O. E. Eshonqulov Toshkent pediatriya tibbiyot instituti professori, biologiya fanlari doktori
Download 3.01 Kb. Pdf ko'rish
|
và Zàràfshîn vîdiysi hàyvînlàrini orgàndi; 2Turkistîn yarim qàttiq qànîtlilàr
fàunàsini orgàndi; 3Îrîl, Ustyurt, Qizilqum, Pîmir, Tyanshàn hàyvînlàrini orgàndi; 4båzgàk chivini và rishtàni orgàndi. 12. Ozbåkistînlik zîîlîglàr và ulàr õizmàtlàrini juftlàb korsàting: ÀBrîd- skiy; BD.N.Kàshkàrîv; DZîhidîv; EYaõîntîv; FM.À.Sultonîv: 1uy và yovvîyi hàyvînlàr gålmintlàrini orgàndi; 2bir hujàyràli hàyvînlàrni orgàndi; 3Qizilqum hàyvînlàrini orgàndi, zîîlîgiya ensiklîpådiyasini yaràtdi; 4ekîlîgik tåkshirishlàrni bîshlàb bårdi; 5hàshàrîtlàr togrisidà yirik àsàrlàr yaràtdi. 13. Ozbåkistînlik îlimlàr và ulàr õizmàtlàrini juftlàb korsàting: ÀTolàgànîv; BMuhàmmàdiyåv; DÀzimîv; EÀlimuhàmådîv: 1suv hàyvînlàrini orgàndi, zîîlîgiya oquv qollànmàsini yaràtdi; 2zàràrkunàndà hàshàrîtlàr và ulàrgà qàr- shi kuràsh chîràlàrini orgàndi; 3osimlik nåmàtîdàlàri tàrkibi và ulàrgà qàrshi kuràshni orgàndi; 4ekîlîgik pàràzitîlîgiya sîhàsidàgi tàdqiqîtlàrni bîshlàb bårdi. Hàyvînlàrning õilma-õilligi và àhàmiyati Hàyvînlàrning õilma-õilligi và tàrqàlishi. Quruqlik, tuprîq, hàvî và suv hàvzàlàri, osimlik, îdàm, hàyvînlàr îrgànizmidà turli õil hàyvîn- làr uchràydi. Hîzir yår yuzidà hàyvînlàrning 2,0 mln. gà yaqin (àyrim màlumîtlàrgà qàràgàndà 3,54,0 mln.) turi tàrqàlgàn. Hàyvînlàrning gàvdà shàkli và olchàmi hàm hàr õil bolàdi. Màsàlàn, hàyvînlàr îràsidà eng yirigi kok kitning uzunligi 33 m, vàzni 150 t bolsà, kopchilik mikrîskîpik hàyvînlàr gàvdàsining olchàmi 1 mm gà hàm yåtmàydi. Hàyvînlàr tànàsining tuzilishi hàm hàr õil bolàdi. Kopchilik bàliqlàrning tànàsi màydà suyak tàngàchàlàr, qushlàrniki pàt, sut emizuvchilàr jun, qisqichbàqàsimînlàr îhàk shimilgàn õitin bilàn qîplàngàn bolsà, yomgir chuvàlchànglàri tànàsi sirti yalangîch bolàdi. Hàyvînlàrning hàràkàtlànishi hàm hàr õil bolàdi. Quruqlikdà yashîv- chi umurtqàli hàyvînlàr asosan tort îyoqdà, hàshàrîtlàr îlti îyoqdà, orgimchàksimînlàr sàkkiz îyoqdà hàràkàtlànàdi; kopchilik bogim- îyoqlilàrning îyoqlàri kop bolàdi; yomgir chuvàlchànglàri gàvdàsi chozilib và qisqàrib, ilînlàr esà gàvdàsini bukib và yozib, mîlluskàlàr www.ziyouz.com kutubxonasi 11 sirpànib hàràkàtlànàdi. Bir qànchà hàyvînlàrning hàràkàtlànish îrgàn- làri bolmàydi. Màsàlàn, kîràll pîliðlàr, gîvàk tànalilàr suv tubidàgi nàrsàlàrgà, pàràzit yassi chuvàlchànglàr ichàk dåvîrigà yopishib yashàydi. Hàyvînlàr bir-biridàn tàshqi và ichki tuzilishi, yashàsh shàrîiti, îziqlànishi, kopàyishi và rivîjlànishi bilàn hàm fàrq qilàdi. Hàyvînlàrning tàbiàtdàgi àhàmiyati. Tàbiàtdà hàyvînlàr hàm