Nutqiy faoliyat turlari

Mavzu : Nutq va uning turlari
R E J A :

1. 
   Nutq madaniyati fanining maqsad va vazifalari.
   
2. 
   Adabiy nutq shakllari.
   
3. 
   Inson nutqiy faoliyatining ko’rinishlari.
   

Nutqiy faoliyat turlari

Nutq tildagi mavjud ifoda vositalaridan foydalangan holda mavjudlikka aylangan fikr nutq a’zolari xarakati jarayonida paydo bo’ladi. Ruhiy hodisa bo’lgan tilning ifoda vositalari nutq ixtiyoriga o’tkach haqiqatga aylanadi. Demak, nutq faoliyatining mahsulotining ma’lum shaklga kiritishdan iborat.
Nutq ikki xil bo’ladi: Ichki nutq va tashqi nutq
Nutq kishi ongida ham hosil bo’lishi mumkin. Bunda u xali reallashmagan til unsurlaridan tashkil topadi. Bu ichki nutqdir. Kishilarning oғiz ochmasdan fikrlashi munozara yuritish, o’ylashi ichki nutqga misol bo’ladi.
O’pkadan kelgan havoning nutq organlariga ta’siri, shu ta’sir natijasida ularning harakati bilan aniq tovushlar sifatida yuzaga keladigan nutq tashqi nutqdir. Nutq harakatdagi tildir.
Nutq tilga tegishli narsalarning ma’lum vaqt bo’lagida bir-biriga qo’shadi, harakatga keltiradi. Nutq so’z shakllari erkin birikmalar, so’z tarkibi va gaplardan tashkil topadi. Nutq jarayoni tugab, fikr tinglovchiga yetib borgach nutq ham tugaydi. Demak, so’z shakllari, erkin so’z birikmalari, so’z tartibi, gapning turli ko’rinishlari nutqdir. Тildagi ifoda vositalari chegaralangan bo’lishiga qaramay, nutq cheksizdir.Тil vositalari nutq ixtiyoriga o’tgach, ulardan cheksiz miqdorda gaplar tuzish mumkun. Nutq jamoadagi yolғiz shaxs tomonidan yaratiladi. Nutq jamoadagi alohida kishi yoki kishilarga qaratilgan bo’ladi.Demak, nutq ijtimoiy hodisadir. U jamiyatdagi kishilarni birlashtirish, ma’lum maqsad sari otlantirish imkoniyatiga ega. Jamiyat taraqqiyotida nutqni belgilovchi rol o’ynaydi. Nutqsiz kishilik jamiyati bo’lishi mumkin emas. Ҳamma sinovlar til vositalaridan teng foydalanaveradilar. Ammo nutq unday emas. U ma’lum bir sinfdan manfaatini ko’zlab tuziladi. Demak, nutq sinfiy hodisadir.
Insonning nutqiy faoliyati uch ko’rinishda amal qiladi. Bular so’zlash, muommalar va kimtish so’zlash deyilganda so’zlovchining ma’lumot, maslahat berish, buyurish, o’ziga noma’lum narsalar haqida so’rash anglashiladi. So’zlaganda so’zlovchining bilimi, madaniyati, axloqi, odobi yuzaga chiqadi.
So’zlash monologik va dialogik ko’rinishda bo’lishi mumkun. Monologik nutqda bir kishining mulohazalariga qarshi savollarsiz yoki javoblarsiz yuzaga chiqadi. Suhbatdosh tomonidan bo’linmaydi. Dialogik nutqqa muloqot qiluvchi shaxslar navbat bilan goh tinglovchi goh so’zlovchi bo’lib turadi.
Mutolaa o’quvchilardan yozma nutq orqali asar muallifi, obrazlari bilan muloqotidir. Mutolaa tufayli o’quvchi yozma nutqda aks etgan voqea hodisalardan xabardor bo’ladi. Ular ta’sirida xulqida qandaydir o’zgarish sodir bo’ladi. Mutolaa ma’lumot olishning eng muhim yo’lidir kishi o’qish orqali ma’naviy yetuklikka erisha boradi. Mutoola oddiy o’qish va ilmiy o’qish ( muhim narsalar tashkil qilingan chizib o’qish parchalar ko’chirib olish, qisqa konspekt olish, asar ustida mulohaza qilish o’qish) dan iborat. Oddiy o’quvda uchun yozma nutq mazmuni bilan tanishuvning o’zi maqsad qilib qo’yiladi. Ilmiy o’qishda o’quvchi asarni tahlil qilishni, undan boshqa biror bir maqsad uchun foydalanishi, uning mazmunining qayta bayon qilish kabilar maqsad qilib qo’yadi.
