Nomoddiy akтivlar hisobi

TEMA: Nomoddiy aktivler esabı
Joba :

1. Nomoddiy aktivlerdiń mánisi hám túrleri .

2. Nomoddiy aktivlerdi satıp alıw hám olardı bahalaw .

1. Nomoddiy aktivlerdiń mánisi hám túrleri.

Buxgalteriya esabınıń milliy standartlarında nomoddiy aktivlerge tómendegishe tariyp beriledi: «Nomoddiy aktivler bul xojalik iskerliginde paydalanıw ushın yamasa basqarıw ushın xojalıq subekti tárepinen qadaǵalaw etiletuǵın, sonıń menen birge uzaq (bir jıldan artıq ) múddet isletiwge arnalǵan materiallıq -buyım formasına iye bolmagan múlk obyektleridur». Berilgen tariypten korinib turıptı, nomoddiy aktivler bul: Kárxananıń múlkshilik obiekti bolıp tabıladı - nomoddiy aktivlerdi kópshilik bólegi kárxana tárepinen satıp alınadı, olarǵa iyelik etedi hám buxgalteriya balansında az múlkiniń bir bólegi retinde sáwlelendiredi;

Materiallıq (natural )-buyım formasına iye emes nomoddiy aktivler fizikalıq kóriniske iye emes. Nomoddiy aktivler qayta satıw ushın satıp alınbaydı, bálki xojalıq iskerliginde paydalanıw, qadaǵalaw hám basqarıw ushın satıp alınadı ;
Xojalıq iskerliginde uzaq múddet paydalanıladı - ádetde nomoddiy aktivler quramına kárxana iskerliginde bir jıldan uzaq múddet iskerlik kòrsetetuģın (paydalanilatuǵın ) hám sol dáwir dawamında iyelerine huqıq hám ústemshilikler beretuǵın aktivler kiritiledi.
Nomoddiy aktivler quramı túrlishe bolib, olar bir qatar belgileri boyicha strukturalıq bólimlerge ajıratılıp ùyreniledi.
Nomoddiy aktivlerdiń gruppalanıwın túsindirme berip atırn aldın kárxana materiallıq aktivleri hám olardı xarakteristikası menen tanısıp shıǵayıq. Kárxana nomoddiy aktivlerine tómendegiler kiredi: patentler, litsenziyalar, intelektual múlk hám sawda belgileri, kompyuter programmaları, avtorlıq huqıqı, klientler kestesi, litsenziya, marketing huqıqları, import kvotaları, shólkemlestirilgen ǵárejetler, nou-xau, franchayzing hám gudvill.
Patent — huqıqıy tán alınǵan hám royxatdan otkazilgan tolıq huqıq.
Patent huqıqı ozining iyesine patentke tiyisli bolǵan buyımdı, processni yamasa iskerlikti paydalanıw, islep shıǵarıw, satıw hám baqlaw huqıqın beredi. Bunda shetten basqa shaxslar tikkeley aralasa almaydı. Patent huqıqı jańa ashılıwdıń quramın qorǵaw etedi hám ol belgilengen tártipte royxatga alınǵan bolıwı kerek. Patent huqıqı menen qorǵawlanatuǵın obiektlerdi isletiwdiń tiykarǵı korinishi - bul huqıqtı litsenziya shártnaması tiykarında beriw hám obiektti kárxana ustav kapitalına úles retinde qasısh bolıp tabıladı. Jer hám tábiyiy resurslardan paydalanıw huqıqı - jer maydanları, tábiyiy resursların qazib alıw maydanları hám bul maydanlar haqqındaǵı geologik hám basqa informaciyalarǵa iyelik qılıw huqıqı bolıp tabıladı.