osimliklàr kàbi kàttà àhàmiyatgà egà. Hàyvînlàrning hàyoti osimliklàr bilàn bîgliq. Yashil osimliklàr otõor hàyvînlàr uchun îziq hisobla- nadi. Àmmî hàyvînlàr hàm osimliklàr hàyotidà kàttà àhàmiyatgà egà. Osimliklàrning osishi và ekinlàrning hîsildîrligi tuprîqning unum- dîrligigà bîgliq. Tuprîq hîsil bolishi jàràyonidà esà turli mikrîîrgànizm- làr bilàn birgà hàyvînlàr hàm ishtirîk etàdi. Dàràõtlàrdàn tokilgàn bàrglàr, kuz kålishi bilàn qurib qîlgàn otlàr turli õil bàktåriyalàr, zàmburuglàr, bir hujàyràli hàyvînlàr, chuvàlchànglàr, hàshàrîtlàr và bîshqàlàr uchun îziq hisîblànàdi. Tuprîq îrgànizmlàrining fàîliyati nàtijàsidà osimliklàr qîldigi màydàlànàdi; tàrkibidàgi îrgànik mîd- dàlàr pàrchàlànib chiriydi và tuprîqdà bîshqà osimliklàrning osishi uchun zàrur mîddàlàr toplànàdi. Tuprîqdà yashîvchi hàyvînlàr; yomgir chuvàlchànglàri, zàõkàshlàr, chumîlilàr, hàshàrîtlàr và àyrim sut emizuvchilàr (kåmiruvchilàr, chumîliõorlàr) tuprîqni àràlàshtiràdi, yumshàtàdi, kislîrîdgà bîyitàdi và ungà suv shimilishini yaõshilàydi. Bundàn tàshqàri, bir qànchà hày- vînlàr gulli osimliklàrning chànglànishidà ishtirîk etib, ulàrning hîsildîrligini îshirishgà yordàm båràdi. Kungàbîqàr, gråchiõà, qîqiot, såbàrgà kàbi bir qànchà osimliklàr fàqàt hàshàrîtlàr yordamida chànglànàdi. Osimliklàr hàshàrîtlàr yordàmidà chànglàngànidà ular- ning hîsildorligi ortadi. Hàyvînlàr tàbiàtdà sànitàr vàzifàsini hàm bàjàràdi. Bir qànchà hày- vînlàr hàyvînlàr murdàsi, osimliklàr qîldigi, tokilgàn bàrglàr bilàn îziqlànib, ulàrdàn yår yuzini tîzàlàydi. Suvdà yashîvchi kopchilik hàyvînlàr suvni oz ichàgidàn filtrlàb otkàzib, ozigà îziq tîpàdi và suvni iflîslànishdàn sàqlàydi. Hàyvînlàrning insîn hàyotidàgi àhàmiyati. Îdàmlàr hàyotidà hàyvîn- làr kàttà àhàmiyatgà egà. Ulàr qàdimdàn hàyvînlàrni îv qilib kun kåchi- rishgàn. Ibtidîiy îdàmlàr uchun hàyvîn goshti îziq-îvqàt bolsa, ulàr- ning tårisidàn kiyim-bîsh, suyaklàridàn turli îv qurîllàri tàyyorlàngàn. Keyinchalik ulàr hàyvînlàrni qolgà orgàtib, õînàkilàshtirà bîshlàshgàn. Itlàr qolgà orgàtilgàn dàstlàbki yovvîyi hàyvînlardan. Kåyinrîq îdàm- làr chochqà, qîràmîl và pàrràndàlàrni õînàkilàshtirgànlàr. Hîzirgi dàvrdà hàm insîn hàyotidà hàyvînlàrning àhàmiyati kàttà. Uy hàyvînlàridàn îziq-îvqàt màhsulîtlàri, sànîàt uchun tåri, jun và www.ziyouz.com kutubxonasi 12 pillà îlinàdi. Yovvîyi hàyvînlàr, õususàn bàliqlàr, qisqichbàqàsimîn- làr và mîlluskàlàr îziq-îvqàt sifàtidà ishlàtilishidàn tàshqàri, dîri- dàrmîn và vitàminlàr îlishdà fîydàlànilàdi. Ulàrning chiqindisidàn tày- yorlàngàn un chîrvà mîllàri îzuqàsigà qoshib bårilàdi yoki ogit sifàtidà yårgà sîlinàdi. Yovvîyi hàyvînlàrning tårisidàn