O. E. Eshonqulov – Toshkent pediatriya tibbiyot instituti professori, biologiya fanlari doktori


Download 3.01 Kb.
Pdf ko'rish
bet2/18
Sana11.12.2017
Hajmi3.01 Kb.
#22036
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   18
và  Zàràfshîn  vîdiysi  hàyvînlàrini  o‘rgàndi;  2–Turkistîn  yarim  qàttiq  qànîtlilàr
fàunàsini  o‘rgàndi;  3–Îrîl,  Ustyurt,  Qizilqum,  Pîmir,  Tyanshàn  hàyvînlàrini
o‘rgàndi; 4–båzgàk chivini và rishtàni o‘rgàndi.
12. O‘zbåkistînlik zîîlîglàr và ulàr õizmàtlàrini juftlàb ko‘rsàting: À–Brîd-
skiy;  B–D.N.Kàshkàrîv;  D–Zîhidîv;  E–Yaõîntîv;  F–M.À.Sultonîv:  1–uy  và
yovvîyi  hàyvînlàr  gålmintlàrini  o‘rgàndi;  2–bir  hujàyràli  hàyvînlàrni  o‘rgàndi;
3–Qizilqum hàyvînlàrini o‘rgàndi, zîîlîgiya ensiklîpådiyasini yaràtdi; 4–ekîlîgik
tåkshirishlàrni bîshlàb bårdi; 5–hàshàrîtlàr to‘g‘risidà yirik àsàrlàr yaràtdi.
13. O‘zbåkistînlik îlimlàr và ulàr õizmàtlàrini juftlàb ko‘rsàting: À–To‘làgànîv;
B–Muhàmmàdiyåv; D–Àzimîv; E–Àlimuhàmådîv: 1–suv hàyvînlàrini o‘rgàndi,
zîîlîgiya o‘quv qo‘llànmàsini yaràtdi; 2–zàràrkunàndà hàshàrîtlàr và ulàrgà qàr-
shi kuràsh chîràlàrini o‘rgàndi; 3–o‘simlik nåmàtîdàlàri tàrkibi và ulàrgà qàrshi
kuràshni o‘rgàndi; 4–ekîlîgik pàràzitîlîgiya sîhàsidàgi tàdqiqîtlàrni bîshlàb bårdi.
 
Hàyvînlàrning õilma-õilligi và àhàmiyati
Hàyvînlàrning õilma-õilligi và tàrqàlishi. Quruqlik, tuprîq, hàvî và
suv hàvzàlàri, o‘simlik, îdàm, hàyvînlàr îrgànizmidà turli õil hàyvîn-
làr uchràydi. Hîzir yår yuzidà hàyvînlàrning 2,0 mln. gà yaqin (àyrim
mà’lumîtlàrgà  qàràgàndà  3,5–4,0  mln.)  turi  tàrqàlgàn.
Hàyvînlàrning  gàvdà  shàkli  và  o‘lchàmi  hàm  hàr  õil  bo‘làdi.
Màsàlàn,  hàyvînlàr  îràsidà  eng  yirigi  ko‘k  kitning  uzunligi  33  m,
vàzni  150  t  bo‘lsà,  ko‘pchilik  mikrîskîpik  hàyvînlàr  gàvdàsining
o‘lchàmi 1 mm gà hàm yåtmàydi. Hàyvînlàr tànàsining tuzilishi hàm
hàr õil bo‘làdi. Ko‘pchilik bàliqlàrning tànàsi màydà suyak tàngàchàlàr,
qushlàrniki  pàt,  sut  emizuvchilàr  jun,  qisqichbàqàsimînlàr  îhàk
shimilgàn õitin bilàn qîplàngàn bo‘lsà, yomg‘ir chuvàlchànglàri tànàsi
sirti yalang‘îch bo‘làdi.
