Nukus davlat pedagogika instituti "kelishilgan"

 
TIYKARǴI BÓLIM 
Pánniń tariyxiy rawajlanıw basqıshları. Tábiyiy geografiyada ideyalardıń 
payda bolıwı. A`yyemgi dáwirdiń geografiyası, Jer haqqında bilimlerdiń 
rawajlanıwı (A`yyemgi Egipet, Greciya, Qıtay, Hindstan, Eki dár`ya aralıǵı h.t.b.). 
Aristotel`, Pifogor, Erotosfen, Ptolomey, Starbon ht.b. geografiya ilimine qosqan 
úlesi. Jerdiń forması ólshemleri haqqında birinshi maǵlıwmatlar. Oyanıw dáwiri 
geografiyası hám Ullı geografiyalıq ashılıwlar. Orta Aziya geografiyası -Beruniy, 
Farabiy, Al`-Xorezmiy, Uluǵbek h.b. geografiyaǵa baylanıslı oy-pikirleri, ilimiy 
miynetleri. Rus geograflarınıń ilimge qosqan úlesi. M.Lomonosov, S.Tyań-
Shanskiy, Mixluko-Maklay, L.Berg, V.V.Dokuchaev, V.N.Prejeval`skiy h.t.b. 
tábiyiy geografiya iliminiń rawajlanıwına qosqan úlesi. Batıstıń ullı geografları 
A.Gumbol`t h.t.b. Keńes hákimshiligi dáwirindegi geografiyalıq izertlewler, 
landshaft ideyasınıń qáliplesiwi hám pán bolıp jetilisiwi (L.Berg, B.Polınov, 
V.Morozov, A.Isachenko, N.Solncev, F.Mil`kov h.t.b.).
Tábiyiy geografiya iliminiń baslı baǵdarları. Ulıwma tábiyiy geografiya, 
regional` tábiyiy geografiya, tarawlıq tábiyiy geografiya. Ulıwma jer bilimi, 