Тa’limni nutq yozgani va yozmagani ko’rinishlariga ega. Oғzaki nutq so’zlovchi gapirib turgan vaqt birligida mavjud bo’lib, bu jarayon tugash bilan nutq ham tugaydi. Ammo nutq ta’sirida uyғongan hayajon berilgan axborot ma’lum vaqtgacha tinglovchi ongida saqlanishi uning xulqiga ta’sir etishi mumkin.
Oғzaki nutq xususiyatlari sifatida quyidagilarni ko’rsatgan bo’ladi:

1. 
   Oғzaki nutq tezkorlik bilan amalga oshiradi.
   

Тushunchalar bilan «uning libosi bo’lgan so’z birgalikda», «Yashin tezligida» ishga kela boshladi. Ba’zan tushunchani ifodalovchi so’zni o’sha tezlikda so’zlovchi topa olmay qoladi. Unga o’qish yoki o’ylagan tushunchasi ifodalay olmaydigan so’zlarni ishlatib yuboradi. Natijada, aytilgan nutq ko’zlangan maqsadni to’liq ro’yobga chiqarmaydi. Bunda tinglovchi ham so’zlovchi ham zarar ko’radi.
2. Oғzaki nutqda so’z birikmalari va gaplarni modellari aytilmoqchi bo’lgan fikrga mokand holda tezkorlik bilan tashlanadi. Gap qurilishning, modellarini oqil nazorat qilib boradi. Fikrni aytilganlarini xotirada ushlab turgan holda rivojlantirishga to’ғri keladi, agar xotira oғzaki « Dangasalik» qilsa, gap tuzilishi, so’z birikmalari o’zaro mantiqiy va grammatik boғlanmay qoladi. Chunki yangi qism avvalgi qism uni qismi uchun u bilan moslasha olmaydi. Masalani « ustoz, izini… xalq oldida qilgan ulkan xizmatlarimizdan biz minnatdormiz » misolda so’zlovchi tutkishni « ustoz sizni …» kimini aytgan so’ng uni qanday rivojlantirish ustida fikr mulohazasi jarayonida avvalgi qismni, avvalgi o’ylangan modelni o’qitib qo’ygan. Shu sababli tushum kelishigida kelgan so’z keyingi qismlar bilan grammatik va mantiqan boғlanmay qoladi.
3.Oғzaki nutq tahrir imkoniyatidan mahrum. U qanday shaklda borlikka kelgan bo’lsa, shundayligicha tinglovchiga havola qilinadi.
4. Oғzaki nutqda odatda muloqot uchun eng zarur narsalargina zuhur etiladi. Bu bir tomondan vaqt iqtisodi bilan ikkinchi tomondan, nutq kuchini tejash bilan boғliq. Shunga ko’ra unda uzundan-uzoq kirish keng izohlar kam uchraydi.
Aksincha, hodisalardan, narsalarning o’zaro boғliklik darajalari ularning tinglovchi va so’zlovchiga ravshanligi darajasi hisobga olinadi. Faqat zarurat his etilmagandagina avvaldan ma’lum narsalarga izoh beriladi.
5. Oғzaki nutq so’z boyligi jihatidan yozma nutqqa nisbatan ancha kambaғal bo’ladi. Unda bir xil so’zlar bir xil shakllar, bir qadar ko’proq takrorlanadi. Bu hol til vositalarini tanlash qiyinchiliklari bilan boғliqdir.
6. Oғzaki nutqda so’zlovchining faol nutqiy harakati to’xtam, ohang, urғu, turli xil imo-ishoralar fikrini tinglovchiga yetib borishda ahamiyat kasb etadi.