Hàyvînlàrning hàràkàtlànishi hàm hàr õil bo‘làdi. Quruqlikdà yashîv-
chi umurtqàli hàyvînlàr asosan to‘rt îyoqdà, hàshàrîtlàr îlti îyoqdà,
o‘rgimchàksimînlàr sàkkiz îyoqdà hàràkàtlànàdi; ko‘pchilik bo‘g‘im-
îyoqlilàrning  îyoqlàri  ko‘p  bo‘làdi;  yomg‘ir  chuvàlchànglàri  gàvdàsi
cho‘zilib và qisqàrib, ilînlàr esà gàvdàsini bukib và yozib, mîlluskàlàr
www.ziyouz.com kutubxonasi

11
sirpànib hàràkàtlànàdi. Bir qànchà hàyvînlàrning hàràkàtlànish îrgàn-
làri bo‘lmàydi. Màsàlàn, kîràll pîliðlàr, g‘îvàk tànalilàr suv tubidàgi
nàrsàlàrgà, pàràzit yassi chuvàlchànglàr ichàk dåvîrigà yopishib yashàydi.
Hàyvînlàr  bir-biridàn  tàshqi  và  ichki  tuzilishi,  yashàsh  shàrîiti,
îziqlànishi, ko‘pàyishi và rivîjlànishi bilàn hàm fàrq qilàdi.
Hàyvînlàrning  tàbiàtdàgi  àhàmiyati.  Tàbiàtdà  hàyvînlàr  hàm
o‘simliklàr kàbi kàttà àhàmiyatgà egà. Hàyvînlàrning hàyoti o‘simliklàr
bilàn bîg‘liq. Yashil o‘simliklàr o‘tõo‘r hàyvînlàr uchun îziq hisobla-
nadi. Àmmî hàyvînlàr hàm o‘simliklàr hàyotidà kàttà àhàmiyatgà egà.
O‘simliklàrning  o‘sishi  và  ekinlàrning  hîsildîrligi  tuprîqning  unum-
dîrligigà bîg‘liq. Tuprîq hîsil bo‘lishi jàràyonidà esà turli mikrîîrgànizm-
làr  bilàn  birgà  hàyvînlàr  hàm  ishtirîk  etàdi.  Dàràõtlàrdàn  to‘kilgàn
bàrglàr,  kuz  kålishi  bilàn  qurib  qîlgàn  o‘tlàr  turli  õil  bàktåriyalàr,
zàmburug‘làr, bir hujàyràli hàyvînlàr, chuvàlchànglàr, hàshàrîtlàr và
bîshqàlàr  uchun  îziq  hisîblànàdi.  Tuprîq  îrgànizmlàrining  fàîliyati
nàtijàsidà  o‘simliklàr  qîldig‘i  màydàlànàdi;  tàrkibidàgi  îrgànik  mîd-
dàlàr pàrchàlànib  chiriydi  và  tuprîqdà  bîshqà o‘simliklàrning o‘sishi
uchun  zàrur  mîddàlàr  to‘plànàdi.
Tuprîqdà yashîvchi hàyvînlàr; yomg‘ir chuvàlchànglàri, zàõkàshlàr,
chumîlilàr,  hàshàrîtlàr  và  àyrim  sut  emizuvchilàr  (kåmiruvchilàr,
chumîliõo‘rlàr) tuprîqni àràlàshtiràdi, yumshàtàdi, kislîrîdgà bîyitàdi
và ungà suv shimilishini yaõshilàydi. Bundàn tàshqàri, bir qànchà hày-
vînlàr  gulli  o‘simliklàrning  chànglànishidà  ishtirîk  etib,  ulàrning
hîsildîrligini îshirishgà yordàm båràdi. Kungàbîqàr, gråchiõà, qîqio‘t,
såbàrgà  kàbi  bir  qànchà  o‘simliklàr  fàqàt  hàshàrîtlàr  yordamida
chànglànàdi. O‘simliklàr hàshàrîtlàr yordàmidà chànglàngànidà ular-
ning hîsildorligi ortadi.
Hàyvînlàr tàbiàtdà sànitàr vàzifàsini hàm bàjàràdi. Bir qànchà hày-
vînlàr hàyvînlàr murdàsi, o‘simliklàr qîldig‘i, to‘kilgàn bàrglàr bilàn
îziqlànib,  ulàrdàn  yår  yuzini  tîzàlàydi.  Suvdà  yashîvchi  ko‘pchilik
hàyvînlàr suvni o‘z ichàgidàn filtrlàb o‘tkàzib, o‘zigà îziq tîpàdi và
suvni iflîslànishdàn sàqlàydi.
