Nárestelik dáwirinde óZ Ózin ańǴariw

NÁRESTELIK DÁWIRINDE ÓZ ÓZIN AŃǴARIW
Joba:

1. Nárestelik dáwirinde psixik rawajlaiish.

2. Dáslepki balalıq dáwirinde psixik rawajlanıw.

3. Jaslı balalardıń intellektual rawajlanıwı.

4. Dáslepki balalıq dáwirinde shaxstıń rawajlanıwı.

Ádebiyatlar

1. Nárestelik dáwirinde psixik rawajlanıwı
Nárestelik dáwiri balanıń túwelganidan bir jaslarıǵa shekem bolǵan dáwirdi óz ishine alıp, bul dáwirde bala sırtqı ortalıqqa iykemlesiwi ushın málim dárejede jetilgen nerv sisteması menen tutıladı. Nárestelik dáwiri insannıń ómirindegi organikalıq mútajliklerdi (kislorodqa, awqatqa, ıssı yamasa suwıqqa ) qandırıwǵa salıstırǵanda jóneltiriman xatgi-háreketlerdiń tuyme, instinktav formaları sap halda gúzetiletuǵın birden-bir dáwir esaplanadı. Insanǵa tán bolǵan xatti— háreketler, jeńge tájiriybelerdi iyelew ushın kútá úlken múmkinshiliklerdiń bar ekenligi Nárestelik jasındaǵa balalardıń' tiykarǵı qásiyetleri bolıp tabıladı. Eger organikalıq mútajlikler jetkilikli dárejede qandirib barılsa, olar ózleriniń tiykarǵı bolıw áhmiyetin yuqotadi: to'tri islengen kún tártibi, rejim hám tárbiya nátiyjesinde bala psixik rawajlanıwı ushın tiykar bolatuǵın tásirleniwlerge, háreketke, baylanıske salıstırǵanda jańa túrdegi mútajlikler gurkumi júzege keledi, Bala tugilishining birinshi háptesidanoq onıń kóriw hám esitiw sezimleri jedel súwrette rawajlanadı. Bala háreketlenip atırǵan zattı gúzete baslaydı. Ol túrli dawıslarǵa, atap aytqanda, katgalarning dawıslarına itibar bere boshdaydi. Jańa tugilgaya bópediń mıy salmaǵı úlkenler miyasining 1/4 bólegine to'gri keledi, nerv kletkalardıń sanı bolsa tap kaggalarniki sıyaqlı bolıp, lekin olar jetkilikli dárejede rawajlanbaǵan boladı.
Dáslepki Nárestelik dáwiri - bul balanıń qorǵawız, kem háreket, háreket jaǵdayınan júdá jedel túrde rawajlanatuǵın, kewilli balaǵa aylanıw dáwiri bolıp tabıladı. Ol Qısqa waqıt ishinde katgalar menen munasábet ornatadı, predmetlerdi ustawǵa hám olardan paydalanıwta úyrenedi. Ol átirap dunyadaǵı zatlardı gúzetedi, predmetlerdi qolı menen ustap, olardı qandaylıǵın biliwge ıntıladı, dawıslarǵa itibar beredi hám predmetler járdeminde sol dawıslardı ózi jaratılıwma háreket etedi. Ol óz anası hám basqa jaqınları menen emotsional munasábetke kirisiwedi. Náreste jasındaǵı bala da jismonan, da psixik, da social tárepten júdá tez rawajlanadı. Júdá qısqa waqıt ishinde átirapındaǵı hádiyselerge júdá kem reaksiyası bolǵan baladan, aktiv, tez ilgaydigan, jıldam járdemge shaqıra alatuǵın, qaggalarning jaqın keliwinen quvonadigan balaǵa aylanadı.

Nárestelik dáwirindegi balanıń turmısı tolıq úlkenler menen sherikliktegi emotsional munasábet menen baylanıslı bolıp, bala keyipiniń jaqsı bo'lipgiga tuwrınan -to'gri ga'sir kórsetedi, 4-5 oyligidan baslap, bala óz jaqınların biyganalardan ajraga baslaydı. Úlkenler menen emotsional munasábet sol jas daǵı balalardıń tiykarǵı jetekshi iskerligi bolıp, bala psixik rawajlanıwınıń asoei bolıp esaplanadı. Úlkenlerdiń turaqlı túrde bala menen birge bolıwı, oǵan iisbatan dyudatyaing qaratilyuliga ádetlashshsh, onıń oyınshıqlarǵa salıstırǵanda qızıǵıwshılıǵınıń susayishiga alıp keliwi múmkin. Tárbiyanıń tuwrı alıp barılıwı balanıń úlkenler menen bolatuǵın mámile-munasábetin predmetler, oyınshıqlar menen muyaosabatining almasinshpiga alıp keledi. Úlkenler járdemi menen atqariAadigan barlıq minez-qulqları balanıń kelesi psixik rawajlanıwı ushın tiykar boladı. Katgalarning balaǵa salıstırǵanda emotsional munasábeti, olarshshg gáplerine balanıń óz dıqqatın qaratıw, juwap qaytarıwǵa háreket etiwi, birpara sózlerdi yodida saqlap qalıp, emotsiya bildiriyash, dıqqat, xotara, nuta; hám basqa biliw processleryugang rawajlanıwına jay boladı, Eki aylıq dáwirinen baslap balada ápiwayı reńlerdi ajıratıw, 3-4 oyligidan baslap, bolsa predmetlerdiń formasın ajıratıw uqıpı júzege kela baslaydı.