kiyim-kechak tikilsa, pàti, shîõi và suyaklàridàn sànîàtdà fîydàlànilàdi. Yovvîyi qushlàr zàràrkunàndà hàshàrîtlàr, sichqîn và kàlàmushlàrni qirib, kàttà fîydà kåltiràdi. Àsàlàrilàr qimmàtli àsàl bårish bilàn birgà, osimliklàrni chànglàtib, hîsildîrligini îshirishgà kàttà hissà qoshàdi. Tut iðàk qurtidàn toqimàchilik sànîàti uchun qimmàtli õîmàshyo îlinàdi. Yirtqich và pàràzit hàshàrîtlàr qishlîq õojàligi ekinlàri zàràrkunàndàlàrigà qàrshi kuràshdà insînning eng yaqin yordàmchisi hisîblànàdi. Hàyvînlàr îràsidà insîn sàlîmàtligigà, chîrvà mîllàri và qishlîq õojàlik ekinlàrigà zàràr kåltiràdigàn turlàri hàm bîr. Ulàr ekinlàrni yåb, hîsildîrlikni pàsàytiràdi, îziq-îvqàt, qishlîq õojàlik màhsulîtlàri (tåri, jun, yogîch) và ulàrdàn tàyyorlànàdigàn buyumlàrni buzib, kàttà zàràr kåltiràdi. Kopginà hàyvînlàr îdàm, chîrvà mîllàri và uy hàyvînlàridà pàràzitlik qilib, hàr õil kàsàlliklàr kåltirib chiqàràdi. Àyrim hàshàrîtlàr và kànàlàr îdàm hamda hàyvînlàrgà turli õàvfli kàsàlliklàr (vàbî, båzgàk, tif và bîshqàlàr) ni yuqtiràdi. Bir qànchà hàyvînlàr: bàqàlàr, dångiz chochqàlàri, kàlàmushlàr, itlàr, mushuklàr, quyonlàr, màymunlàr, hàshàrîtlàr (màsàlàn, drîzîfilà pàshshàsi) và bîshqàlàrdàn biîlîgiya, tibbiyot, våtårinàriya, qishlîq õojàligi và bîshqà sîhàlàrdà làbîràtîriya hàyvînlàri sifàtidà ilmiy màqsàdlàrdà fîydàlànilàdi. Tîpshiriqlàrgà jàvîb båring và bilimingizni baholang 1. Tirik îrgànizmlàr và ulàrning turlàrini juftlàb korsàting: Àosimliklàr; B bàrchà hàyvînlàr; Dumurtqàlilàr; Ehàshàrîtlàr: 11,5 mln. gà yaqin; 22,5 mln. gà yaqin; 3500 ming; 440 mingdàn îrtiq. 2. Hàyvînlàr và ulàrgà mîs kålàdigàn tànà qîplîgichini juftlàb yozing: À bàliqlàr; Bsut emizuvchilàr; Dqushlàr; Eyomgir chuvàlchànglàri; Fqisqich- bàqàsimînlàr: 1yalangîch; 2îhàk shimilgàn õitin; 3suyak tàngàchàlàr; 4pàt; 5jun. 3. Hàyvînlàr và ulàr hàràkàtlànishi usullàrini juftlàb yozing: Àorgimchàk- simînlàr; Bhàshàrîtlàr; Dyomgir chuvàlchànglàri; Emîlluskàlàr; Fquruq- likdà yashîvchi bogimîyoqlilàr; Gilînlàr: 1tort îyoqdà; 2îlti îyoqdà; 3 gàvdàsini bukib và yozib; 4sirpànib; 5gàvdàsini chozib và qisqàrtirib; 6sàkkiz îyoqdà. 4. Qàysi hàyvînlàrning hàràkàtlànish îrgànlàri bolmàydi? Àsîõtà îyoqli bir hujàyràlilàr; Bmåduzàlàr; Dgîvàktànalilàr; Ekîràll pîliðlàr; Fpàràzit chu- vàlchànglàr; Gkiðrikli chuvàlchànglàr. 5. Hàyvînlàr gulli osimliklàr uchun qàndày àhàmiyatgà egà? Àgulli osimliklàrni chànglàtàdi; Bîrgànik qîldiqlàrni ozlàshtiràdi; Dsuvni iflîslànish- www.ziyouz.com kutubxonasi 13 dàn sàqlàydi; Ehîsildîrlikni îshiràdi; Fyår yuzini murdàlàrdàn tîzàlàydi; G tuprîqning unumdîrligini oshiradi. 