" Nou-xau" - texnikalıq shólkemlestiriw, hizmat korsatish hám kommerciya ózgeshelikine iye informaciya bolib, ol basqa shaxslarǵa nomalumligi sebepli, haqıyqıy yamasa poten-tsial kommerciya ma`nisine iye baladı. Nızamlı tiykarlarǵa kora, informaciyalarǵa erisip bolmaydi jáne bul informaciyaǵa iye bolǵan shaxs onıń sırlılıǵın taminlashga masul-bolıp tabıladı. Sanaat múlki basqa obiektlerden ayrıqsha túrde " nou-xau" royxatiga alınbaydı. " Nou-xau" ni tapsırıw haqqındaǵı shártnama tiykarında " nou-xau" dıń ozi tapsırıladı, onı isletiw huqıqı emes. " Nou-xau" ni tapsırıw shártnamasınıń májburiy elementleri: obiekttiń hámme qásiyetleri xarakteristikası, onı sır saqlaw menen baylanıslı tártipler hám " nou-xau" dıń onı ámeliyatqa qollashdagi sherikligi. bezewlerine salıstırǵanda berilgen patentke oxshash bolıp tabıladı. Sanaat úlgisin royxatdan otkazishda sırtqı korinish qorǵaw quralınıń wazıypasın atqarsa, patent xızmet korsatishni qorǵaw ete aladı. Mısalı, kompaniya terminalınıń jańa dizaynni ruyxatdan otkazish menen qorǵawlanadı. Kompyuter bolsa patent menen qorǵawlanadı. Sanaat úlgisiniń patentke iye bolıwı zárúrligi onıń ayriqshalıǵıHám sanaatda qollanila- alıwlıǵı bolıp tabıladı. Sanaat úlgisine patent 10 jılǵa beriledi hám taǵı 5 jıl múddetke uzaytırılıwı múmkin.
Patent huqıqı menen qorǵawlanatuǵın obiektler isletiliwiniń tiykarǵı korinishi bul huqıqlardıń litsenzion shártnamalar tiykarında ámel etiwi hám obiekttiń kárxana ustav kapitalına úles retinde qasılıwı bolıp tabıladı. Litsenzion shártnama aldı -sotdi yamasa ijara shártnamalarınan parq etedi. Sebebi patent iyesi litsenzion shártnama arqalı jańa ashılıwdı ozini emes, bálki onıń isletiw huqıqın berdi. Patent iyesi jańa ashılıwdı isletiw huqıqın úshinshi adamlardıń keń sheńberine tapsırıwı hám ozi da jańa ashılıwdı isletiwi múmkin.
Avtorlıq huqıqı bul avtorlarǵa ádebiyat, muzıka, suwretleytuǵın kórkem oner hám basqa jaratılǵan dóretpeler ushın nızam yoli menen berilgen qorǵaw forması bolıp tabıladı. Avtorlıq huqıqı iyelerine beriletuǵın huqıqlar az jumısların baspadan shıǵartırıw, qayta basıw hám kopaytirish, satıw hám nusqaların bólistiriw hám az dóretpelerin jırlaw hám de jazdırıw huqıqların beredi. Avtorlıq huqıqı menen tártiplestiriletuǵın obiektlerge kompyuterler ushın programmalar, maǵlıwmatlar ba--zasi hám sonıń menen birge, ilim, ádebiyat, kórkem óner dóretpeleri mısal bóle aladı.
Avtorlıq huqıqı menen basqarılatuǵın ob'ektlerdi dizimnen o'tka-zish shárt emes. Avtor óz shıǵarmasın ob'ekt kórinisinde kórinetuǵın etiwi jáne onı qálegen waqıtta korsatib beriwi shárt. Avtorlıq huqıqı obiektlerdi tapwı -rishning huqıqıy korinishi, yaǵniy avtorlıq shártnaması bolıp tabıladı. Malum túrdegi iskerlik menen shugullanish huqıqın beretuǵın litsenziyalar mısal bala aladı. Álbette, bunda litsenziya bir jıldan artıq múddetke berilgen bolıwı kerek.
Jańa ashılıw eger jańa ashılıw bolsa hám sanaatda qollanila alsa yamasa malum bolǵan ásbap -úskeneler, shtamp, ximiyalıq elementlardan jańasha tárzde kollanilsa, olar da nızamlı túrde qorǵawlanıwı múmkin. Jańa ashılıwlarǵa patent 20 jılǵa beriledi hám ol jańa ashılıwdıń ústemshiliklerin,Avtorlıǵın tastıyıqlaytuǵın hújjet esaplanadi jáne onı isletiwge huqıq beredi.