Náreste bala 2 aylıq waqtından baslap, óz onasining júziii hám dawısın ózgelarnshsidan ajrata baslaydı. 2-3 aylıqtan baslap bolsa, onasining mıyıq tartıwı hám kulgusiga mıyıq tartıw hám túrli háreketler menen juwap qaytaradı.
« 3-4 oyligidan baslap, balalar jaqınlarına uz háreketleri menen kóriw, esitiw yamasa sóylewshg xoxdayotganligini kursatadilar, 8 oylitadan boyaglab bolsa, bala ózgeshe ortalıq hám biyganalar quliga tusse, óz qáweterin yigisi arqalı kórinetuǵın egadi. Bul qáweter 14-18 oyligada áste—sekinljk menen azaya boiglaydi.
2-3 aylıq balalarda júzege keletuǵın zatlardı uslay alıw háreketleriniń qáliplesiwi olarda predmetlerdiń forması hám kólemin aqıl etiwlerin rawajlanıwına alıp keledi. Bir jasqa jetken balada átirap ortalıqtı biljshga qızıǵıwshılıqı hám rawajdanayotgan biliw aktivligi kózge taslanadı.
3, 2, Dáslepki balalıq dáwirinde nsixik rawajlanıw
2. Dáslepki balalıq dáwirinde psixik rawajlanıw
Dáslepki balalıq dáwiri.- Nárestelik dáwirinen keyin rawajlanıwdıń jańa basqıshı dáslepki balalıq (1-3 jas ) dáwiri baslanadı, Dáslepki balalıq dáwiri bala turmısındaǵı eń áhmiyetta iyelik etiw, uiing keleshektegi psixologiyalıq rawajlanıwın belgilep beretuǵın - zárúrli dáwir esaplanadı. Bul dáwirdegi rawajlanıwdıń tiykarın balanıń to'tri júriwi, mulohotta kirisiwi hám predmeatsh iskerlikti iyelew qásiyetleri quraydı. Tik hám tuwrı yura alıw múmkinshiligi balanı, turaqlı túrde jańa maǵlıwmatlardı iyelewge jay boladı. Bul jas daǵı balalar óz xatti—harakatlari menen júdá aktiv hám úlkenler menen baylanıske kirisiwge intiluvchan boladılar. 3-7 jasqa shekem bulgan dáwir bogcha jası dáwiri esaplanadi. Mektepge shekem jas daǵı balalar psixologiyasida júdá tez sapa uzgarishlari bulishini inabatqa alǵan túrde 3 dáwir (3-4 yosh) kishi mektepge shekem dáwiri (4-5 yosh) kishi bogcha jası urta mektepge shekem dáwir ( urta bogcha jası ) 6 -7 jas hám úlken mektepge shekem dáwir úlken bogcha jasilarga ajıratıw múmkin. Bala rawajlvnish processinde adamlardıń ilgeri utgan áwladları tárepinen jaratılǵan predmet hám xodisalar álemi menen ayrıqsha arnawlı munasábetke kirisiwedi. Bala insaniyat kulga kirgizgen barlıq yutuklarni aktiv túrde uzlashtirib, iyelep baradı. Bunda predmetler álemin, xamda olar járdeminde ámelge asırilatuǵın xatti - háreketlerdi, tildi, adamlar arasındaǵı munasábetlerdi iyelep alıwı, iskerlik motivlarınıń rawajlanıwı, kobiliyatlarning usib barıwı, úlken jaslı adamlardıń tikkeley járdeminde ámelge asırılıp barilmogi kerek Tiykarlanıp mine sol dáwirden baslap balanıń mustakil iskerligi kúshaya baslaydı. Bogcha jas daǵı balalarǵa beriletuǵın tárbiya olardıń quramalı háreketlerin jetilistiriw, elementar gigiena, materiallıq hám mexnat ilmiy tájriybeleri payda etiw, nutkini ústiriw xamda social axolk hám estetik didning daslepgi urıqların júzege keltiriw dáwiri bolıp tabıladı.

Ataqlı orıs pedagoglarınan biri Lesgaftning pikrine qaraǵanda insannıń bogcha jas daǵı dáwiri sonday bir davrki, bul dáwirde balada kelesinde kanday xarakter páziyletleri payda bulishi belgilenedi hám axlokiy xarakterdiń tiykarları júzege keledi.

Bogcha jas daǵı balalardıń gúzge taslanıp turıwshı qásiyetlerinen biri olardıń serxarakatligi hám taklidchanligi bolıp tabıladı. Bala tábiyaatnining tiykarǵı konunini sonday ańlatıw múmkin:bala úzliksiz iskerlik kursatishni talap etedi, lekin ol iskerlik nátiyjesinden emes, bálki iskerliginiń birdeyligi hám bir táreplemeliginen sharshap koladi. Mine sol suzlardan bogcha jasındaǵı bala tábiyaattıń tiykarǵı konuni bulmish serxarakatligini artık sheklep taslamay, bálki maksadga muvofik túrde uyushtirish kerekligi yakkol kurinib turıptı.
Úlkenler hám qatarlasları menen bulgan munasábet orkali bala axlok normalari, kisilerdi ańǵarıw, sonıń menen birge, unamlı hám unamsız munasábetler menen tanısa baslaydı. Bogcha jasındaǵı bala endi uz gewdesin áp-áneydey boshkara baslaydı. Onıń háreketi muvofiklashtirilgan túrde boladı. Bul dáwirde balanıń nutki jedel rvojlana baslaydı. Ol jańalıqlardı iyelewge salıstırǵanda uzi bilgenlerin bekkemlewge mútájlik sezedi. Uzi bilgen ertagini kayta-kayta esitiw hám bunnan zerikmaslik sol dáwirdegi balalarǵa tán ózgeshelik bolıp tabıladı
* Bogcha jas daǵı balalar mútájligi hám kizikishlari jedel túrde artıp baradı. Bul áwele keń sheńberge chikish mútájligi, munosobatda bulish, uynash mútájliklarinig bar ekenligi bolıp tabıladı. Bogcha jasındaǵı balalar nutkni bir muncha tula uzlashtirganlari hám xaddan tashkari háreketchanliklari sebepli olarda uzlariga yakin bulgan úlken adamlar hám qatarlasları menen munosobatda bulish mútájligi tugiladi. Olar tar sheńberden kengrok sheńber degi munosobatlarga intila basladılar. Olar endi kúni-kushnilarning balaları menen xam jámáát bulib uynaydilar.