Yozma nutq oғzaki nutqdan quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi. Nutqni yozayotganda muallif vaqt jihatidan bemalol fikrlash imkoniyatiga ega bo’ladi. U o’z nutqi qismlarini va butun nutqni qayta- qayta tahrir qilish, fikr uchun eng mos imkoniyatlarni tanlash, gap tuzilishini qulaylashtirishi mumkin. Shuning uchun ham yozma nutq oғzaki nutq oғzaki nutqdan ravondir.
Nutqiy muomala salomlashishdan boshlanadi. Salomlashishdagi xushmuomalalik undan keyingi yaxshi suhbatga debocha bo’ladi. Tinglovchida yaxshi kayfiyat paydo qiladi. Agar salomlashish quruq, iltifotsiz bo’lsa, keyingi suhbatga salbiy ta’sir etishi mumkin. Ko’p asrlik odatiy an’analarimizga ko’ra, «Assalomu alaykum» ning javobi «Vaalaykum assalom» dan iborat. Keyingi davrlarda yoshlar orasida salom ham, alik ham to’mtoqlashib ketdi, ya’ni salom berish uchun ham, alik olish uchun ham «salom» so’zi ishlatiladigan bo’ldi. Bu tarixiy an’analarimizdan chetlashishdir.
Madaniyatli kishi o’z aybini bo’yniga ola bilishi, aybi uchun kechirim so’rashni ham bilishi zarur. O’z aybi uchun kechirim so’rash, o’z g’ururini yerga urish emas, balki odoblilik, xushmuomalalik alomatidir. «Kechirasiz, mendan o’tibdi» yoki «Avf eting, bundan so’ng takrorlanmaydi» deyish bilan kishi o’zining odobliligini namoyish etadi, xolos.
Etuk kishiga xos fazilatlardan yana biri xayrlashuv odobidir. Tilimizda xayrlashishda ishlatiladigan «Xayr, sog’ bo’ling», «Xayr, ko’rishguncha», «Xayr, omonlikda ko’rishaylik» kabi ta’sirchan iboralar mavjud. O’qituvchi sinfdan chiqayotganda «Xayr, sog’ bo’linglar», «Xayr, yaxshi qolinglar» iborasini ishlatsa, o’rinli bo’ladi.
Bolaga yaxshilik qilgan, aytilgan yumushni, iltimosni bajargan kishilarga minnatdorchilik bilidirish odobini ham o’rgatib borish lozim. Tilimizda rag’batlantirishni, minnatdorchilikni ifodalaydiganchiroyli ifodalar bor. Ularni kundalik muomalaga kiritish, o’z o’rnida ishlatish kishi xulqini naqadar bezaydi. O’qituvchi topshiriqni yaxshi o’tgana o’quvchilarni «»ofarin», «barakalla», «rahmat», «otangizga rahmat», «minnatdorman» kabi so’zlar bilan rag’batlantirish mumkin.
O’qituvchi nutqi o’quvchilarga ta’lim - tarbiya berish vazifasini bajarishi kerak. SHuning uchun unga faqat umummadaniy emas balki kasbiy va pedagogik talablar ham qo’yiladi. O’qituvchi o’z so’zining mazmuni, sifati va oqibati uchun ijtimoiy javobgardir. SHuning uchun o’qituvchi nutqi pedagog mahoratining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi.
Ma’lumki nutq og’zaki va yozma ko’rinishlarga ega. Og’zaki nutq so’zlovchi gapirib turgan vaqt birligidagina mavjud bo’lib, bu jarayon tugashi bilan nutq ham tugaydi. Ammo nutq ta’sirida uyg’ongan xayolan berilgan axborotni ma’lum vaqtga tinglovchi ongida saqlanishi, uning hulqiga tasir etish mumkin.
Og’zaki nutq hususiyatlari sifatida quyidagilarni ko’rsatsa bo’ladi:
Og’zaki nutq tezkorlik bilan (avtomatik tarzda) amalga oshadi. Tushunchalar bilan uning libosi bulgan so’z birgalikda “yashin tezlikda” tilga kela boshlaydi. Ba’an tushunchani ifodalovchi so’zni o’sha tezlikda so’zlovchi topa olmay qoladi. Unga yaqin yoki o’ylangan tushunchani ifodalay olmaydigan so’zlarni ishlatib yuboradi. Natijada, aytilgan nutq (gap, gaplar) ko’zlangan maqsadni (fikrni) to’liq ro’yobga chiqarmaydi. Bundan tinglovchi ham so’zlovchi ham zarar ko’radi.