Sawda markaları hám tavar belgisi. Sawda markaları (Mısalı : Nestle, Adi-das) yamasa sawda úlgileri (Koka-kola) kompaniyalar tárepinen ónim yamasa xiz-mat ushın berilgen atlar yamasa identifikaciyanı anıqlawshı basqa ramzlar olar iyelik qılıwdı tıyanaqlı túrde aparıw ushın ruyxatdan otkazilishi múmkin. Ruyxatdan otkazilgan sawda markaları hám sawda úlgilerin keyingi jıllarǵa da múddetti uzaytırıw yoli menen xızmet múddetin jańalap turıw múmkin. Bul halda atlar, ramzlar yamasa ónim identifikaciyasın belgileytuǵın basqa ramz-lar huqıqıy esaplanadı. Franchayzing malum bir formula, texnologiya yamasa sırtqı korinishini qollash boyicha oziga tán huqıq. Franchayzing (mısalı : kabel televideniyası kom-paniyasi) ádetde húkimet shólkemleri tárepinen mámleket múlkinen paydalanıw hu-quqiga iyelik qılıw yamasa kommunal xızmet korsatish (elektromontaj) ushın hám xojalik subektlari tárepinen anıq bir jumıslar hám anıq xızmetlerden paydalanıw huqıqı menen iyelik qılıw ushın usınıs etiledi. Franchayzing togrisidagi hár bir kontrakt onıń ámelde bolish dáwirin, sonıń menen birge franchayzer (paydalanıw huqıqına múmkinshilik jaratıwshı subekt) dıń hám de franchayzi (bul jeńillikti alıwshı subekt) dıń huqıq hám minnetlemeleri anıq belgilep beriledi.
Kompyuter programmalıq támiynatı - bul kárxananıń islep shıǵarıw, basqarıw iskerliginde isletiw yamasa kireyge beriw ushın mólsherlengen hám de kelesinde iq-tisodiy mápler keltiretuǵın kompyuterlerde arnawlı operatsiyalardı (buxgal-teriya esabı, ekonomikalıq analiz hám soǵan uqsawlardı ) orınlawǵa mólsherlengen hám de kárxananı ózinde jaratılǵan yamasa satıp alınǵan programmalar bolıp tabıladı.
Kompyuter programmaların jetilistiriw menen baylanıslı bolǵan xara-jatlar esabı tarmaqtıń keńeyip barıwı hám ámeliyatda islep shıǵarılǵan jańa esap processlerin payda bolıwı menen oǵada zárúrli áhmiyet kásip etpekte. Kompyuter programmaları hám olardı jetilistiriwge etilgen investi-ciyaler kompyuter programmalıq támiynatı, menen shugullanuvchi kárxanalarda basqa aktivler retinde kóriledi. Kompyuter programmalıq támiynatına etilgen ǵárejetlarni kapitalızatsiyalashtirish, satıw yamasa keń paydalanıw ushın kireyge beriw-ga mólsherlengen kompyuterdiń programmalıq támiynatın rawajlandırıw, ilimiy izertlewler hám islenbeler ǵárejetlerdiń salmaqlı bólegin quraydı. Esapqa alıwda tiykarǵı másele bolib, programmalıq taminot taplamlarini rawajlanıw -lashtirishda ámelge asırılǵan qanday ǵárejetler esaptan shıǵarılıwı hám qan-daylari kapitalızatsiyalashtirilishi kerekligiga áhmiyet beriledi.
Programmalıq taminot esabında tómendegi jaǵdaylarǵa bólek itıbar qaratıw kerek:
Satıw yamasa kireyge beriw ushın arnalǵan kompyuter programmalıq ta'-minotini óndiriske ketken barlıq ǵárejetler, ilimiy izertlewler hám islenbeler ǵárejetleri esaplanadı hám de esaptan shıǵarılıwı kerek;
Texnikalıq ekonomikalıq tiykarlawdı ótkeriw ushın islep shıǵarılǵan mah-sulotning túp nusqaların óndiriske ketken ǵárejetler sar-moyalashtirilishi zárúr. Bul ǵárejetler quramına kodlaw hám texnikalıq iq-tisodiy tiykarlawdı ótkeriw ushın tekseriw menen baylanıslı ǵárejetler kiredi.