6. Hàyvînlàrning tuprîq hîsil bolishidàgi àhàmiyati nimàdàn ibîràt? Àosimlik qîldigini màydàlàydi; Btuprîqni àràlàshtirib, yumshàtadi; Dtuprîqni zichlàsh- tiràdi; Etuprîqni yåmiràdi; Ftuprîqqà hàvî kirishi và suv shimilishini yaõshilàydi; Gtuprîqni minåràllàshtiràdi. 7. Qàysi hàyvînlàr fàîliyati tufàyli tuprîq yumshàtilàdi? Àkàltàkåsàklàr; B chumîlilàr; Dyomgir chuvàlchànglàri; Eilînlàr; Ftîshbàqàlàr; Gzàhkàshlàr; Jàyrim kåmiruvchilàr; Zyirtqich sut emizuvchilàr. 8. Hàyvînlàrning tàbiiy sànitàrlàr sifàtidàgi àhàmiyati nimàdàn ibîràt (5-tîp- shiriq)? 9. Hàyvînlàrning îdàm uchun àhàmiyati nimàdàn ibîràt? Àîziq-îvqàt, dîri- dàrmîn, vitàmin mànbài; Bqurilish màtåriàli; Dàtmîsfårà hàvîsini tîzàlàydi; Echiqindisidàn chorvà uni và ogit sifàtidà fîydàlànilàdi. 10. Hàyvînlàr tibbiyot và chîrvàchilikdà qàndày àhàmiyatgà egà? Àlàbîràtîriya hàyvînlàri; Bpàràzitlik qilàdi; Dekinlàr zàràrkunàndàsi; Ekàsàllik tàrqàtàdi; Fzàràrkunàndà hàyvînlàrni qiràdi; Gyångil sànîàt uchun õîmàshyo båràdi; Hîziq-îvqàt màhsulîti båràdi; Iîziq-îvqàt, jun và tårini buzàdi. 11. Qàysi hàyvînlàrdàn îdàtdà làbîràtîriya màqsàdlàridà fîydàlànilàdi: Àtulkilàr; Btîvuqlàr; Dbàqàlàr; Eqoylàr; Fitlàr; Gmushuklàr; Hkàlàmushlàr; I chumîlilàr. Hàyvînît dunyosini muhîfàzà qilish và undàn îqilînà fîydàlànish Îdàm fàîliyatining hàyvînlàr sînigà tàsiri. Îdàmlàr qàdimdàn hàyvînlàrni îvlàshgàni bizga malum. Låkin tîsh và tàyoq bilàn îv qilingàn dàvrdà hàyvînlàr sînigà såzilàrli tàsir korsàtilmàgàn. Oq- yoyning kàshf etilishi và îvchilik qurîllàrining yanà hàm tàkîmillàshuvi bilàn insînning hàyvînlàr sînigà tàsiri hàm kuchàyib bîrdi. Kop îvlànishi natijasida dàstlàb màmîntlàr, hîzirgi sigirlàrning yovvîyi àjdîdi hisîblàngàn yovvîyi yåvrîpà turi, yirik dångiz hàyvîni stållårîv sigiri, îtlàr àjdîdi tàrpàn và bîshqà bir qànchà hàyvînlàr butunlày qirilib kåtdi. Àgàr 17-àsrgàchà insîn àybi bilàn 150 tur umurtqàli hàyvîn yoqîlib kåtgàn bolsà, 20-àsrdà yoq bolib kåtgàn hàyvînlàr turi 600 dàn îshdi. Yil sàyin îdàmning hàyvînît dunyosigà tàsiri tîbîrà kuchàyib bîrmîqdà. Màsàlàn, insîniyat tàriõi dàvîmidà yoq bolib kåtgàn sut emizuvchilàrning 120 turidàn 47 tàsi 20-àsrgà togri kålàdi. Hîzirgi dàvrdà yår yuzidà bir sutkà dàvîmidà bittàdàn hàyvîn turi yoqîlib bîrmîqdà. Bàtàmîm yoqîlib kåtgàn hàyvînlàr qàtîrigà 20-àsr bîshlàrigàchà Àmudàryo và Sirdàryo ozànlàridà yastànib yotgàn toqàylàrdà yashàgàn turîn yolbàrsini hàm kiritish mumkin. Îdàmning õojàlik fàîliyati tàsiridà bir qànchà hàyvînlàrning sîni kåskin kàmàyib, ulàrning qirilib kåtish õàvfi tugilgàn. Hîzir Àvstràli- yadàgi õàltàli sut emizuvchilàrning 35 turi yoqîlib kåtishi õàvf îstidà www.ziyouz.com kutubxonasi 14 turibdi. Bundày hàyvînlàr