Hámme zattı bilip alıwǵa bulgan mútájlik kúshayadi. Bogcha jasındaǵı bala tábiyaatına tán bulgan kúshli mútájliklerden taǵı bir onıń xar zattı jańalıq retinde kurib bala onı xar tárepleme bilip alıwǵa umtılıwı bolıp tabıladı.

Bogcha jas daǵı balalar ómirinde hám olardıń psixik jixatidan usishida kizikishning roli xam úlken bolıp tabıladı. Kizikish tap mútájlik sıyaqlı balanıń qandayda bir iskerlikke úndewshi faktorlardan biri bolıp tabıladı. Sol sebepli xam kizikishni biliw procesi menen boglik bulgan quramalı psixik xodisa desa boladı.

Balanıń jetilisiwinde kizikishning axamiyati sonda, bala kizikkan zatın múmkin qayǵı-uwayım chukurrok biliwine ıntıladı hám sonlıqtan uzok vakt dawamında kizikkan zatı menen shugullanishdan zerikmaydi. Bul bolsa uz gezeginde balanıń dikkati xamda shıdamlılıǵı sıyaqlı áhmiyetli páziyletlerdi ústirishga hám bekkemlesiwge járdem beredi.

Mektepge shekem jas daǵı balalardıń jetekshi iskerligi bul úyin bolıp tabıladı. Bogcha jasındaǵı balalardıń úyin xızmetleri máselesi ásirler dawamında júdá kup ilimpazlardıń dikkatini uziga jalb kilib kelmokda.

Bogcha jasındaǵı balalar uzlarining úyin xızmetlerinde jıldam kadamlar menen menen olga karab baratırǵan tereń mazmunlı ómirimizning hámme táreplerin sáwlelendiriwge ıntıladılar.

Maolumki, balanıń jası ulgayib mustakil háreket etiw múmkinshiligi asqan tárepke onıń átirap daǵı zat hám xodisalar buyicha dúnyaskarashi keńeyip baradı.

Bogcha jasındaǵı bala átirapındaǵı zatlar dúnyasın biliw processinde sol zatlar menen tikkeley ámeliy munosobatga bulishiga ıntıladı. Bul urında sol zat xarakterliki bala biliwge tashnaligidan átirap daǵı uzınıń xaddi sigadigan zatları menengine emes, bálki úlkenler ushın tiyisli bulgan uzınıń kúshi xam yetmayligan, xaddi sigmaydigan zatlar menen xam ámeliy munosobatda bulishga ıntıladı. Mısalı : bala avtomashinanı, tramvayni uzi xaydagisi, rostakam otga minip yurgisi, ushqısh bulib samolyotda uchgisi hám rostakam militsioner bulgisi keledi. Birok tuwrısıda bala uzidagi bunday mútájliklerdiń qandayda birsin xam xakikiy yul menen kondira almaydı. Bul urında soraw tugiladi. Balalardıń barǵan sayın artıp baratırǵan túrli extiejlari menen olardıń tar múmkinshilikleri urtasidagi kapustaa - karshilik kanday yul menen xal kilinadi? Bul kapustaa karshilik fakatgina bir ǵana iskerlik orkali yaoni balanıń úyin iskerligi orkaligina xal kilinishi múmkin. Bunı usınıń menen izoxlab beriw múmkin, birinshiden, balalardıń úyin iskerligi kanday bolıp tabıladı materiallıq ónim islep chikarishga karatilgan iskerlik emes. Sol sebepli balalardı úyinga úndewshi sebep (motiv ) kelip chikadigan nátiyje menen emes bálki sol úyin processindegi túrli háreketlerdiń mazmunı menen boglik bolıp tabıladı. Ekinshiden bolsa, balalar úyin processinde uz ixtiyorlaridagi zatlardı, uzlarini kiziktirgan, biraq úlkenlergegine tiyisli bulgan zatlarǵa aylantırıp xoxlaganlaricha erkin iskerlikte boladılar. Balalardıń úyin xızmetleri olardıń fizikalıq hám psixik jixatdan garmonik túrde rawajlandırıw ushın birdan bir qural bolıp tabıladı. Úyin balalar xaetida sonday kup kirrali iskerlikki, ol jaǵdayda úlkenlerge tiyisli bulgan mexnat xam, túrli zatlar xakida oylaw etiw, shiyki qıyal, dem alıw hám xoshchakchaklik dárekleri xam mujjasamlangan bolıp tabıladı, yaoni mine sol processlerdiń barlıǵı úyin iskerliginde anik boladı. Sonı xam taokidlab utish kerek úyin fakat tashki ortalıqtaǵı zat hádiyse biliw quralıǵana emes, bálki kudratli tárbiya quralı xam bolıp tabıladı. Dóretiwshilik hám syujetli úyinlarda balalardıń barlıq psixik processleri menen birgelikte olardıń individual páziyletleri xam qáliplesedi. Sonday eken, bogchadagi taolim tárbiya jumıslarınıń muvaffakiyati kup jixatdan balalardıń úyin xızmetlerin maksadga muvofik tashkil kila barıwǵa boglik bolıp tabıladı.

Sonday kilib, úyin balalar qıyalı tárepinen jaratılǵan zat emes, kerisinshe balalar qıyalınıń uzi úyin processinde júzege kelip rawajlanatuǵın zat bolıp tabıladı.