Shólkemlestirilgen ǵárejetler - bul iskerlikti shólkemlestiriwge ketken ǵárejet-lar bolıp tabıladı. Shólkemlestirilgen ǵárejetlerdiń geyparaları tuwrıdan-tuwrı kapitalızatsiyalanadi. Bunday ǵárejetlerge mısal jol menende huqıqıy máseleler boyınsha, buxgalteriya boyınsha, toplam tovarları ushın etilgen ǵárejetlerdi keltiriw múmkin. Tashki-liy ǵárejetlerdi kapitalızatsiya qılıwdıń sebebi, olar kelesinde dáramat keltiredi. Barlıq ǵárejetlerdi birinshi jılda esaptan shıǵarıw ǵárejetler hám dáramatlardıń muwapıqlıq principine ziyan etkazadi. Sol sebepli shólkemlestirilgen ǵárejetler ádetde erkin tańlap alınǵan qiska dáwir ishinde amortizatsiya etiledi.
Gudvill - uǵımsız nomoddiy aktiv esaplanadı. Esapqa alıw maqsetinde gudvill - kompaniyanıń satıp alınǵan haqıyqıy bahası menen identifikaciya -lanadigan sap aktivlerdiń bazar daǵı bahası ortasidagi farq bolıp tabıladı. Ol eń kop tar-qalgan hám zárúrli nomoddiy aktiv esaplanadı. Gudvill kompaniyanıń unamlı xarakteristikalarınan kelip shıǵıs baha bolib, kompaniyanıń anıq aktivlerinen kutilayotgan dáramatlardıń qasımcha túrde kopaytirishga xızmet etedi. Kompaniyanıń ozi tárepinen júzege keltirilgen gudvill aktiv retinde sáwlelendirilmaydi. Sebebi bul kompaniya satıp olinayotganda satıp alıw bahası hám kompaniya aktivleriniń haqıyqıy bahası ortasidagi parq retinde júzege shıǵadı. Gudvill tiykarlanıp kompaniyanıń ápiwayı korsatkichlaridan yukori bolǵan finanslıq korsatkichlarining shama qılınıp atırǵan ma`nisin sáwlelendiredi. Bul shamalar kompaniya yamasa onıń operatsion ortalıǵına baylanıslı bolǵan nomoddiy unamlı xarakteristikalar yamasa faktorlar bunday dáramatlar alıwına isenim tugdiradi. Olar kompaniyalar ushın ortachadan joqarı baladı.
Joqarı dárejedegi baslıq jámááti, satıw procesin alo dárejede tashkil etiliwi, áke nátiyjeli reklama, islep shıǵıw daǵı jasırın process, tolıq jıra -jada jaqsı miynet munasábetleri, joqarı isenim reytingi, xızmetkerlerdi tayın -lashning ilgor programması hám taǵı basqalar gudvillni júzege keltiretuǵın sebepler bolib esaplanadı.
Unamsız gudvill - satıp alınǵan sap aktivlerdiń xaqqoniy ma`nisi kárxananıń harid ma`nisinen joqarı bolsa, payda balatuǵın parq retinde kórinetuǵın baladı. Bul satıp alıp atırǵan kárxana ushın qolay harid bolıp tabıladı. Bunday jaǵdaylarda materiallıq aktivler bahaları sol dárejege kemeytiriliwi kerekki, bunda unamsız gudvillga orin qalmawı kerek.
Nomoddiy aktivlerdi satıp alıw hám olardı bahalaw :
Kárxanalar nomoddiy aktivlerdi bir neshe jallar menen alıwları múmkin: satıp alıw, ozida jaratıw, tasischilar tárepinen kárxana ustav kapitalına úles retinde qasıwı, basqa kárxanalar qaytıp almaslik shárti menen bıykarǵa (begaraz) beriliwi hám basqalar.
Nomoddiy aktivlerdi satıp alınıwı buxgalteriya esabında tap tiykarǵı qurallardı satıp alıwdı sáwlelendiriw sıyaqlı korsatiladi. Satıp alıwda nomoddiy aktivlerdiń oziga tán qásiyetleri itıbarǵa alınadı. Nomoddiy aktivlerdi satıp alıwda onıń ma`nisin anıqlaw tiykarǵı mashqala bolib esaplanadı. Bul baha quramına nomoddiy aktivni satıp alıw (qasılgan baha soligini da esapqa alǵan halda ), sugurtalash, keltiriw, sonıń menen birge, ornatish hám jumısshı jaǵdayǵa keltiriw ǵárejetleri tiykarında qáliplestiredi. Sonday eken, nomoddiy aktivlerdi satıp alıwda harid usılınan paydalanıladı hám esapta ol tiykarǵı qurallardaǵı sıyaqlı sáwlelendiriledi.