Hàyvînlàrning insîn hàyotidàgi àhàmiyati. Îdàmlàr hàyotidà hàyvîn-
làr kàttà àhàmiyatgà egà. Ulàr qàdimdàn hàyvînlàrni îv qilib kun kåchi-
rishgàn. Ibtidîiy îdàmlàr uchun hàyvîn go‘shti îziq-îvqàt bo‘lsa, ulàr-
ning tårisidàn kiyim-bîsh, suyaklàridàn turli îv qurîllàri tàyyorlàngàn.
Keyinchalik ulàr hàyvînlàrni qo‘lgà o‘rgàtib, õînàkilàshtirà bîshlàshgàn.
Itlàr qo‘lgà o‘rgàtilgàn dàstlàbki yovvîyi hàyvînlardan. Kåyinrîq îdàm-
làr cho‘chqà, qîràmîl và pàrràndàlàrni õînàkilàshtirgànlàr.
Hîzirgi dàvrdà hàm insîn hàyotidà hàyvînlàrning àhàmiyati kàttà.
Uy hàyvînlàridàn îziq-îvqàt màhsulîtlàri, sànîàt uchun tåri, jun và
www.ziyouz.com kutubxonasi

12
pillà îlinàdi. Yovvîyi hàyvînlàr, õususàn bàliqlàr, qisqichbàqàsimîn-
làr  và  mîlluskàlàr  îziq-îvqàt  sifàtidà  ishlàtilishidàn  tàshqàri,  dîri-
dàrmîn và vitàminlàr îlishdà fîydàlànilàdi. Ulàrning chiqindisidàn tày-
yorlàngàn un chîrvà mîllàri îzuqàsigà qo‘shib bårilàdi yoki o‘g‘it sifàtidà
yårgà  sîlinàdi.  Yovvîyi  hàyvînlàrning  tårisidàn  kiyim-kechak  tikilsa,
pàti,  shîõi  và  suyaklàridàn  sànîàtdà  fîydàlànilàdi.  Yovvîyi  qushlàr
zàràrkunàndà hàshàrîtlàr, sichqîn và kàlàmushlàrni qirib, kàttà fîydà
kåltiràdi.  Àsàlàrilàr  qimmàtli  àsàl  bårish  bilàn  birgà,  o‘simliklàrni
chànglàtib, hîsildîrligini îshirishgà kàttà hissà qo‘shàdi. Tut iðàk qurtidàn
to‘qimàchilik  sànîàti  uchun  qimmàtli  õîmàshyo  îlinàdi.  Yirtqich  và
pàràzit hàshàrîtlàr qishlîq õo‘jàligi ekinlàri zàràrkunàndàlàrigà qàrshi
kuràshdà insînning eng yaqin yordàmchisi hisîblànàdi.
Hàyvînlàr  îràsidà  insîn  sàlîmàtligigà,  chîrvà  mîllàri  và  qishlîq
õo‘jàlik ekinlàrigà zàràr kåltiràdigàn turlàri hàm bîr. Ulàr ekinlàrni yåb,
hîsildîrlikni pàsàytiràdi, îziq-îvqàt, qishlîq õo‘jàlik màhsulîtlàri (tåri,
jun, yog‘îch) và ulàrdàn tàyyorlànàdigàn buyumlàrni buzib, kàttà zàràr
kåltiràdi. Ko‘pginà hàyvînlàr îdàm, chîrvà mîllàri và uy hàyvînlàridà
pàràzitlik qilib, hàr õil kàsàlliklàr kåltirib chiqàràdi. Àyrim hàshàrîtlàr
và kànàlàr îdàm hamda hàyvînlàrgà turli õàvfli kàsàlliklàr (vàbî, båzgàk,
tif  và  bîshqàlàr)  ni  yuqtiràdi.  Bir  qànchà  hàyvînlàr:  bàqàlàr,  dångiz
cho‘chqàlàri,  kàlàmushlàr,  itlàr,  mushuklàr,  quyonlàr,  màymunlàr,
hàshàrîtlàr  (màsàlàn,  drîzîfilà  pàshshàsi)  và  bîshqàlàrdàn  biîlîgiya,
tibbiyot, våtårinàriya, qishlîq õo‘jàligi và bîshqà sîhàlàrdà làbîràtîriya
hàyvînlàri sifàtidà ilmiy màqsàdlàrdà fîydàlànilàdi.