Sonı xam aytıp utish kerek, pán-texnika kutá rawajlanǵan biziń házirgi dáwirmizdegi jaratılanayotgan, xayratda koldiradigan zatlar balalarǵa guyo bir muojizadek kurinadi. Nátiyjede olar xam uzlarining túrli úyinlari processinde uxshatma kilib (yaxni analogik tárzde) xar qıylı qıyalıy zatlardı uylab chikaradilar (uchar at, mashina adam, gápiradigan terek sıyaqlı ). Bunnan tashkari, balarning túrli qıyalıy zatlardı uylab chikarishlari taǵı sonı ańlatadıki, olar uzlarining xar túrli úyin xızmetlerinde fakat átiraplarındaǵı bar zatlardı emes, bálki áyne chogda mútájlikleri talap kilayotgan zatlardı xam sáwlelendirediler.

Balalardıń úyin xızmetlerinde xar qıylı qıyalıy hám tań qalǵanday obrazlardı jaratıwlarınan sonday juwmaq chikarish múmkin: adamdıń (sonday-aq balalardıń xam) tashki ortalıqtaǵı zat hám hádiyse sáwlelendiriw processleri passiv process emes, bálki aktiv xamda dóretiwshilik jaratıwshań, uzgartiruvchan process bolıp tabıladı.

Balalar úyin xızmetleriniń taǵı bir ájayıp ózgesheligi sonnan ibarat, úyin processinde balanıń etetuǵın xatti-háreketleri hám atqaratuǵın rolı kupincha ulıwmalıq xarakterine iye boladı. Bunı sonday túsiniw kerek, bala uzınıń hár túrli úyinlarida fakat uziga tanıs bulgan yolgiz bir shofyorning, vrachning, militsionerning, tárbiyashiniń, ushqıshdıń xatti-háreketlarigina emes, bálki ulıwma shofyorlarning, vrachlarning, tárbiyashilerdiń xamda ushqıshlardıń xatti-háreketlerin sáwlelendiredi. Álbette, turmıs tájiriybeleri hám xızmetleri sheńberi júdá sheklengen kishi jas daǵı balalar (baxzan kishi gruppa balaları xam) uzlarining úyinlarida konkret adamlardı hám olardıń háreketlerin sáwlelendirediler. (Mısalı, oyisini, adasini, akesin, tárbiyashisin hám sol sıyaqlı ). Urta, úlken bogcha jasındaǵı balalardıń úyinlarida bolsa bunday obrazlar ulıwmalıq xarakterine iye bula baslaydı.

Bogcha jasındaǵı balalardıń úyinlari átirap daǵı zat hám hádiyse biliw kuroli bulish menen birge joqarı social axamiyatga xam iye. Boshkacharok kilib aytqanda, úyin kudratli tárbiya kuroli bolıp tabıladı. Balalardıń úyinlari orkali olarda social paydalı, yaxni joqarı insaniy páziyletlerdi tárbiyalaw múmkin. Bunnan tashkari, egerde biz balalardıń úyin xızmetlerin tashkaridan kuzatsak, úyin processinde olardıń barlıq jeke páziyletleri (kimning nege kuprok kizikishi, kobiliyati, shıdamlılıǵı temperamenti) yakkol kórinetuǵın bulishini kuramiz. Sol sebepli balalardıń úyin xızmetleri olardı individual túrde urǵanıw ushın júdá kulay qural bolıp tabıladı. Kishi mektepge shekem jas daǵı balalar ádetde uzlari yolgiz uynaydilar. Predmetli hám konstruktorlı úyinlar orkali bul jas daǵı balalr uzlarining aqıl, yad, tassavur, oylaw xamda háreket layokatlarini rawajlantiradilar. Syujetli rolli úyinlarda balalar tiykarlanıp uzlari xar kúni kurayotgan hám gúzeteip atırǵan úlkenlerdiń xatti -háreketlerin sáwlelendirediler. 4-5 jaslı balalrning úyin uyań - aste menen kollektiv xarakterdi ala baslaydı.

Balalardıń individual qásiyetlerin atap aytqanda olardıń kollektiv úyinlari orkali baqlaw kulay bolıp tabıladı. Bul úyinlarda balalar úlkenlerdiń fakat predmetlerge munasábetin emes, bálki kuprok uzaro munasábetlerin sáwlelendirediler. Sonıń menen birge, kollektiv úyinde balalar bir gruppa adamlardıń quramalı ómiriy xızmetlerin sáwlelendirediler. Mısalı, «poezd» úyin alaylıq. Bunda mashinist, parovozga kumir yokuvchi, provodniklar, kontrollyor, kassir, stansiya xızmetkerleri hám yulovchilar boladı. Balalardıń mine sol sıyaqlı kollektiv úyinlari artistlarning iskerligine uxshaydi. Sebebi kollektiv úyindagi xar bir bala uz rolin jaqsı ótew etiwge umtılıw menen birge úyinning ulıwma mazmunınan xam shetke chikib ketpewka tirishadi. Bul bolsa, xar bir baladan uzınıń pútkil kobiliyatini jumısqa salıwdı talap etedi. Maolum rolǵa bulingan kollektiv úyin balalardan katxiy koidalarga buysunishi hám ayırım wazıypalardı uxshatib orınlawdı talap etedi. Sol sebepli balalardıń bunday kollektiv úyinlari psixologiyalıq jixatdan úlken axamiyatga iye. Sebebi bunday úyinlar balalarda shıdamlılıqviylik, mashqalalılıq úyin koidalariga, tártip- ıntızamǵa buysunish hám sol sıyaqlı unamlı páziyletlerdi tárbiyalaydı hám rawajlantıradı

Úlken bogcha jasında syujetli-rolli úyinlar rawajlanadı, lekin enda bul úyinlar uz mazusining baylıǵı hám túrli-tumanlıǵı menen farklanadi. Bul úyinlar processinde balalrda liderlik júzege kela baslaydı, sonıń menen birge shólkemlestiriwshilik kúnikma hám ilmiy tájriybeleri rawajlana baslaydı.

