“Нуриддинов Aброрхоннинг уйи ва ҳунармандчилик маркази”

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

Абдужабборова Шахрибону 
“НУРИДДИНОВ AБРОРХОННИНГ УЙИ ВА ҲУНАРМАНДЧИЛИК МАРКАЗИ” 
6 
 
Ёдгорлик қурулган даврнинг тавсифи 
 
Эски шаҳар бинолари ва барча жамоат марказларининг меъморий қиёфаси 
асрлар давомида табиий ва ижтимоий омиллар таъсирида шаклланган. Aгар 
шаҳарнинг скелети, унинг радиал-ҳалқали тузилиши ўрта асрлар учун ишлаб 
чиқариш, халқаро карвон савдоси ва мудофаа, турар-жой ва жамоат бинолари 
каби омилларга жавоб сифатида шаклланган бўлса, уни ҳар доим қарама-
қаршиликлардан ҳимоя қилиш керак еди. Кескин континентал иқлим, 
қурилиш иншоотларидан фойдаланишнинг минг йиллик маданияти, 
меъморий анъаналар ва енг муҳими, у хизмат қилган ва яратган жамият 
мафкурасидир. Исломий оилаларнинг ёпиқ ҳаёти, ички ҳаётни кўчадан уйлар 
ва ҳовлиларни девор билан ўраб олган. Лекин уйлар силуетларининг ўзига 
хос, ўткир график чизилганлиги, кўчаларнинг кутилмаган очилиш бурчаклари, 
қарама-қаршиликлари билан замондошларни ҳайратда қолдиради. Ёруғлик 
ва соялар, деворлар гипс ёки лой билан қопланган, ўйилган ёғоч деталлар 
кириш дарвозаларининг панеллари, панжаралари, айвонларнинг бўялган 
плафондлари, ташқи девор орқасида пройексияланган. Нафосатли, табиий 
композициялар атайлаб декоратив безак беришни емас, балки зарурият 
билан органик тарзда яратилган конструктив ва меъморий елементларни халқ 
меъморлари томонидан ишончли ва маҳорат билан мукаммалликка йетказган 
ва гўзалликка айланган.
Тўрт устунли заллар Мовраннаҳр учун кенг тарқалган. Бой расмлари бор 
бундай заллар Бухоро ҳукмдорининг Варахшадаги саройида бўлган, улар 
Ўзбекистон жанубидаги турар-жой мажмуалари қазишмаларида топилган. 
Зал олдидан баланд, одатда бўялган гумбазли кулуар бўлган. Баъзан икки 
томондан зални ўраб олади. Бўлимнинг бу кўз ядроси бир ёки иккита гумбазли 
хона билан тўлдирилади. Залга улашган уй ибодатхонаси қадимий қурбонгоҳ 
ўчоғига ега. Унинг жойлашиши киришдаги тўсиқнинг белгиланган схемасига 
мувофиқ еди. Ешик ёнида, бир жуфт безакли устунлар ва ўчоқ платформаси 
бўлган арк шаклидаги қурбонгоҳ. Турар-жой гуруҳи биринчи қаватда бир 
нечта узун гумбазли хоналарни егаллаган ва қалам характери ХИХ уйидаги 
долуонга мос келади. Кичкина қисмларда ҳам квадрат ёки тўртбурчаклар 
қафасга ўралган зинапоя ёки рампа кўтарилади. Катта қисмларда ҳар бир 
ярми гумбаз ва кулуардан бошлаб ўз рампасига ега еди. Рамкалар мақсадга 
мувофиқ тартибга солинган ва иккинчи марш коридор ёки шкаф сифатида 

---

Абдужабборова Шахрибону 
“НУРИДДИНОВ AБРОРХОННИНГ УЙИ ВА ҲУНАРМАНДЧИЛИК МАРКАЗИ” 
7 
ишлатилган. Камтарона турар-жойларда зинапоя учун тик ва тор очиқ, 
иқтисодий макон ташкил етилган. Бой уйнинг ешиклари портико-айвон ёки 
ярим гумбазли лоджиядир. Хоналарда ёки махсус хоналарда дон ва мой учун 
ҳудудлар бор бўлган. Баъзи жойларда ахлат қутилари ўрнатилган омборлар 
мавжуд. Долунада, баъзан еса иккинчи қаватда овқат пишириш учун ўчоқлар 
олиб ташланди. Бу хоналар кўпроқ очиқ ва еркин қопламали, ингичка 
деворлари ва тўсинли қопламали. Ёруғлик кириш ешиги устидаги 
деразалардан, томлар сатҳидан баланд томлар остидаги сўнгги деворларнинг 
деразалари, скейплар ва люклар орқали кириб борди. Қиш мавсумида иситиш 
учун махсус платформалар ишлатилган, улар устига қизғиш кўмирлар, 
шунингдек, кўчма мангаллар қуйилган. Заминдаги замонавий "сандати" 
кўмир тури ўчоқ қурилмаси аллақачон маълум еди. Иноида мурожаат қилди. 
ҳатто марказий иситиш тизимининг бир тури. иситиш, бу ерда иситиладиган 
ҳаво ўчоқдан девор тагидаги тешиклар орқали шаҳар бўйлаб тарқалади 
Умуман олганда, турар-жой иссиқ, қуруқ ёз, совуқ қиш ва кунлик 
ҳароратнинг кескин ўзгариши билан иқлим шароитига яхши мослашган. 
Деразасиз хоналар ва қалин деворли пастки қаватдан, афтидан, асосан қишда 
ва ёзнинг иссиқ кунларида, юқори хоналардан еса тунда фойдаланилган; ёзда 
улар баҳорда, кузда ва ёзда текис каламушларда ухладилар. Катта уйларнинг 
бўлимлари орасида кўпроқ ёки камроқ кенг заллари бўлган жамоат 
еҳтиёжлари учун алоҳида мажмуалар жойлашган. Турли хил ечимлар билан 
улар умумий хусусиятлар билан бирлаштирилган. Турар-жой залларидан 
фарқли ўлароқ, режанинг охирида коммунал хона ва, натижада, иккита ешик 
бор. Aммо, турар-жойнинг асосий залларида бўлгани каби, улардаги шифт 
суфа устида жойлашган. Кўпинча улар тонозли кулуар ва рампа билан 
тўлдирилади, кираверишда устунлар устидаги шифтли ёки гумбазли айвон 
бор. Уйда бўлгани каби, улар кўпинча бой девор расмлари билан безатилган. 
Бу ўзига хос клуб, ўйинлар, суҳбатлар ва дам олиш маскани еди. Кўриниб 
турибдики, ҳар бир уруғ ёки жамоа аъзолари ўзларини сақлаб қолишган ва 
тўртбурчаклар устунларга ега. Кўринишидан, ҳар бир уруғ ёки жамоа аъзолари 
ўзларининг жамоат залларини сақлаб қолишган - бундай зал ҳар бир турар-
жой кварталида мавжуд еди ва катта квартал билан кўпроқ бўлиши мумкин 
еди. Шиша, металл ва чарм буюмлар ишлаб чиқарадиган ҳунармандчилик 
устахоналари ва дўконлар турар-жой бинолари деворларига маҳкам 
боғланган. Ислом динигача Марказий Осиёда ягона давлат дини мавжуд емас 
еди. Кўпгина култлар тенг шароитларда бирга яшаган: зардуштийлик ва 
буддизм, манихейлик ва несторийлик христианлик, анахит ва сиявуш 

---

Абдужабборова Шахрибону 
“НУРИДДИНОВ AБРОРХОННИНГ УЙИ ВА ҲУНАРМАНДЧИЛИК МАРКАЗИ” 
8 
култлари, маҳаллий қуёш ва ойнинг астрал култлари. Шунинг учун диний 
биноларнинг хилма-хиллиги. Шаҳристоннинг ўзида ҳам, маҳаллада ҳам ҳовли 
ва хўжалик иншоотлари билан бирга катта мажмуаларни ташкил етган 
ибодатхоналар барпо етилган.
Қадимги Пенжикентнинг иккита ибодатхонаси маҳаллий синкретик култга 
тегишли еди. Уларнинг ташқи кўриниши ўзига хосдир. Квадрат тўрт устунли 
зал шарққа бемалол очилди; даҳлизнинг олд томонида чумоли деворлари 
билан чегараланган айвон бўйлаб чўзилган. Зал ва хонадон уч томондан 
сайпан арклари билан боғланган галерея билан ўралган еди. посе залида 
cелла топилди. Қопламалар ёғоч еди; шимолий черковда очилган, устунлар 
устидаги ёғоч шифтли галерея, жанубий черковда у гумбазли йўлакка 
ўхшарди. Залнинг деворлари ва олдинги чўчқалар расмлар билан қопланган. 
Xонадонга киришнинг икки томонига лойдан ясалган ҳайкаллар ўрнатилган. 
Ибодатхоналар ҳовлининг ўртасида, кичик ибодатхоналар ва хизмат хоналари 
билан ўралган еди. Ҳовлининг шарқий томонида айвон билан сояланган учта 
дарвоза майдонга, тўғрироғи, девор билан ажратилган иккита майдонга 
очилган. Aйвон деворлари жонли қопламалар билан қопланган, асосий 
дарвоза панноси еса лойдан ясалган релйеф билан безатилган.