"Noosfera: geosiyosat va mafkura" tahsili "Milliy oyaning falsafiy masalalari"

oyaviy tarbiyada adabiyot va san'at. oyaviy ta'sir k rsatishda 
adabiyot va san'at tarixan mafkuraning qudratli vositasi b lib kelgan. 
Milliy mustaqillikni mustahkamlash yillarida milliy xotirani tiklash va 
rivojlantirish, ijtimoiy adolat va uning tamoyillarini keng xalq ommasi 
anglab olishi uchun adabiyotchilar va san'atimiz ahli holi baqudrat 
harakat qilib kelmoqdalar. 
Mafkuraning bu ommaviy vositasi shu bilan yanada e'tiborliki, Sharq 
xalqlari, jumladan, zbeklarning tafakkur tarzi badiiy obrazlar orqali 
shakllanib keldi. "Avest dan tortib, Qur'oni Karim, xalq o zaki ijodi, 
hatto ilmiy-falsafiy asarlaming aksariyati nazm shaklida yozilganligi 
ma'lum. Ana shu boisdan ham badiiy adabiyot va san'at asarlari orqali 
ilgari surilgan oyalar, dunyo va odamga qarashlarga doir fikrlarni 
xalqimiz tezda il ab oladi. Ulami qabul qilish va miyada takror mulohaza 
etib k rish osonlashadi. 
Agar yozuvchi va sa atkor Noosfera davri, uning insoniyat oldiga 
q yayotgan yuksak mas'uliyati talablarini chuqur anglab yetsa, ham 
milliy, ham umumbashariy ahamiyatga molik asarlarai yaratishga kuchli 
ishtiyoq paydo b lishi, bunday mayl odamlar qalbining t rida 
yashirinib yotgan ezgulik his-tuy ularini q z atishi, odamlar va 
xalqlarni yaratuvchilik, bunyodkorlik ishlarida yanada faolroq 
qatnashishga da'vat etishi aniq. Kichkina sh rdan tortib, yirik 
romanlargacha, oddiy havaskorlik rasmlaridan tortib, butun insoniyatga 
qaratilgan polotna asarlarigacha Noosfera davri imkoniyatlarini yorqin 
badiiy lavhalarda aks ettirsa, bunda milliy ong yangicha dunyoqarash 
y nalishida rivojlanadi. Undagi umumbashariy mazmun esa millatimiz 
ravnaqiga ravnaq q shishiga xizmat qiladi. 
Bu fikrlarni aytishdan maqsad shuki, milliy mafkura umumbashariy 
muammolami anglatish, ularni hal etishga mafkuraviy vositalar, jumladan 
adabiyot va san'at salohiyatidan foydlanish izmiga solinsa, milliy 
qadriyatlar zavolga uchramaydimi, degan savol tu ilishi mumkin. 
Bunday xavotirliklar b lishi tabiiy. Ammo shuni ta'kidlash rinliki, 
umumbashariy jihatlari yuksak b lgan milliy madaniyatninggina 
istiqboli porloq, mazmun-mohiyati purviqor b ladi. Masalan, 
Shekspiming "Gamlet", "Otello" dramatik asarlari shuning uchun asrlar 
davomida yashab, turli milliy sahnalarda katta olqishlarga hanuz sazovor 
b lib kelayotganining tub sababi avvalo unda ilgari surilgan oyalar 
umumbashariy ahamiyatga molikligidadir. sha asarlarda 
143 