Bul mektepge shekem jas daǵı balalar shugullanadigan dóretiwshilik xızmetler arasında suwretleytuǵın sanxatning xam axamiyati kútá úlken. Balanıń oyda sawlelendiriw xarakterine kura onıń átirap ómirdi kanday aqıl etiwi, yad, oyda sawlelendiriw hám oylaw qásiyetlerine baha beriw múmkin. Úlken bogcha jasındaǵı balalar chizgan súwretler olardıń ishki keshinmalari ruxiy xolatlari, árman, úmit hám mútájliklerin xam sáwlelendiredi.

jas daǵı balalar súwret sızıwǵa xam aqırındada kizikadilar Súwret sızıw balalar ushın úyin iskerliginiń uziga tán bir forması bulib esaplanadi. Bala áwele kurayotgan zatların, keyinirek bolsa uzi biletuǵın, yadı daǵı hám uzi uylab tapqan zatlardı sızadı.

Úlken mektepge shekem jas daǵı balalar ushın musobaka kútá úlken axamiyatga iye bulib, naǵız ózinday úyinlarda muvafakkiyatga erisiw qáliplesedi hám bekkemlenedi. Bul jas daǵı balalar ushın eń yakimlm vakt- jutıw hám muvaffakiyat bulgan musobaka úyinlarining xam axamiyati kútá úlken.

Úlken mektepge shekem yeshdagi balalar ushın musobakalar kútá úlken axamiyatga iye bulib, naǵız ózinday úyinlarda muvaffakiyatga erisiw motivları qáliplesedi hám bekkemlenedi. Bul jas daǵı balalar ushın eń yakimli vakt-jutıw hám muvaffakiyat bulgan musobaka úyinlarining xam axamiyati kútá úlken.

Úlken bogcha jasında konstruktorlıq úyinlari az-azdanlıq menen mexnat iskerligine aylanıp baradı. Úyinde bala elementar mexnat kúnikma hám ilmiy tájriybelerin iyelep baslaydı, predmetlerdiń ózgesheliklerin anglay baslaydı, ámeliy oylaw rawajlana baradı.

3-7 yoshli balalar psixik rawajlanıwında kórkem-dóretiwshilik iskerlik bulgan musikaning xam axamiyati xam kútá úlken. Musika orkali balalar qosıq aytıwǵa, musika oxangiga uyqas ritmik háreketler etiwge urǵanadılar. 3-7 jas dáwirinde balalar tiykarǵı iskerligi kuyidagi izbe-izlilikde keledi:

- predmetlerdi urǵanıw,

- individual predmetli úyinlar, kollektiv syujetli-rolli úyinlar,

- individual hám gruppaiy dóretiwshilik,

- musobaka úyinlar,

- mulokot úyinlar,

- úy mexnati.

Bogcha jasındaǵı balalardıń úyin xızmetleri xakida sóyler ekenbiz, álbette olardıń úyinchogi máselesine xam tuxtab utish kerek.

Balalarǵa úyinchoklarni beriwde olardıń jas qásiyetlerin, tarkkiyot dárejelerin hám usı waqıtta olardı kuprok neler kiziktirishini esapqa alıw kerek.

Maolumki, 1-3 jas balalar xali tashki ortalıqtı júdá az uzlashtirganlar. Olar xali xattoki zatlardıń reńin, kolemin xam jaqsı ajrata almaydılar. Sol sebepli olarǵa kugirchok menen birge xar qıylı reńli kiykim, qıyındı shúberekler xam beriw kerek. Ayniksa. kiz balalar uz kugirchoklarini xar qıylı reńli shúbereklerge urab, rumol kilib uratib mashk etediler. Ugil balalarǵa bolsa, xar qıylı reńli, bir-biriniń ishine sigadigan kuticha úyinchoklarni beriw paydalı bolıp tabıladı.

Úyin iskerligi balalardı insaniyattıń social tájiriybesin iyelewdiń aktiv forması bulgan taxlim iskerligine tayarlaydı. Adam bır jola social tájiriybeni uzlashtirishga kirisiwa almaydı. Social tájiriybelerdi aktiv iyelew ushın adam áwele jetkilikli dárejede nutkni iyelegen bulishi, maxlum ilmiy tájriybeler, ukuvlar hám elementar túsiniklerge iye bulishi kerek boladı. Bularǵa bala yukorida tolıq kursatib utganimizdek úyin iskerligi orkali erisedi.

Bogcha jasındaǵı balalarda sezim, aqıl, dikkat, yad, oyda sawlelendiriw, oylaw, nutk, qıyal, xissiyot hám shıdamlılıqdiń rawajlanıwı jedel keshedi. Bala reńlerdi xali bir-birinen jaqsı fark kila almaydı. Oǵan reńlerdiń farkini biliwge járdem etetuǵın úyinchoklar beriw kerek (balalardıń kugirchoklari ushın xar qıylı reńli kiykimlar beriw, xar qıylı reńli xalkalar, kutichalar hám sonıń singar i zatlar áp-áneydey boladı ).

Bogcha jasındaǵı balalar túrli zatlardı aqıl etiwde olardıń gúzge jaqsı taslanıp turıwshı belgilerine (reńi hám formasına ) tiykarlansalar xam, lekin chukur analiz kilmaydilar.

Bogcha jasındaǵı balalar úlkenlerdiń járdemi menen pátni analitik túrde aqıl etiw kobiliyatiga iye boladılar. Onıń ushın balalar pátni aqıl kilayotganlarida úlkenler hár qıylı sorawlar menen olardı analiz etiwge urgatishlari kerek. Bunda tiykarlanıp balalar dikkatini:

1. súwrettiń mazmunın (syujetini) tugri aqıl etiwge,

2. súwrettiń ulıwma kurinishida xar bir suwretlengen zatlardıń urnini tugri aqıl etiwge,

3. suwretlengen zatlar urtasidagi munasábetlerdi tugri aqıl etiwge karatish kerek.