Og’zaki nutqda so’z birliklari va gaplarni modullari aytilmoqchi bo’lgan fikrga monand holda tezkorlik bilan tanlanadi. Gap qurilishini, modellarini, aql nazorat qilib boradi. Fikrni aytilganlarni xotirada ushlab turgan holda rivojlantirishga to’g’ri keladi. Agar xotira ozgina “dangasalik” qilsa, gap tuzilishi, so’z birikmalari o’zaro mantiqan va grammatik bog’lanmay qoladi. CHunki yangi qism avvalgi qismni unutilgani uchun u bilan moslasha olmaydi.
Og’zaki nutq tahrir imkoniyatidan mahrum. U qanday shaklda borliqqa kelgan bo’lsa, shundayligicha tinglovchiga havola etiladi.
Og’zaki nutqda, odatda, muloqot uchun eng zarur narsalaragina zuhur etiladi. Bu bir tomondan vaqt iqtisodi bilan, ikkinchidan, nutq kuchini tejash bilan bog’liq. SHunga ko’ra unda uzundan-uzoq kirish keng izohlar kam uchraydi. Ayniqsa, hodisalarning, narsalarning o’zaro bog’liqlik darajalari, ularning tinglovchi va so’zlovchilarga ravshanligi darajasi hisobga olinadi. Faqat zarurat his etilgandagina, avvaldan ma’lum narsalarga izoh beriladi.
Og’zaki nutq so’z boyligi jihatdan yozma nutqqa nisbatan ongi kambag’al bo’ladi. Unda bir xil so’zlar, bir xil shakllar bir qadar ko’proq takrorlanadi. Bu hol til vositalarni tanlash qiyinchiliklari bilan bog’liqdir.
Og’zaki nutqda so’zlovchining faol nutqiy harakati to’xtam (pauza), ohang, urg’u, turli xil imo-ishoralar fikrni tinglovchiga yetib borishida ahamiyat kasb etadi.`
YOzma nutq og’zaki nutqdan quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi: nutq yozayotganda muallif vaqt jihatidan bemalol fikrlash imkoniyatiga ega bo’ladi. U o’z nutqining qismlarini va butun nutqni qayta-qayta tahrir qilishi, fikr uchun eng mos imkoniyatlarni tanlashi, gap tuzilishini qulaylashtirishi mumkin. SHuning uchun ham yozma nutq og’zaki nutqdan ravondir.
O’qituvchi nutqi deyilganda o’qituvchining og’zaki nutqi ko’zda tutiladi.
Og’zaki nutq - bu o’qituvchining gapirish vaqtida tuziladigan nutqi.
Pedagogning nutqi quyidagilarni ta’minlashi kerak:
A) pedagog va o’quvchilar orasida o’zaro ta’sir etish va muloqotning natijalanganligi;
B) faoliyat motivlarini, tushunchalarni to’g’irlash va shakllantirish maqsadida o’quvchi, bolalar tafakkuriga, his-tuyg’ulariga ijobiy ta’sir etish kerak;
V) ta’lim berish jarayonida bilimlarni to’liq tushuntirish va mustahkamlash, o’zlashtirib olish;
G) o’quvchilarning amaliy va o’quv faoliyatini samarali tashkil etish.
"Pedagogik nutq" tushunchasi o’qituvchining kommunikativ xulqi tushunchasi bilan uzviy bog’liq. O’qituvchining kommunikativ xulqi deyilganda faqat uning gaprish va axborot berish jarayonigina emas balki pedagog va o’quvchi muloqoti uchun emotsional psixologik muhit yaratishga, ular o’rtasidagi munosabat va ish uslubiga ta’sir ko’rsatuvchi nutqni tashkil etish va unga mos o’qituvchining nutqiy nazokati ham ko’zda tutiladi.