Sonday etip, nomoddiy aktivlerdiń satıp alıw ma`nisi jámi tolovlar ulıwma summasınıń ma`nisi bolıp tabıladı yamasa alınǵan aktivlerdiń ámeldegi bazar qıy-mati bolıp tabıladı (qay-qaysısın anıqlaw esaplaw múmkin bolsa).
Kapital qoyilmalar ámelge asırılıp atırǵanda hám materiallıq aktivler qabıl etilgeninde olardıń ǵárejetlerin esapqa alıw esapbetlerinde bul maqsetlerde alınǵan kredit hám basqa qarızlar boyicha procentler de sawlelenedi. Lekin nomoddiy aktivler esapqa alınǵannan keyin tolangan procentler nomoddiy aktivlerdiń baslanǵısh bahosiga qasılmaydi.
Nomoddiy aktivler tasischilar tárepinen kárxana ustav kapitalına úles retinde qasılganda baslanǵısh baha tárepler shártlesiwine tiykarlanıp belgilenedi hám tap sol baha tasis hújjetlerinde kórinetuǵın baladı. Sol bahoda olar esapqa olinishlari shárt.
Nomoddiy aktivler begaraz jallar menen kárxanaǵa kelip túskende (dav-zaqım subsidiyalari retinde) olardıń bahalanishi ekspertlerdi qosıw yamasa -li menen ámelge asıriladı. Bunda álbette tiyisli hújjetler takdim etiliwi kerek.
Orni kelip mına nárseni ayrıqsha takidlab atıw kerek, paydaǵa salıq esaplanayotganda, salıqqa ólshewli summaǵa subsidiya summası kiritilmaydi. Sonıń menen birge, begaraz qabıl etilgen nomoddiy aktivler esabında QQS bólek korsatilmaydi hám ol qabıl etiwshi ushın islep shıǵarıw ǵárejetleri retinde amortizatsiya quramında sawlelenedi. Nomoddiy aktivler begaraz berilip atırǵanda onı beretuǵın QQS tolovchisi baladı. Nomoddiy aktiv sotilayotgan bolsa, onıń qaldıq ma`nisi hám satıw bahası parqınan kelip shıǵıp esaplanadı. Eger begaraz berilip atırǵan nomoddiy aktivge tolıq amortizatsiya esaplanǵan bolsa, kelisim bahodan QQS esaplanadı. Eger begaraz berilip atırǵan nomoddiy aktivge tolıq amortizatsiya hi-soblangan bolsa, kelisim bahodan QQS esaplanadı.
Sonıń menen birge, nomoddiy aktivler kárxana ustav kapitalına kiritilip atırǵanda islep shıǵarıw, xızmet korsatish hám satıw procesi júz bolmaydi. Sol sebepli, bul jaǵdayda QQS esaplaw júz bolmaydi. Kárxana ustav kapitalına nomoddiy aktivler kiritilgen waqıtta bul investitsiya esaplanadı. Sol sebepli oǵan QQS tolanmaydi. Tek ǵana nomoddiy aktivni qabıl etken kárxana onı satqanda odan QQS alınıwı múmkin. Eger nomoddiy aktivler xojalik jurgiziwshi subekt tárepinen júzege kel-tirilayotgan hám oǵan ketip atırǵan ǵárejetti esaplaw múmkin bolsa, ol jaǵdayda nomoddiy aktivler haqıyqıy ózine túser bahası boyicha sáwlelendiriledi. Nomoddiy aktivlerdiń ma`nisin anıqlaw múmkin bulmasa, ol bólek tárzde aktiv retinde korsatilmaydi. Nomoddiy aktivlerdi bahalaw tómendegishe ámelge asıriladı :
basqa kárxana ustav kapitalına nomoddiy aktivler menen tabıs -shártnamalı bahada bahalanadı (bazar bahasında );
tolovli satıp alıw - satıp alıwǵa ketken haqıyqıy ǵárejetler boyicha;
⁹ ekspert yoli menen - qaytarıp bermaslik shárti menen alınǵan nomod-diy aktivler ekspert yoli menen belgilengen bahada.