Dikkat xar kanday jumısımızdıń turaqlı yuldoshi bolıp tabıladı. Sol sebepli dikkatning insan ómirindegi axamiyati xam benixoya úlken bolıp tabıladı. Bogcha jasındaǵı balalar dikkati tiykarlanıp sabırsız boladı. Bogcha jasındaǵı balalarda qálegen dikkatning usib barıwı ushın úyin kútá úlken axamiyatga iye. Úyin waqtında balalar dikkatlarini bir jayǵa tuplab, uz ǵayratları menen maxlum maksadlarini ilgeri suradilar.

Bul jas daǵı balanıń yadı jańa xızmetler hám balanıń aldına kuyilgan jańa talaplar tiykarında rawajlanıwlasha baradı.

Bogcha jasındaǵı balalar uzlarining xızmetleri ushın kanday bolıp tabıladı axamiyatga iye bulgan, olarda kúshli tásirler koldirgan hám olardı kiziktirgan zatlardı eriksiz eslerinde alıp koladilar.

Bogcha jasındaǵı balalar oylawı jáne onıń usishi uziga tán ózgeshelikke iye.

Oylaw balanıń bogcha jasındaǵı dáwirinde júdá tez rawajlana baslaydı. Óytkeni, birinshiden, bogcha jasındaǵı balalarda turmıs tájiriybesiniń salıstırǵanda kupayishi, ekinshiden, bul dáwirde balalar nutkining jaqsı usgan bulishi, úshinshiden bolsa, bogcha jasındaǵı balalardıń júdá kup erkin mustakil háreketler etiw múmkinshiligine iye bulishlari bolıp tabıladı.

Bogcha jasındaǵı balalarda xar tarawǵa tiyisli sorawlardıń tugilishi olar oylawınıń aktivlesip atırǵanınan bildirgi beredi. Bala uz sorawına juwap tapa almasa yamasa úlkenler onıń sorawına axamiyat bermasalar, odaǵı kizikuvchanlik susaya baslaydı.

Ádetde xar kanday oylaw procesi qandayda zattan tań qalıw, xayron kolish hám nátiyjede túrli sorawlardıń tugilishi sebepli payda boladı. Júdá kup ata-analar hám ayırım tárbiyashiler xam balalar artıkrok soraw berip jibersalar, «kup maxmadona bulma», «sen bunday gáplerdi kaerdan urǵanding», dep jerkib taslaydılar. Nátiyjede bala uksinib, uz bilgeninshe túsiniwge háreket etedi. Biraq ayırım passiv hám tartinchok balalar xesh bir soraw bermeydiler. Bunday balalarǵa túrli mashgulotlar hám sayoxatlarda úlkenlerdiń uzlari soraw beriwleri hám usınıń menen olardı aktivlashtirishlari kerek.

Xar kanday oylaw, ádetde qandayda zattı takkoslash, analiz hám sintez etiwden baslanadı. Sol sebepli biz áne sol takkoslash, analiz hám sintez etiwdi oylaw procesi dep ataymız. Sayoxatlarlar balalar daǵı oylaw procesin aktivlestiriw hám rawajlandırıwǵa járdem beredi. Balalar tábiyaatqa kilingan sayoxatlarda túrli zatlardı bir-biri menen takkoslaydilar hám analiz xamda sintez kilib kurishga ıntıladılar.

Bogcha jasındaǵı balalar nutki jáne onıń usishi Eger 2 jasar balanıń suz zapasi shama menen 250 den 400 danege shekem bulsa, 3 jasar balanıń suz zapasi 1000 den 1200 danege shekem hám 7 jasar balanıń suz zapasi 4000 taga jetedi. Sonday eken, bogcha jası dáwirinde balanıń nutki xam mikdor, xam sapa jixatidan talay rawajlanıwlasadı. Bogcha jasındaǵı balalardıń nutkini usishi shańaraqtıń materiallıq dárejesine boglik

Úlkenler balalar nutkini ústiriw menen shugullanar ekenler, bogcha jasındaǵı balalar baxzi qallarda uz nutk sapaların tula aqıl eta almasliklarini esten shıǵarmawları kerek. Bunnan tashkari, balalarda quramalı nutk dawısların bir-birinen fark etiw kobiliyati xam xali tula rawajlanıwlashmagan boladı. Tili dushshılikti ońlawdıń eń birinshi shártlerinen biri bala menen tula hám tugri aytılıw etip, tuwri til menen sóylesiw bolıp tabıladı.

3. Jaslı balalardıń intellektual rawajlanıwı

Jas daǵı bala qáliplesiwde isixik riiojlanishiing uta ilmgini inabatqa om-an halda, ayırım nsixologlar (R. Zazzo) tugilganidan tap yeauklnk. dáwirigachp bolǵan psixik| 1 ii (>jla1 gash;iining shama menen ortaları, 3 yogpga to'tri keledi, degen muloqa. zani ańlatadılar, Bul yamasa. shdan baslap, balalır predm. yetlarnm U|sui1 ish álemine qádem qóyadılar. Ol endi katgalar bilai sóylew arqalı mámile~munosabatda bóle aladı hám ápiwayı etika qaǵıydalarita ámel silm basladılar. Katgalar menen bolatuǵın baylanısi xufayli bala p'1'|k) f turmıs hakida kóbirek maǵlıwmat aladı. Sóylew - bul jaslarda pyfaqat mulozqot,. bálki bala oylawınıń rawajlaniiga hám ózin-o':>i, sonıń menen birge, biliw processlerin basqarıw quralı bulib da

kizmat etedi.