qàtîrigà bir vàqtdà kång tàrqàlgàn, hîzir esà fàqàt hàyvînît bîglàri và qoriqõînàlàrdà sàqlànib qîlgàn buõîrî bugusiõîngul, zubr, Prjåvàlskiy îti, lîs, yorgà tuvàlîq kàbi koplàb hàyvînlàrni kiritish mumkin. Tàbiàtdà hàyvînlàr sînining kåskin kàmàyib bîrishi fàqàt ulàrni îvlàsh yoki qirib yubîrish bilàn bîgliq emas. Qoriq yårlàrning ozlàshtirilishi, togîn qurilib, suv hàvzàlàri pàydî bolgànidà dàryo vîdiylàrining suv îstidà qîlib kåtishi yoki dàryo ozànlàri qurib, toqàylàrning yoqîlishi, bîtqîqliklàrning quritilishi ham, hàyvînlàr- ning yashàsh muhitini buzilishi hàm kàttà tàsir korsàtdi. Màsàlàn, choldàgi qoriq yårlàr ozlàshtirilib, ekin ekilàdigàn bolsà, chol muhi- tidà yashàydigàn hàyvînlàr (kàltàkåsàklàr, ilînlàr, tîshbàqàlàr, qush- làr, yumrînqîziqlàr, qongizlàr và bîshqàlàr) yangi muhitgà dîsh bårîlmàsdàn qirilib kåtàdi, bîshqàlàri yangi jîygà kochib otishàdi. Shuning bilàn birgà yangi ozlàshtirilgàn yårdà birmunchà nàm shàrîit- dà yashàshgà và yashil osimliklàr bilàn îziqlànishgà mîslàshgàn umurtqàsiz hàyvînlàr (shiràlàr, qàndàlàlar, kàpàlàk qurtlàri và bîshqà hàshàrîtlàr) sîni tåz îrtib bîràdi. Hàyvînlàrgà qishlîq õojàlik zàràrkunàndàlàriga và ekinlàrning kàsàl- liklàrigà qàrshi qollànilàdigàn kimyoviy mîddàlàr hàm yomon tàsir korsàtàdi. Bunda zàhàrli mîddàlàr osimlik toqimàlàridàn otõor hàyvînlàr organizmiga otib, ulàrning olimiga sabab boladi. Tàbiiy muhitning sànîàt chiqindilàri, suv hàvzàlàrini dàlàlàrdàn îqib kålàdigàn kimyoviy mîddàlàr, àyniqsà dångiz và îkåàn suvlàrining nåft màhsulîtlàri bilàn iflîslànishi hàyvînît dunyosigà àyniqsà sàlbiy tàsir korsàtàdi. Nåft tàshuvchi yirik tànkårlàr hàlîkàtgà uchràshi, nåft- ning suvgà tokilib koplab suvdà yashîvchi hàyvînlàr (sut emizuvchilàr, qushlàr, bàliqlàr, umurtqàsizlàr)ning yoppàsigà qirilib kåtishigà sabab bolishi mumkin. Hàyvînît dunyosini muhîfàzà qilish. Sîni kàmàyib bîràyotgàn và nîyob hàyvînlàrni muhîfàzà qilish uchun ulàrning yashàsh shàrîitini yaõshilàsh và kopàyishigà sharoit yaràtib bårish lîzim. Buning uchun ulàr sînini qàtiy nàzîràt îstigà îlish, îvlàshni cheklàsh, hàyvînlàr yashàydigàn hududlàrdà qoriqõînàlàr, buyurtmaxonalàr và pitîmnik- làr tàshkil etish lîzim. Qoriqõînàlàr muhîfàzà qilinàdigàn tàbiiy hudud bolib, undàgi bàrchà osimliklàr, hàyvînlàr, tàbiiy làndshàft tàbiiy hîlàtdà sàqlànàdi. Qoriqõînàlàrning àsîsiy vàzifàsi oshà hudud uchun õîs bolgàn tàbiiy ekîsiståmàni và îrgànizmlàr gånîfîndini sàqlàb qîlish và qàytà tiklàsh- dàn ibîràt. Qoriqõînàlàrdà hàr qàndày õojàlik ishlàri îlib borish màn etilàdi. www.ziyouz.com kutubxonasi 15 Buyurtmaxonalàr vàqtinchàlik muhîfàzà qilinàdigàn hududlàr bolib, ulàrdà muàyyan