Tîpshiriqlàrgà jàvîb båring và bilimingizni baholang
1. Tirik îrgànizmlàr và ulàrning turlàrini juftlàb ko‘rsàting: À–o‘simliklàr; B–
bàrchà hàyvînlàr; D–umurtqàlilàr; E–hàshàrîtlàr: 1–1,5 mln. gà yaqin; 2–2,5 mln.
gà yaqin; 3–500 ming; 4–40 mingdàn îrtiq.
2. Hàyvînlàr và ulàrgà mîs kålàdigàn tànà qîplîg‘ichini juftlàb yozing: À–
bàliqlàr; B–sut emizuvchilàr; D–qushlàr; E–yomg‘ir chuvàlchànglàri; F–qisqich-
bàqàsimînlàr: 1–yalang‘îch; 2–îhàk shimilgàn õitin; 3–suyak tàngàchàlàr; 4–pàt;
5–jun.
3. Hàyvînlàr và ulàr hàràkàtlànishi usullàrini juftlàb yozing: À–o‘rgimchàk-
simînlàr; B–hàshàrîtlàr; D–yomg‘ir chuvàlchànglàri; E–mîlluskàlàr; F–quruq-
likdà yashîvchi bo‘g‘imîyoqlilàr; G–ilînlàr: 1–to‘rt îyoqdà; 2–îlti îyoqdà; 3–
gàvdàsini bukib và yozib; 4–sirpànib; 5–gàvdàsini cho‘zib và qisqàrtirib; 6–sàkkiz
îyoqdà.
4. Qàysi hàyvînlàrning hàràkàtlànish îrgànlàri bo‘lmàydi? À–sîõtà îyoqli bir
hujàyràlilàr; B–måduzàlàr; D–g‘îvàktànalilàr; E–kîràll pîliðlàr; F–pàràzit chu-
vàlchànglàr; G–kiðrikli chuvàlchànglàr.
5.  Hàyvînlàr  gulli  o‘simliklàr  uchun  qàndày  àhàmiyatgà  egà?  À–gulli
o‘simliklàrni chànglàtàdi; B–îrgànik qîldiqlàrni o‘zlàshtiràdi; D–suvni iflîslànish-
www.ziyouz.com kutubxonasi

13
dàn sàqlàydi; E–hîsildîrlikni îshiràdi; F–yår yuzini murdàlàrdàn tîzàlàydi; G–
tuprîqning unumdîrligini oshiradi.
6. Hàyvînlàrning tuprîq hîsil bo‘lishidàgi àhàmiyati nimàdàn ibîràt? À–o‘simlik
qîldig‘ini màydàlàydi; B–tuprîqni àràlàshtirib, yumshàtadi; D–tuprîqni zichlàsh-
tiràdi; E–tuprîqni yåmiràdi; F–tuprîqqà hàvî kirishi và suv shimilishini yaõshilàydi;
G–tuprîqni  minåràllàshtiràdi.
7. Qàysi hàyvînlàr fàîliyati tufàyli tuprîq yumshàtilàdi? À–kàltàkåsàklàr; B–
chumîlilàr; D–yomg‘ir chuvàlchànglàri; E–ilînlàr; F–tîshbàqàlàr; G–zàhkàshlàr;
J–àyrim kåmiruvchilàr; Z–yirtqich sut emizuvchilàr.
8. Hàyvînlàrning tàbiiy sànitàrlàr sifàtidàgi àhàmiyati nimàdàn ibîràt (5-tîp-
shiriq)?
9. Hàyvînlàrning îdàm uchun àhàmiyati nimàdàn ibîràt? À–îziq-îvqàt, dîri-
dàrmîn, vitàmin mànbài; B–qurilish màtåriàli; D–àtmîsfårà hàvîsini tîzàlàydi;
E–chiqindisidàn chorvà uni và o‘g‘it sifàtidà fîydàlànilàdi.
10. Hàyvînlàr tibbiyot và chîrvàchilikdà qàndày àhàmiyatgà egà? À–làbîràtîriya
hàyvînlàri;  B–pàràzitlik  qilàdi;  D–ekinlàr  zàràrkunàndàsi;  E–kàsàllik  tàrqàtàdi;
F–zàràrkunàndà  hàyvînlàrni  qiràdi;  G–yångil  sànîàt  uchun  õîmàshyo  båràdi;
H–îziq-îvqàt màhsulîti båràdi; I–îziq-îvqàt, jun và tårini buzàdi.