Dáslepki dáwirindegi balalardıń jetekshi iskerlik túri - nredmetlarni úyreniw esaplanadi. Nárestelik dáwirindegi balalarǵa salıstırǵanda, dáslepki balalıq dáwirindegi balalar átirap ortalıqtaǵı zat hám hádiyselerge (gisbatan kóbirek qızıǵıwshılıq menen k, araydilar. Eger, gódek bala qolına uslaǵan zattı ápiwayı háreketler menen gúzetsa, 2-3 jas daǵı bala sol predmet bólimlerin dıqqat menen úyrengeninen sońǵına, óz ámeliy iskerliginde isleta baslaydı. Balanı daslep, áyne sol predmetlerdiń qollanıw wazıypası, mánisi qızıqtirib, ol óz sorawına juwap alıw maqsetinde kóbinese úlkenlerge chBul nyama? » degen soraw menen shaqırıq etediler. 3 jaslar Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde nredmetlarning wazıypaların tolıq ózlestirgen balalar, óz oyınlarında, sol predmetlerden maqsetsiz paydalanıp qalmay, bálki o'larni óz wazıypalarına kóre isletediler de. Balanıń nugqi ol 1, 5 jasqa shekem yetgungacha anaǵurlım aste menen rawajlanadı. Bul dáwir ishinde ol 30 -40 ta sózden, tap 100 danege shekem sózdi ózlestiredi, lekin o'larni ámeliyatda júdá kem qollaydı. 1, 5 jastan baslap bolsa, onıń sóylewi jedel rawajlana baslaydı. Endi bala predmetlerdiń atların búydewlerin sorapǵana qalmay, bálki bo' sózlerdi ózi aytılıw etiwge da háreket etedi. No'tqining rawajlanıw dárejesi jedellesedi. 2 jaslardıń aqırlarına barıp, bala 300 danege shekem, 3 jaslardıń aqırlarına barıp bolsa, 500 den tap 1500 danege shekem sózdi óz sóylewinde isleta aladı, Sonıń menen birge, sózlerdi de anıq talaffo'z etip, gáplerdi to'gri dúze aladılar.

3. 3. 1-3 jaslı balalardıń intellektual rawajlanıwı

Mına nárseni ayrıqsha ko'reatish kerek, 1, 6 - 3 jaslar sóylewdiń rawajlanıwı ushın senzitiv dáwir esaplanadı, Bul dáwir intellektual rawajlanıwdıń tiykarın, aqıl hám oylaw háreketleriniń jańa kórinislerin quraydı. 1 jaslı bala predmetlerdi izbe-iz, sistemalı túrde kórip chiqa almaydı. Ol tiykarlanıp predmettiń qanday da bir kózge taslanıp turatuǵın belgisine óz itibarın qaratadı hám predmetlerdi sol belgilerine kóre teńiydi. Keyinirek jańa aqıl háreketleriniń iyelenishi balanıń predmetli háreketlershsh orınlawdan kóz menen shamalap, háreket etiwine ótiwde kórinetuǵın boladı, endi ol predmettiń bóleklerin ustap kurmasdan, bálki shamalap aqıl eta aladı. 2, 5-3 jaslı bala katgalarning kursatgan úlgisi, reńi, forması hám katgaligiga kóre, naǵız ózinday predmetlerdi shamalap, aqıl etken qoda, a tuwrı tapa aladı. Balalar aldın formasına, keyininen kaggaligiga hám odan keyjngina reńine qaray ajrata aladılar. Bul processda bala birdey ózgeshelikke iye bulgan júdá kóp predmetler bar ekenligin tushuna baslaydı. Lekin, bala súwret sızıwdı baslaǵanı dáwirinde predmetlerdiń reńin itibarǵa almaydı hám uziga yoqadigan reńlerden paydalanadı. Izertlewlerdiń kursatishicha 2, 5-3 jaslı bala 5-6 formanı (sheńber, kvadrag, úshmúyeshlik, to'griburchak, ko'nburchak) hám 8 qıylı reńni {qizil, qabaq sarı, sarı, jasıl, kók, sıyarang, aq, qara ) aqıl etiwi múmkin. Reń hám sırtqı kórinislerdiń maqsetke muwapıq isletilipsh tárepinen túrli qıylı zatlarda túrlishe kórinetuǵın bolıwı sebepli, bul jas daǵı balalar olardı aqıl etkenleri menen olardıń atların anıq biliwleri hám óz sóylewlerinde isleta alıwları anaǵurlım qıyınlaw. Katgalarning bul jas daǵı balalardan áne sol reń hám sırtqı kórinislerdi eslep qalıwın talap etisleri anaǵurlım qáte bolıp tabıladı, onıń ushın uyqas dáwir 4-5 jaslar esaplanadi.

Bala 3 jasına shekem ózlestirgen sózler tiykarlanıp predmet hám háreketlarnish* atların ańlatadı. Atlar tiykarlanıp onıń wazıypasın ańlatadı, bunda predmet yamasa hárekettiń tagnqi kórinisi ózgerse de onıń atı ózgermeydi. Sol sebepli de bala predmetlargoshg atların isletiliwin funksiyalarına boglagan halda tez ózlestiredi.

Dáslepki balalyk dáwirdiń baslarına kelip, balada birinshi oylaw operatsiyaları júzege keledi. Bunı bala qandayda bir predmetti alıwta háreket ete alǵanınan sung, onı dıqqat penen úyrenipshda kóriwimiz múmkin. Olardıń oylawları, tiykarlanıp, kórgezbeli -háreketln bolıp, ol átirap dunyadaǵı túrli baylanıslılıqlardı úyreniwge xızmet etedi. ózinden uzaǵıraq turǵan toptı biroi-bir uzuiroq zat menen itarib jiberiw múmkinligin kórgen bala, '- endi ǵárezsiz túrde divan tiyine kirip ketken topni" tayaqsha járdeminde alıw múmkinligin oylaw eta aladı. Bul dáwirdegi balalar oylawında ulıwmalastırıw úlken orın tutadı. Umumlayaxtirishda sóylew zárúrli ahamiyag kásip etedi. Mısalı, soag deyilishi menen bala qol. saatın yamasa diywal daǵı aspa saatai da túsiniwi múmkin, Lekin, olar túrlishe bolǵanlıǵı sebepli, olarda umumshlikyai toshsh! bala ushın anaǵurlım qıyınlaw esaplanıp, buǵan baylanıslı pikirlew járdemge keledi hám ulıwmalastırıwdı quraydı.