osimliklàr và hàyvînlàr turi, gåîlîgik îbyåkt- làr, làndshàft elåmåntlàri sàqlànàdi. Zàkàzniklàrdà õojàlik ishlàri mu- hîfàzà qilinàdigàn îbyåktlàrgà ziyon yåtkàzmàsdàn îlib bîrilàdi. Pitîmniklàr nîyob yoki sîni kàmàyib kåtàyotgàn hàyvînlàrni sàqlàb qîlish và kopàytirish màqsàdidà tàshkil etilàdi. Pitîmniklàrdàgi hàyvînlàrni muhîfàzà qilinishi bilàn birgà ulàr îziqlàntirilàdi và kopàytirilib tàbiiy muhitgà qoyib yubîrilàdi. Qoriqõînàlàrning tàshkil etilishi 20-àsrdà Prjåvàlskiy îti, qulun, zubr, bîbår, sîbîl, bizîn kàbi hàyvînlàrni sàqlàb qîlishgà yordàm bårdi. Bizning màmlàkàtimizdà 20-àsr bîshlàridà sîni kàmàyib kåtà- yotgàn sàygîqlàrni muhîfàzà qilish màqsàdidà Îrîl dångizining Bîrsà kålmàs îrîlidàgi tàshkil etilgàn qoriqõînàdà ulàrni kopàytirilib, Ustyurt dàshtigà qoyib yubîrish tàshkil etilgàn edi. Bir nåchà on yildàn song sàygîqlàr sîni bir nåchà mln.gà yåtgàch, ulàrni råjàli îvlàshgà ruõsàt berilgandi. Hîzir Àmudàryodàgi Pàygàmbàr îrîli và Buõîrî vilîyati- dàgi Qizilqum qoriqõînàsidà buõîrî bugusi (õîngul) muhîfàzà qili- nàdi. Buõîrî vilîyatidàgi iõtisîslàshgàn pitîmnikdà esà jàyrîn kopàytirilàdi. Nîyob và yoqîlib bîràyotgàn hàyvînlàrni muhîfàzà qilish màqsà- didà 1966-yildà Tàbiàtni Muhîfàzà Qilish Õàlqàrî Ittifîqi Qizil kitîbi, 1983-yildà esà Ozbåkistîn Qizil kitîbi tàsis etildi. Ozbåkistîn Råspub- likàsi Qizil kitîbining 2003 va 2006-yilgi 2-nàshrigà sut emizuvchilàrdàn 24, qushlàrdàn48, sudràlib yuruvchilàrdàn16, bàliqlàrdàn18, umurtqàsiz hàyvînlàrdàn78 tur (mîlluskàlàr, yomgir chuvàlchànglàri, hàshàrîtlàr) kiritilgàn. Ulàr îràsidà sut emizuvchilàrdàn õîngul, kok sugur, jàyrîn, sirtlîn, qongir àyiq; qushlàrdàn qîrà làylàk, burgut, qirgiy, lîchin, tuvàlîq; sudràlib yuruvchilàrdàn kàpchà ilîn, boz ech- kåmàr; bàliqlàrdàn îrîl bàqràsi, Sirdàryo qilquyrugi, kàttà qilquyruq bîr. Qollànilàdigàn muhîfàzà tàdbirlàrini bålgilàb îlish màqsàdidà Qizil kitîbgà kiritilgàn turlàr 5 guruhgà àjràtilàdi. Birinchi guruhgà yoqîlib kåtish õàvfi îstidà turgàn, màõsus tàdbirlàr korish îrqàli sàqlàb qîlish mumkin bolgàn turlàr; ikkinchi guruhgà sîni yåtàrli, låkin kåskin kàmàyib bîràyotgàn turlàr; uchinchi guruhgà nîyob và chåklàngàn hududdà tàrqàlgàn turlàr; tortinchi guruhgà biîlîgiyasi kàm orgànilgàn, birmunchà kàm uchràydigàn turlàr; båshinchi guruhgà sîni qàytà tiklàngàn låkin sînini nàzîràt qilib turish zàrur bolgàn turlàr kiràdi. Hàyvînlàrni muhîfàzà qilish tàdbirlàri. Hàyvînlàrning biîlîgik õil- ma-õilligini sàqlàb qîlish và buni amalga oshirish uchun dàstàvvàl ulàr- ni îvlàshni tàrtibgà sîlish, nîyob và sîni kàmàyib bîràyotgàn turlàrni îvlàshni qàtiyan màn etish lîzim. Îvlàsh ruõsàt etilgàn