---

umumbashariy oyalar milliy shaklda nihoyatda ta'sirli obrazlarda z 
ifodasini topganligini inkor etish qiyin. 
oyaviy ta'sir tkazish shakllaru Muayyan oyani individlar ongiga 
singdirish, ularda bu oyaning haqligiga ishonch ruhini qaror toptirish va 
uni e'tiqod (ixlos)ga aylantirishda mafkuraviy shakllarning ham ziga 
xos rni b ladi. 
oyaviy ta'sir tkazishning o zaki, yozma, tasviriy va texnikaviy 
mafkuraviy shakllari mayjud. Ta'sir tkazishning o zaki shakli bevosita 
va bilvosita muloqot k rinishiga ega. 
Tarixan oyaviy ta'sir tkazish shaklining bevosita muloqot 
k rinishidan keng foydalanib kelingan. Chunki turli darajadagi bilimga 
ega b lgan, dunyoga va odamlarga munosabatda individual qarashlar 
mayli kuchli odamlar bilan yuzma-yuz turib, bevosita z fikr va 
mulohazalarini bayon etish eng ta'sirchan va hayajonli b ladi. Buning 
uchun notiqning zi muayyan dunyoqarashga qattiq ishongan, qaiban 
va ruhan sha dunyoqarash ifodasi b lgan oyalarni odamlar ongiga 
yetkazishga zini- zi tayyorlagan, bu yumushni shaxsiy hayoti ma'nosi 
deb anglagan voizlar kerak b lgan. Davlat va jamiyat y li bilan maxsus 
tayyorgarlikka ega b lgan shaxslar shakllantirilgan. Ular zi tar ib 
qilmoqchi b lgan dunyoqarashning chuqur bilimdoni, auditoriya 
xususiyatiga qarab turib darhol tinglovchilarga muvofiq keladigan 
s zlar, iboralar, qochirim gaplarni topishga mohir, notiqlik san'atini 
puxta egallagan tajribali shaxslardan iborat voizlar b lgan. Voizlar 
o zaki muloqotning monolog, dialog, bahs-munozara, imo-ishora, q I 
va mimika harakatlari usullaridan z rnida foydalana olganlar. Bular 
nafaqat oyaviy ta
v
sir k rsatish samaradorligini oshirib qolmay, ayni 
cho da tinglovchilarga kuchli ruhiy ta'sir k rsatib, ularning his-
tuy ularini ma'lum bir zanga burib yuborishga ham xizmat qilgan. 
oyaviy ta'sir k rsatuvchi minbarda zini erkin tutishi, rinli xatti-
harakatlari bilan tinglovchilarni ziga qaratib olish hislatiga ham ega 
b lishi muhimdir. "Bu ham notiqqa nisbatan ishonch va e'tiqodni oshiradi. 
Yoshlar auditoriyasida, voizning murojaatiga e'tibor jiddiyroq b ladi. 
Ziyoli kishilar, olimlarning auditoriyada mantiqiy, ilmiy taxiiilarga 
asoslangan fikr va mulohazalari katta ta'sir kuchiga ega b ladi".* 
* «Milliy istiqlol oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar». 159-b. 
144 

---

oyaviy ta'sir k rsatishning o zaki shakli keng q llaniladi. Oilada, 
istiqomat joylarida, quv va mehnat jamoalarida, davlat va nodavlat 
tashkilotlarida, ta'lim tizimida, turli yi inlar va anjumanlarda bu shakl 
keng ravishda q llaniladi. Albatta, odamlar, avvalo yoshlarning 
muayyan dunyoqarashiga ixlos q yishlarida oyaviy tarbiya shakBning 
bevosita muloqot k rinishidan samarali foydalanishning ahamiyati katta. 
Aytaylik, Noosfera davri xususiyatlari, Ona tabiat taqdiri k p jihatdan 
odamlar aql-idroki qay tomonga burilishiga bo liq ekanligi t risidagi 
qarashlar oila, mahalla, quv va mehnat jamoalarida, oyaviy ta'sir 
k rsatadigan boshqa barcha muassasalarda z ifodasini topib qolsa, 
oyaviy ta'sir k rsatishning o zaki shakli bunda nihoyatda q l keladi. 
Bu rinda shuni ta'kidlash rinliki, bugungi bola, quvchi yoki talaba 
kelajakda siyosat maydonida ham faoliyat k rsatadi. Ehtimolki, u 
geosiyosatni belgilovchi shaxs darajasiga k tarilar. Yoshligidan Noosfera 
davri va uning insoniyat oldiga q yayotgan talablarini anglab yetgan 
shaxsning siyosiy hayotga ijobiy ta'sir k rsatislii shubhasizdir. 
oyaviy ta'sir k rsatishining bilvosita shakllari ommaviy axborot 
vositalari, nashriy risolalar va kitoblardir. Ular orqali oliralar, 
tadqiqotchilar, yozuvchilar, siyosiy arboblar, mashxur ulamolarning 
asarlarida ilgari surilgan oyalar, mulohazalar odamlar ongiga yetib 
borib, ularda muayyan dunyoqarashni qaror toptiradi. 
oyaviy ta'sir k rsatishning tasviriy shakliga turli aholi maskanlari, 
k chalarning b ylariga katta-katta harflarda q yiladigan tiirli 
chaqiriqlar, rasmlar, plakatlar va boshqalar kiradi. Bunday shakllardan 
ta'lim tizimining barcha b inlarida ham foydalaniladi. Hozirgi davrda 
ijtimoiy-siyosiy reklamalar odamlar ongi va qalbiga ta'sir k rsatishning 
muhim omiliga aylanib bormoqda. Hatto daftar, kitoblarning 
muqovalari, kiyimlardan ham oyaviy ta'sir k rsatishning tasaririy 
shakllaridan keng foydalanib kelinmoqda. Dollar yoki yevro kabi pul 
banknotalari ham ma'lum darajada ijtimoiy reklama rolini bajarmoqda. 
oyaviy ta'sir k rsatishning texnikaviy shakllariga hozirgi paytda 
e'tibor tobora kuchayib bormoqda. Internet, turli video va audio 
kassetalar, disketlar orqali muayyan oyalarni odamlar ongiga 
singdirishga katta e'tibor berilmoqda.