---

202 
landshafttanıw, meteorologiya hám klimatologiya, gidrologiya, landshaftlardıń 
geofizikası hám geoximiyası, biogeografiya, geoekologiya. 
Jerdiń geografiyalıq qabıǵınıń rawajlanıwı. Onıń bir pútinligi hám 
úziliksizligi. Jer qabıǵı hám landshaft qabıǵı ideyası. Jer qabıǵınıń qatlam 
bólimleri. Olardıń óz-ara baylanısları hám qarım-qatnasları.
Jerdiń hawa qabatı, onıń dúzilisi hám qurılısı. Klimat poyasları.
Tábiyiy resurslardan paydalanıw máseleleri, dúńyanıń tábiyiy resursları.
Tábiyiy geografiyalıq rayonlastırıw mashqalaları. Tábiyiy geografiyalıq 
taksonomiyalıq birlikler. Jer qabıǵı, eń úlken geokompleks ekenligi.
Tábiyiy geografiyalıq jaylasqan orın túsinigi. Onıń tábiyiy sharayatlardı 
belgilep beriwi.
Topıraqlardıń túrleri hám olardıń geografiyalıq tarqalıwı. Geografiyalıq 
poyaslar hám tábiyiy zonalar. Quyash sistemasınıń kelip shıǵıwı. Jerdiń basqa 
planetalar arasındaǵı ornı. Jerdiń ishki bólimleriniń dúzilisi. Suwlar hám olardıń 
tarqalıwı. Qurǵaqlıqtaǵı suwlar. Jerdiń suw balansı. Dár`yalar - suw aǵımı, tipleri, 
rejimi. Tábiyiy resurslar hám olardı bahalaw.
Tábiyattaǵı (landshaftlardaǵı) bolatuǵın qubılıslar (geofizikalıq, geoximiyalıq, 
biologiyalıq h.t.b.) hám hádiyseler (jawın-shashın, sel, jer silkiniw, vulkan atılıw 
h.t.b.). 
Landshaft komponentleri hám landshaft payda etiwshi faktorlar. 
Landshaftlardıń keńislikte tarqalıw sebeplerin anıqlaw, olarǵa sıpatlama beriw. 
Geografiyada landshaftlıq usıl. Tábiyattı ózgertiwde geografiyanıń ornı. Tábiyatta 
zat hám energiya almasıw, olardıń landshafttaǵı aǵımı. Tábiyatta zat almasıwda 
adamnıń xojalıq iskerliginiń roli. Adam qolı menen jaratılǵan kompleksler 
(geotexsistemalar, antropogen landshaftlar h.t.b.). Tábiyiy ortalıqtı turaqlastırıw 
hám olardıń ózgeriwin aldın-ala boljaw máseleleri. 
Geografiyalıq sistemalardı dala sharayatında izertlewler, kartografiyalıq, 
aerokosmoslıq, statistikalıq hám maǵlıwmatlıq izertlewler alıp barıw. 
Kartografiyalıq materiallarda bezew hám onı oqıw, statistikalıq materiallardı qayta 
islew. Baqlaw materialların qayta islew (meteorologiyalıq, gidrologiyalıq). Dala 
izertlewleri 
tiykarında 
tematikalıq 
kartalar 
islew. 
Ayırım 
landshaft 
komplekslerinde ulıwma-geografiyalıq dala izertlewleri. 
Geografiya ilimin rawajlandırıw hám tiykarǵı geografiyalıq mashqalalardı 
sheshiw. Tiykarǵı geografiyalıq hádiyse hám qubılıslardı biliw hám olardı ilimiy 
izertlew usılların qollanıw jolları.
Jer qabıǵınıń tábiyiy geografiyalıq sharayatları hám tábiyiy resursları. 
Materikler 
hám okeanlardıń tábiyatınıń sıpatlaması, olardıń regional` 
ózgeshelikleri. Geografiyalıq poyaslar hám zonallıq nızamı hám nızamlıqlar, 
olardıń sıpatlaması.
Orta Aziya, Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan Respublikaları tábiyiy 
geografiyası, regionallıq ózgeshelikleri, rayonlastırıw máseleleri.
Landshaftlardı izertlew máseleleri. Landshafttanıwdıń baslı ilimiy baǵdarları 
hám tarawları - strukturalı-genetikalıq, funkcional-dinamikalıq, landshaftlar 
geofizikası, landshaftlar geoximiyası, landshaftlardı boljaw, landshaftlar 

---

203 
ekologiyası, antropogen landshafttanıw h.t.b. Landshafttıń ilimiy anıqlaması, 
túsinikleri.
Tiri organizmlerdiń geografiyalıq tarqalıwı, Biosfera qabatı hám bólimleri. 
Ekosistema, biom. Areallar, beyimlesiw. Tiri organizmlerdiń landshafttaǵı ornı.
Ózbekstan tabiyatınıń hár qıylılıǵı Ózbekstan jer rel`efi hám geologiyası. 
Tiykarǵı tektonikalıq strukturalar. Hawa massasınıń aylanısı. Mámleketimiz 
territoriyasında klimat hám hawa rayınıń payda bolıw zańlıqları.. 
Ózbekstan ishki suwları hám suw resursları. Suw resurslarınıń payda bolıw 
nızamlıqları. Ózbekstan topıraqları, topıraqlardıń hár qıylılıǵı, olardıń payda bolıw 
sebepleri hám tarqalıw nızamlıqları. Ózbekstan ósimlikleri, toǵaylıqları hám 
olardıń tarqalıw nızamlıqları. Ózbekstannıń tábiyǵıy rayonları. Ózbekstanda 
tábiyattı qorǵaw mashqalaları. Qorıqxanalar olardıń áhmiyeti. Regional hám 
ekologiyalıq mashqalalar. Aral mashqalalar hám olardıń kelip shıǵıw sebebi, 
aqıbeti.