turlàr uchun www.ziyouz.com kutubxonasi 16 îvlàsh muddàti, miqdîri và usuli bålgilànishi kerak. Îvlànàdigàn hàyvîn- làrdàn saqlab qolish và ulàrni kopàytirish maqsadida îvchilik õojàliklàri tàshkil etilàdi. Ulàrdà hàyvînlàr uchun pànà jîylàr, suvlîqlàr tàshkil etilàdi; yåm-õàshàk ekinlàri ekilàdi; hàyvînlàr sîni nàzîràt qilib bîrilàdi. Ozbåkistîndà sàygîq, îndàtrà, tulki, chiyabori, kàklik kàbi hàyvîn- làr màõsus ruõsàtnîmà àsîsidà îvlànàdi. Nîyob và sîni kàmàyib bîràyotgàn hàyvînlàrni muhîfàzà qilish màqsàdidà Råspublikàmizdà 8 tà qoriqõînà tàshkil etildi. Ulàr Chîtqîl, Zîmin, Surõîn, Qizilqum, Bàdày toqày (Qîràqàlpîgistîn), Nurîtà, Zàràfshîn, Hisîr qoriqõînàlàridàn ibîràt. Tîpshiriqlàrgà jàvîb båring và bilimingizni bàhîlàng 1. Kop îvlàsh tufàyli 17-àsrgàchà qàysi hàyvînlàr yoqîlib kåtgàn? Àtur; Bõîngul; Dyorgà tuvàlîq; Ejàyrîn; Ftàrpàn; Gmàmînt; HStållårîv sigiri; IPrjåvàlskiy îti. 2. Hàyvînlàrning yoqîlib kåtgàn sànàsi và ulàr sînini juftlàb yozing: À17- àsrgàchà; B21-àsrgàchà; Dinsîniyat tàriõidà yoqîlib kåtgàn sut emizuvchilàr; E20-àsrdà yoqîlib kåtgàn sut emizuvchilàr; FÀvstràliyadà yoq bolib kåtish õàvfi îstidàgi õàltàlilàr: 147; 2120; 3600; 435; 5150. 3. Sîni kåskin kàmàyib, hîzir fàqàt qoriqõînà và hàyvînît bîglàridà sàqlànib qîlgàn hàyvînlàrni korsàting (1-tîpshiriq). 4. Qàysi îmillàr tàbiàtdà hàyvînlàrning yoqîlib kåtishigà kàttà tàsir korsàtàdi? Àiqlimning kåskin ozgàrishi; Bqurgîqchilik; Dkoplàb îvlàsh; Eyashàsh muhitining buzilishi; Fàtrîf muhitning iflîslànishi; Gkàsàlliklàr; Hzàhàrli kimyo- viy mîddàlàr bilàn àtrîf muhitning iflîslànishi; Iyirtqich hàyvînlàrning tåz kopàyishi. 5. Nîyob và sîni kàmàyib bîràyotgàn hàyvînlàrni muhîfàzà qilish uchun qàndày chîràlàr korish zàrur? Àyashàsh shàrîitini yaõshilàsh; Bsînini nàzîràt qilib turish; Dõînàkilàshtirish; Esuniy làndshàftlàr bàrpî etish; Fsålåksiya ishlàrini îlib bîrish; Gîvlàshni tàqiqlàsh; Hyirtqich hàyvînlàrga qàrshi kuràsh; I qoriqõînà, zàkàznik, pitîmniklàr tàshkil etish. 6. Qoriqõînàlàr vàzifàsi nimàdàn ibîràt? Àmuàyyan osimlik và hàyvînlàr turini muhîfàzà qilish; Bmuàyyan gåîlîgik îbyåktlàrni sàqlàsh; Dbàrchà oismlik và hàyvînlàrni tàbiiy hîldà sàqlàsh; Elàndshàftni tàbiiy hîldà sàqlàsh; Fîrgànizm- làr gånîfîndini sàqlàb qîlish; Gmuhîfàzà qilinàdigàn îbyåktlàrgà ziyon yåt- kàzmàsdàn õojàlik yuritish; Hhåch qàndày õojàlik ishlàri yuritmàslik; Ivàqtinchàlik (10 yil) muddàtdà muhîfàzà qilish. 7. Zàkàzniklàr vàzifàsi nimàdan iborat (6-tîpshiriq)? 8. Pitîmniklàrning vàzifàsi nimàdàn ibîràt? Àhàyvînlàrni qolgà orgàtish; Bhàyvînlàrni sàqlàb qîlish; Dhàyvînlàr gånîfîndini yaõshilàsh; Ehàyvînlàr- ni bîqib kopàytirish; Fhàyvînlàr hàyotini orgànish; Ghàyvînlàrni kopàytirib, tàbiiy muhitgà qoyib yubîrish. 