O’qituvchining og’zaki nutqi monolog, dialog va polilog shaklida bo’ladi. Monologik nutqning keng tarqalgan shakli hikoya, maktab ma’ruzasi, sharx kabilardir. Dialogik nutq turli suhbat, savol - javob shaklida bo’ladi.
. Nutqda bayon etilgan fikrning qismlari va alohida fikrlarning o’zaro mutanosibligi mantiqiylik deb yuritiladi. Mantiqli nutqda gaplardagi fikrlar butun nutqdan kelib chiqadigan fikrning qismlari hisoblanadi, ular orasida ziddiyat bo’lmaydi. Mantiqiylik aniqlikka suyanadi. Bunda predmet aniqligi, tushunchalik aniqlik ham muhimdir. Noaniq nutq mantiqiy bo’la olmaydi. Nutqda mantiqiylikka erishish uchun unda qo’llangan so’zlar bilan ularning predmetlik ma’nolari mos bo’lishi lozim. Boshqacha aytganda, har bir so’z nutqda qo’llanganda o’ziga biriktirilgan ma’nonigina ifodalashi lozim.
To’g’ri nutq uchun kurashuvchi kishi eng avvalo, mantiqiy fikrlashni o’rganishi lozim. Har qanday tafakkur ko’rinishi mantiq qonunlariga mos bo’lishi kerak. So’zlaganda fikrning tartibiga qattiq ahamiyat berish, fikrlashda mantiqiy xatolarga yo’l qo’ymaslik mantiqiylikni garovidir.
Gap ichida mantiqiylikni buzilishiga quyidagilar sabab bo’lishi mumkin:
1. Ma’lumki, so’zlar o’z ma’no doiralariga mos keluvchi so’z bilangina birika oladi. Istalgan so’zni istalgan so’z bilan biriktirish mumkin emas. Bir-biriga mos kelmaydigan tushunchalarni ifodolovchi so’zlar gap ichida birikib qolsalar, fikrda mantiqsizlik yuz beradi. «Sonatorni-o’rmon maktabi vrachiga qizg’in minnatdorchiligimni izhor etaman. Bu odamning chehrasi kulib turganidek, u katta tajribaga ham ega». Bu gapda bir-biriga mos kelmaydigan tushunchalar (tashqi ko’rinish va mutaxassislik tajribasi) bir qatorga qo’yilgan.
2. So’z tartibiga e’tibor bermaslik.
Gap ichida so’zlarning o’zaro to’g’ri tartibi mantiqiylikning yuzaga chiqishida muhim ahamiyat kasb etadi. O’zbek tilida so’z tarkibi gapning sintaktik tuzilishiga amal qiladi. Sintaktik tuzilish so’z tartibi, so’z birikmalari, ega, kesim va boshqa gap bo’laklarini joylashuvini belgilaydi. Ega va kesim guruhlarining o’zaro joylashuvini gapning muhim bo’linishi belgilaydi. Muhim bo’linishga ko’ra, gapdagi so’zlar ikkiga-mavzu va rejaga ajratiladi. Mavzu tinglovchiga ma’lum narsalarni, reja tinglovchiga aytiladigan yangilikni anglatadi. Gapdagi so’zlarning joylashuvi ularni gapning aktual bo’linishiga ko’ra qaysi komponentga-mavzu yoki rejaga kirishiga bog’liqdir. Uslubiy neytral gaplarni mantiqan to’g’ri qurish o’zbek tilida mavzuning rejadan oldin kelishini talab etadi. Muhim axborot gapning oxirida bo’ladi. Bu qoidaning buzilishi bayonda mantiqiy izchillikning buzilishiga, undagi ma’naviy urg’uning noaniqligiga olib keladi.
Har bir gapda nisbatan tugallangan qandaydir fikr ifodalangan bo’ladi. Avvalgi gaplarda ifodalangan fikrni keyingi gapda ifodalangan fikr, odatda, yo rivojlantiradi, yoki ulardan kelib chiqadigan fikrlarni xulosalaydi. SHunday ekan, keyingi gapni oldingi gap bilan to’g’ri bog’lash muhimdir. Gaplar bir-birlari bilan xilma-xil sintaktik vositalar orqali bog’lanadi. Ba’zan ulardan to’g’ri foydalana olmaslik ko’zga tashlanadi.
O’qituvchi nutqining