2-3 jaslı balalar málim bir predmetlerdiń ornına olardıń ornın basıwı múmkin dep esaplaǵan basqa zatlardan da paydalanadılar. Mısalı, oyın processinde bala paqaldı qasıq yamasa termometr ornında, aǵashdan jasalǵan krovat yamasa mashina ornında paydalanıwı múmkin. Bir predmetti basqası ornında qóllaw

múmkinligin ańǵarıw, bala uchui átirap -álemii biliw,

urgaiishidagi áhmiyetli búklem esaplanadı hám ol dáslepki
t. kchnshurlarini júzege keltyaradi. Bul jas daǵı balalar endi, uyań-
sek. ınlıq. menen úlkenler aytıp berip atırǵan ertek, waqıya yamasa
gúrrińlerdi, shuiingdek suwretde sızıltan zatlardı oyda sawlelendire
aladılar. Erteklerdi esitiw processinde bala ertek
kaqramonlarini kimga bolıp tabıladı uqsatıwǵa Háreket etedi, geyde bolsa ol
ózi ǵárezsiz ertek yamasa gúrrińlerdi to't<, iy alıwı da múmkin. Dáslepki
balalıq dáwirinde yad biliw degi tiykarǵı funksiya esaplanıp, ol
biliwdiń barlıq kórinislerin rawajlanıwda qatnasadı.
Bul dáwirde balanıń yadı jedel rawajlanadı. Balanıń turmıslıq
tájiriybelerdi ózlestiriwinde daslep háreketli, zmotsional hám
^brazli yad qatnasadı. Buǵan baylanıslı háreketli hám emotsional
^sotira ústinlik etedi. Yad bul jasda tiykarlanıp sabırsız boladı.
Bul dáwirdegi balalarǵa kóp kitap oqıb beriw nátiyjesinde olar ertek
hám qosıq hám gúrrińlerdi eslab qaladılar, lekin bunday eslep qalıw
balanıń ulıwma intellektual rawajlaiishidan da, yadınıń
individual ózgeshelikinen de dárek bermeydi. Bul dáslepki balalıq
dáwirindegi balalardıń barlıǵına tán bolǵan nerv sistemasınıń
ulıwma mayısqaqlıǵı nátiyjesi bolıp tabıladı. ózi hám átirap turmısı haqqındaǵı
waqıya hám hádiyselerde izbe-izlik bar ekenligi ushın da olardı ele
to'diq túrde yadında saqlap qola almaydı.,

3. Dáslepki balalıq dáwirinde shaxstıń rawajlanıwı

Bul dáwirdegi balalar tiykarlanıp óz hatti-háreketlerin oylap o'tirmaydilar sebebi hatti-háreketler olardıń sezimleri tiykarında boladı. Bul jas daǵı balalardıń hatti- háreketleri júdá ózgeriwshen boladı. Mısalı, balanıń jılawı hám de jılawdan toqtap qalıwı júdá tez ózgeredi. Dáslepki dáwirde balada óz jaqınlarına : anası, ákesi, bo'vi-babaları, tárbiyashisine salıstırǵanda muhabbat qáliplesedi. Dáslepki balalıq dáwirinde bul muhabbat basqa formaǵa ótedi. Endi bala óz jaqınlarınan maqtaw alıwǵa háreket etedi. Ata-analar tárepinen balanıń minez-qulqları hám jeke qásiyetlerine beretuǵın unamlı emotsional bahaları olarda ózleriniń layoqa! hám múmkinshiliklerine salıstırǵanda isenimin qáliplestiredi. Ol óz ata-anasına asa qattı boglangan bolıp, intazomli hám tıńlaǵısh boladı. Áne sol baylanıslılıq sebepli balanıń tiykarǵı mútajlikleri qandiriladi, qáweterligi azayadı. Anası janında bolǵan balalar kóbirek háreket qidadilar hám átirap ortalıqtı úyreniwge ingshladilar. Bul dáwirde bala óz atın áp-áneydey ózlestiredi. Bala mudami óz atın ximoya etedi, onı basqa at menen shaqırıwlarına narazılıq ańlatadı. Úlkenlerdiń bala menen etetuǵın muoma. la~munosabati onıń ózin bólek shaxs retinde ańǵarıwın baslanıwǵa múmkinshilik beredi.

Paydalaniletuǵın ádebiyatlar

1. Bárkámal áwlad -Ózbekstan rawajlanıwınıń tiykarı -T 1997 y.

2. Karimov I. A. Ózbekstannıń óz ǵárezsizlik hám rawajlanıw jolı -1992 y.

3. Ózbekstan Respublikasınıń “Tálim tuwrısında”gi Nızamı -T. 1997 y.

4. “Kadrlar tayarlaw milliy programması” T. 1997 y.

5. Jarawevskiy M. G. Psixologiya v XX stoletii M. 1971.

6. Zigler D. Teorii lichnosti-SPb, Piter-Press, 1997.

7. Lyadus v. L.-Metodika prepodavaniya psixologii. Íz. vo. URAO 2000.

8. Ózbekstan Respublikasınıń Konstitusiyası.- T.: «Ózbekstan», 1992.

Internet saytları

www.pedagog. uz, www. zıyanet. uz, www.google. uz

1. http://www.perl. org

2. http://www.php. net

3. www.glef. org,

4. www. newhorizons. org,

5. www. rhecherswithoutborders. org,

6. www. thelearningweb. net,

7. www. inetlibrary. com,

8. www. search. re. uz,

9. www. ictcouncil.gow. uz,

10. www. ecsoman. edu. ru