, pozitsion sanoq tizimi esa biz o’rgangan va arab raqamlari bilan (aslida hind raqamlari) deb ataladigan belgilar bilan yoziladi. Pozitsion sanoq tizimida o’rniga qarab raqamning qiymati o’zgarib boradi. Masalan, 34 soni 4 ta birlik va 3ta o’nlikni bildiradi. Agar ularning o’rni almashtirilsa 43 soni hosil bo’ladi. Bu sonda 3 ta birlik va 4 ta o’nlik mavjud, ya’ni 3 ning qiymati 10 marta kamaydi va aksincha 4 ning qiymati 10 barobar oshdi. Bunday o’nlik sanoq tizimidagi sonlarning raqamlari uni 10 lik asos darajalari yig’indisida tasvirlashning koeffitsiyentlari hisoblanadi. Hisoblash mashinalarida odatda D.V. Leybnits taklif qilgan 2 lik sanoq tizimi ishlatiladi. Bunday sonlarni tasvirlash uchun 2 ta – 0 va 1 raqamlaridan foydalaniladi. 2 lik sanoq tizimining ishlatilishi EHMlar quriladigan elementlarning faqat 2 ta turg’un ishchi holarda bo’lishi bilan bog’liq. Bu elementlar kalitlarga o’xshash bo’lib ular yozilgan yoki o’chirilgan holatlarda bo’ladi. Uchinchi holat yo’q. bu holatlarning biriga 1, ikkinchisiga 0 mos qo’yisa bunday elementlarning ketma – ketligi ikkilik sanoq tizimidagi songa mos keladi. 2.Enersial va noinersial sanoq sistemasi Moddiy nuqtaning harakati makon va zamonda o’rganiladi, bu vazifani esa dekart koordinata sistemasi va unga berkitilgan soat majmuasi o’taydi qayd etilgan edi. Agar sanoq sistemalari bir – birlariga nisbatan tinch yoki tig’ri chiziqli tekis harakat qilishayotgan bo’lsa va ularning birortasida Nyuton dinamikasining qonunlari o’rinli bo’lsa, unda bu sistemalar intersial sanoq sistemalari bo’ladi. Intersial qonuni haqida fikir XVII-asrning boshlarida mashhur italiyalik fizik G.Galiley tomonidan aytilgan bo’lib, u Yerga tortilishi, havoning ishqalanishi va qarshiligi kabi turli ta’sirlardan ozod bo’lgan jism ideal hollarda o’zgarmas tezlik bilan abadiy harakat qilishi kerak, demak to’g’ri hulosaga keldi. Fransuz fiziga va matematigi Rene Demart bu hulosani rivojlantirib, erkin jism o’zining to’g’ri chiziqli haraktini davom ettirishga intiladi deb uqtiradi. Nyuton o’zidan oldin o’tgan olimlarning xulosalariga hamda o’zining kuzatishlari va tajribalari natijasiga asoslanib, inersiya qonuni dinamikaning I-qonuni sifatida qabul qiladi va quydagicha tarifladi: “Agar biror jismga boshqa jismlar yoki tashqi kuch ta’sir etmasa u o’zining nisbiy tinch yoki to’g’ri chiziqli tekis harakat holatini saqlaydi. Nyutonning I-qonuni matematik nuqtai nazardan quyidagicha yozish mumkin: F=0 bo’lsa, V=0 yoki V= const bo’ladi. Jismlar o’zining tinch yoki to’g’ri chiziqli tekis
harakat holatini saqlash qobiliyatiga inertsiya (lotincha “qotib qolishlik”, “harakatsizlik” demakdir) deyiladi. Shuning uchun Nyutonning I – qonuni inertsiya qonuni deb ham yuritiladi. Nyutonning I - qonuni har qanday sanoq sistemasida ham bajarilavermaydi. Nyutonning I – qonuni bajariladigan sanoq sistemasiga enertsial sanoq sistemasi deyilib, bajarilmaydigan sanoq sistemasiga noenertsial sanoq sistemasi deb ataladi. Inersiya kuchlari faqat noinertsial sanoq sistemadagina ta’sir qiladi. Inertsiya kuchlari odatdagi Nyuton kuchlaridan farq qilib, ularni yuzaga kelish sabablarini jismlarni o’zaro ta’siridan chiqarib bo’lmaydi. Inertsiya kuchlari uchun Nyutonning III – qonunini qo’llab bo’lmaydi. 3.Galileyning nisbiylik prinsipi Galileyning nisbiylik prinsipi – Nyutonning klassik mexanikasida barcha intersial sanoq tizimining fizikaviy teng huquqlilik prinsipi. Bu holat mexanika qonunlari birday bo’lganida namoyon bo’ladi. Biror inersial sanoq tizimida o’tkaziladigan har qanday mexanik tajribalar asosida muayyan tizim tinch holatda yoki to’g’ri chiziqli tekis harakatda ekanligini aniqlab bo’lmaydi. Bu holatni birinchi bo’lib 1636-yilda G.Galiley aniqlagan. Moddiy nuqtaning harakati nisbiydir; uning holati, tezligi, trayektoriyasining shakli ushbu harakat qaysi intersial sanoq tizimi (sanoq jismi)ga nisbatan qarshiligiga bog’liq. Shuning bilan birga klassik mexanika qonunlari barcha inersial sanoq tizimlarida birday bo’ladi. Mexanik xarakatning nisbiyligi va mexanika qonunlarining turli inersial sanoq tizimlarida birday bo’lishi G. n. p. mazmunini tashkil qiladi. Matematik jihatdan G. n.
p mexanika tenglamalarining harakarlanayotgan nuqtalar koordinatalarini (vaqtning ham inersial sanoq tizimidan boshqsiga o’tishdagi almashtirishlarga – Galiley almashtirishlariga nisbatan invariantligini) ifodalaydi. Inersial sistemaning tinch holatda yoki to’g’ri chiziqli tekis harakatda ekanligini sistemaning ichida o’tkazilgan hech qanday mexanik tajribalar yordamida aniqlab bo’lmaydi. Mexanika nuqtai nazardan xamma inersial sistemalar mutlaqo ekvivalentdir. Ulardan istalgan birini tinchlikda deb hisoblab, boshqa hamma inersial sistemalarning tezliklarini unga nisbatan aniqlash mumkin. Bu hulosa nisbiylikning mexanik prinsipi yoki Galileyning nisbiylik prinsipi deb yuritiladi. Eynshteynning nisbiylik nazariyasi bu hulosani umumiylashtiradi: sistemaning ichida o’tkazilgan elektrik, yorug’lik yoki boshqa hodisalarga xos tajribalar yordamida, umuman sistema ichida o’tkazilgan har qanday tajriba yordamida xam sistemaning to’g’ri chiziqli tekis harakatini payqab bo’lmaydi deb tasdiqlaydi.
FOYDALANILADIG ADABIYOTLAR 1. S.E Frish, A.V Timoreva “UMUMIY FIZIKA” 2. I.V Savelyev “UMUMIY FIZIKA KURSI” 1 – qism 3. S.X Astanov “UMUMIY FIZIKA KURSIDAN MA’RUZALR MATNI Download 0.54 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|