9. Qoriqõînàlàr tàshkil etilishi natijasida sàqlànib qîlingàn hàyvînlàr: Àsàygîq; Bsirtlîn; Dturîn yolbàrsi; Ezubr; Fsàriq yumrînqîziq; Gkàklik; Hbîbår; Isîbîl; Jîsetr bàligi; Kbizîn. www.ziyouz.com kutubxonasi 17 10. Ozbåkistîn Qizil kitîbigà kiritilgàn hàyvînlàr và ulàr sînini juftlàb korsàting: Àsut emizuvchilàr; Bqushlàr; Dsudràlib yuruvchilàr; Ebàliqlàr; Fumurtqàsizlàr: 148; 224; 316; 478; 538. 11. Qizil kitîbgà kiritilgàn hàyvînlàr guruhi và ulàrning hîlàtini juftlàb korsàting: Àyoqîlish õàvfi îstidà turgàn; Bsîni yåtàrli; Dnîyob; Ebiîlîgiyasi kàm orgànilgàn; Fsîni qàytà tiklàngàn: 1birmunchà kàm uchràydigàn turlàr; 2 sînini nàzîràt qilib turish zàrur bolgàn turlàr; 3màõsus tàdbirlàr korish îrqàli sàqlàb qîlish mumkin bolgàn turlàr; 4kåskin kàmàyib kåtàyotgàn turlàr; 5 chåklàngàn hududdà tàrqàlgàn turlàr. 12. Hàyvînlàrning biîlîgik õilma-õilligini sàqlàb qîlish va buni amalga oshirish tàdbirlàri nimàdàn ibîràt? Àîvlàshni qàtiyan màn etish; Bîvlàshni tàrtibgà sîlish; Dhàyvînlàrni qolgà orgàtish; Eîvchilik õojàliklàri tàshkil etish; F sålåksiya ishlàri îlib bîrish; Ghàyvînlàr uchun shàrîit yaràtish. 13. Ozbåkistîndà màvjud bolgàn qoriqõînàlàrni korsàting: ÀZîmin; B Bîbîtîg; DHisîr; EChîtqîl; FGàrbiy Tyanshan; GBîysun; HZàràfshîn; IQîràqum; JBàdày toqày; KMirzàchol; LSurõîn; MLàlmikîr. Hàyvînlàr îrgànizmining tuzilishi Hàyvînlàr hujàyràsi. Hàyvînlàr hàm, bàrchà tirik îrgànizmlàr kàbi, hujàyràlàrdàn tàshkil tîpgàn. Hàyvînlàr hujàyràsidà hàm hujàyrà qîbigi, sitîplàzmà, bittà yoki bir nåchtà yadrî, endîplàzmàtik tor, Gîlji àp- pàràti, mitîõîndriyalàr, ribîsîmàlàr, lizîsîmàlàr và bîshqà îrgànîidlàr- ni korish mumkin. Birîq hàyvînlàr hujàyràsi tàshqi qîbigi judà yupqàli- gi, fîtîsintåz jàràyonigà yordàm båruvchi yashil pigmåntli õlîrîplàstlàr bolmàsligi bilàn yashil osimliklàr hujàyràsidàn fàrq qilàdi. Bir hujàyràli hàyvînlàr mustàqil yashàshgà mîslàshgàn bittà hujàyràdàn ibîràt. Hujàyràdà ilgàri qàyd qilingàn îrgànîidlàrdàn tàshqàri hàràkàtlànish, àyirish, îziqlànish và himîya qilish vàzifàsini bàjàruvchi îrgànîidlàr hàm bolàdi. Kop hujàyràli hàyvînlàrning tànàsi judà kop bir nåchà ondàn milliàrdgàchà hujàyràlàrdàn ibîràt bolib, bu hujàyràlàr tuzilishi và bàjàràdigàn vàzifàsi bilàn bir-biridàn fàrq qilàdi. Hujàyràlàr yumàlîq, îvàlsimîn, kubsimîn, duksimîn, yulduzsimîn và bîshqà shàkllàrdà bolishi mumkin (1-ràsm). Toqimàlàr. Kop hujàyràli îrgànizmlàrning hujàyràlàri shàkli, tuzi- lishi và bàjàràdigàn vàzifàsigà korà bir-biridàn fàrq qilàdi. Tuzilishi Download 3.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling