Nutqimiz ko'rki. Iboralar va ularning turlari. Iboralarning uslubiy xususiyatlari. Iboralarning matnda qo'llanilishi. Ijobiy va salbiy bo‘yoqli iboralar ishtirokida tasviriy matn yaratish

Iboralarning uslubiy xususiyatlari.

• Nutq odobi quyidagi xususiyatlar asosida belgilanadi: 1) ogzaki va yozma adabiy til meyorlari (talaffuz, urgu, soz qollash, grammatika, uslubshunoslik qoidalari)ni egallash, shuningdek, turli aloqa-aralashuv sharoitlarida tilning tasviriy vositalaridan nutqning maqsad va mazmuniga mos ravishda foydalanish mahorati; 2) tilshunoslikning tilni madaniyat quroli sifatida mukammallashtirish maqsadida meyorlashtirish (tartibga solish) muammolarini organuvchi bolimi. Garb tilshu-nosligida umumiy manoda "til madaniyati" termini ham qollanadi. 1-manodagi "Nutq madaniyati" tushunchasi adabiy tilni ozlashtirishdagi ikki bosqichni qamrab oladi: a) nutqning togriligi va boshqa nutqiy mahorat. Nutqning togriligi muayyan tilda sozlovchilar va yozuvchilar tomonidan "ideal" yoki umum tomonidan qabul qilingan va ananaviy saqlanib kelayotgan odatlar, ibrat va namunalar tarzida idrok etiladigan adabiy meyorlarga amal qilishdir. Nutqiy mahorat esa nafaqat adabiy meyorlarga amal qilish, balki ozaro mavjud bolgan variantlardan mazmunan eng togri, eng aniq, uslub va vaziyat nuqtai nazaridan eng makbuli va ifo-dalisini tanlab olish mahoratidir (Mas, aka –oka –ako; kelyapti –kevotti –kelopti variantlaridan bi-rining adabiy meyor sifatida tanlanishi).
• Yuksak nutq madaniyati kishining umumiy yuksak madaniyatini, fikrlash madaniyatini, tilga nisbatan ongli mehr-muhabbatini namoyon qiladi. Nutq madaniyati nazariyasining asosiy tushunchasi til meyoridir.

Frazeologik iboralar tuzilishi va ma’no xususiyatiga ko’ra uch guruhga bo’linadi: Frazeologik qo’shimchalar. Frazeologik qo’shimchalarning ma’nosi uning tarkibidagi so’zlarning o’z va ko’chma ma’nolaridan kelib chiqadi. Masalan, gap tashlamoq, gap otmoq (gap – o’z ma’nosida, tashlamoq, otmoq-ko’chma ma’noda), mehri tushdi (mehr-o’z ma’nosida, tushdi – ko’chma ma’noda), oyog’i tortmadi (oyoq o’z ma’nosida, tortmadi- ko’chma ma’noda).Frazeologik qo’shilma tarkibidagi so’zlar grammatik birikish usuli jihatidan odatdagi so’z birikmalaridan farq qilmaydi. SHuning uchun xam kuli ko’kka sovurildi iborasi tarkibidagi gap bo’laklarini (egaQo’rin holiQkesim) ajratish mumkindek ko’rinsa-da, ammo ibora tarkibidagi so’zlar orasidagi sintaktik aloqa doimiy (o’zgarmas)dir, shu sababli u «butunlay emirildi», «yo’q qilindi» ma’nosini ifodalaydi.

• Frazeologik iboralar tuzilishi va ma’no xususiyatiga ko’ra uch guruhga bo’linadi: Frazeologik qo’shimchalar. Frazeologik qo’shimchalarning ma’nosi uning tarkibidagi so’zlarning o’z va ko’chma ma’nolaridan kelib chiqadi. Masalan, gap tashlamoq, gap otmoq (gap – o’z ma’nosida, tashlamoq, otmoq-ko’chma ma’noda), mehri tushdi (mehr-o’z ma’nosida, tushdi – ko’chma ma’noda), oyog’i tortmadi (oyoq o’z ma’nosida, tortmadi- ko’chma ma’noda).Frazeologik qo’shilma tarkibidagi so’zlar grammatik birikish usuli jihatidan odatdagi so’z birikmalaridan farq qilmaydi. SHuning uchun xam kuli ko’kka sovurildi iborasi tarkibidagi gap bo’laklarini (egaQo’rin holiQkesim) ajratish mumkindek ko’rinsa-da, ammo ibora tarkibidagi so’zlar orasidagi sintaktik aloqa doimiy (o’zgarmas)dir, shu sababli u «butunlay emirildi», «yo’q qilindi» ma’nosini ifodalaydi.
• Frazeologik qo’shimchalarda voqelik bevosita aks ettiriladi, shuning uchun uning tarkibidagi ayrim ko’zlar ko’chma ma’noda ishlatilgan bo’lsa xa, ibora butun holda ko’chma ma’noda bo’lmaydi.