Nomoddiy aktivlerdi satıp alıwdı buxgalteriya jazıwlarında sáwlelendiriw joqarıda aytıp otilganidek, basqa aktivlerdi, atap aytqanda, tiykarǵı qurallardı satıp alıw sıyaqlı sáwlelendiriledi. Sol sebepli de biz nomoddiy aktivlerdi barlıq yonalishlar boyicha satıp alıw rejimine tolıq toxtalmasdan, tek naq aqshaǵa satıp alıw procesin buxgalteriya jazıwlarında sáwlelendiriw rejimin korsatish menengine shegaralandik. Nomoddiy aktivler naq aqshaǵa (pul otkazish yoli menen) satıp alınǵanda tómendegi buxgalteriya otkazmalari berli-ladi:
1. Buyım jetkizip beretuǵın hám jalawshılardan nomoddiy aktivler satıp alınǵan waqtında, kárxananı buyım jetkizip beretuǵınlar aldında minnetlemesi payda boladı, yaǵniy
Dt. Nomoddiy aktivlerdi satıp alıw (túrleri boyicha)
Kt. Buyım jetkizip beretuǵın hám jalawshılarǵa tolanadigan esapbet
«Nomoddiy aktivlerdi satıp alıw» esapvaragining depet aylanbası nomoddiy aktivlerdi satıp alıw, ornatish hám montajı menen baylanıslı bolǵan barlıq ǵárejetlerdi korsatadi, kredit aylanbası bolsa paydalanıwǵa berilgen nomoddiy aktivler ma`nisin sáwlelendiredi.
Buyım jetkizip beretuǵınlar hám jalawshılarǵa pul tolanganda:
Dt Buyım jetkizip beretuǵınlar hám jalawshılarǵa tolanadigan esapbetler
Kt Esap -kitap esapvaragi
Nomoddiy aktivlerdi paydalanıwǵa berilgen waqtında :
Dt Nomoddiy aktivler (túrleri boyicha)
Kt Nomoddiy aktivlerdi satıp alıw (túrleri boyicha)
Bazi jaǵdaylarda nomoddiy aktivler tasischilar tárepinen kárxana qaǵıyda kapitalına úlesler retinde de qoyilishi múmkin:
Dt Nomoddiy aktivler esap -kitap varagi
Kt Ustav kapitalına badallar boyicha tasischilarning qarızı
Bul erda eki aktiv esapbetlerdi otkazmada qatnasıwına sebep,
kárxana ustavi» tastıyıqlanǵan waqtında ustav kapitalı kólemine tasischilar qarız etip tómendegi otkazma berilgenligi hámmemizge malum, yaǵniy
Dt Ustav kapitalına badallar boyicha tasischilarning qarızı
Kt Ustav kapitalı esapvaragi.
4. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. Ózbekstan Respublikasınıń «Buxgalteriya esabı tuwrısında»gi Nızamı Tashkent,

1996 jıl 30 avgust.
2. Ózbekstan Respublikasınıń Salıq Kodeksi. Tashkent, 2002 jıl 8 fevral
«Statistika hám finanslıq esabatlardı jáne de jetilistiriw ilajları togrisida» gi Ozbekiston Respublikası ministrler Mákemesiniń 2002 jıl 25 iyun daǵı sheshimi. Salıq tolovchining jurnalı. 2002 jıl, 8-san, 19 -bet.
Ozbekiston Respublikası Buxgalteriya esabınıń milliy standartları Tashkent, Ózbekstan Buxgalterlar hám Auditorlar Milliy Assotsia-tsiasi, 2003 jıl.
21-sanlı Buxgalteriya esabınıń milliy standartı. Tashkent, Ózbekstan Buxgalterlar hám Auditorlar Milliy Assotsiyatsiyasi, 2004 jıl.
Ónim (jumıslar, xızmetler) ni islep shıǵarıw hám satıw ǵárejetleriniń quramı hám de finanslıq nátiyjelerdi qáliplestiriw tártibi tuwrısında Qaǵıyda, Tashkent, Ózbekstan Buxgalterlar hám Auditorlar Milliy Asso-tsiatsiyasi 2002 jıl.
Bakaev A. S. Uchetnaya politika predpriyatiya, Moskva, Izdatel'stvo Bux. uchet, 1994 g.