11. Qàysi hàyvînlàrdàn îdàtdà làbîràtîriya màqsàdlàridà fîydàlànilàdi: À–tulkilàr;
B–tîvuqlàr;  D–bàqàlàr;  E–qo‘ylàr;  F–itlàr;  G–mushuklàr;  H–kàlàmushlàr;  I–
chumîlilàr.
Hàyvînît dunyosini muhîfàzà qilish và undàn
îqilînà fîydàlànish
Îdàm  fàîliyatining  hàyvînlàr  sînigà  tà’siri.  Îdàmlàr  qàdimdàn
hàyvînlàrni  îvlàshgàni  bizga  ma’lum.  Låkin  tîsh  và  tàyoq  bilàn  îv
qilingàn  dàvrdà  hàyvînlàr  sînigà  såzilàrli  tà’sir  ko‘rsàtilmàgàn.  O‘q-
yoyning kàshf etilishi và îvchilik qurîllàrining yanà hàm tàkîmillàshuvi
bilàn  insînning  hàyvînlàr  sînigà  tà’siri  hàm  kuchàyib  bîrdi.  Ko‘p
îvlànishi natijasida dàstlàb màmîntlàr, hîzirgi sigirlàrning yovvîyi àjdîdi
hisîblàngàn yovvîyi yåvrîpà turi, yirik dångiz hàyvîni – stållårîv sigiri,
îtlàr  àjdîdi  tàrpàn  và  bîshqà  bir  qànchà  hàyvînlàr  butunlày  qirilib
kåtdi.  Àgàr  17-àsrgàchà  insîn  àybi  bilàn  150  tur  umurtqàli  hàyvîn
yo‘qîlib kåtgàn bo‘lsà, 20-àsrdà yo‘q bo‘lib kåtgàn hàyvînlàr turi 600
dàn îshdi. Yil sàyin îdàmning hàyvînît dunyosigà tà’siri tîbîrà kuchàyib
bîrmîqdà. Màsàlàn, insîniyat tàriõi dàvîmidà yo‘q bo‘lib kåtgàn sut
emizuvchilàrning  120  turidàn  47  tàsi  20-àsrgà  to‘g‘ri  kålàdi.  Hîzirgi
dàvrdà  yår  yuzidà  bir  sutkà  dàvîmidà  bittàdàn  hàyvîn  turi  yo‘qîlib
bîrmîqdà.  Bàtàmîm  yo‘qîlib  kåtgàn  hàyvînlàr  qàtîrigà  20-àsr
bîshlàrigàchà  Àmudàryo  và  Sirdàryo  o‘zànlàridà  yastànib    yotgàn
to‘qàylàrdà yashàgàn turîn yo‘lbàrsini hàm kiritish mumkin.
Îdàmning õo‘jàlik fàîliyati tà’siridà bir qànchà hàyvînlàrning sîni
kåskin kàmàyib, ulàrning qirilib kåtish õàvfi tug‘ilgàn. Hîzir Àvstràli-
yadàgi õàltàli sut emizuvchilàrning 35 turi yo‘qîlib kåtishi õàvf îstidà
www.ziyouz.com kutubxonasi

14
turibdi.  Bundày  hàyvînlàr  qàtîrigà  bir  vàqtdà  kång  tàrqàlgàn,  hîzir
esà fàqàt hàyvînît bîg‘làri và qo‘riqõînàlàrdà sàqlànib qîlgàn buõîrî
bug‘usi–õîngul, zubr, Prjåvàlskiy îti, lîs, yo‘rg‘à tuvàlîq kàbi ko‘plàb
hàyvînlàrni kiritish mumkin.
Tàbiàtdà  hàyvînlàr  sînining  kåskin  kàmàyib  bîrishi  fàqàt  ulàrni
îvlàsh  yoki  qirib  yubîrish  bilàn  bîg‘liq  emas.  Qo‘riq  yårlàrning
o‘zlàshtirilishi,  to‘g‘în  qurilib,  suv  hàvzàlàri  pàydî  bo‘lgànidà  dàryo
vîdiylàrining  suv  îstidà  qîlib  kåtishi  yoki  dàryo  o‘zànlàri  qurib,
to‘qàylàrning  yo‘qîlishi,  bîtqîqliklàrning  quritilishi  ham,  hàyvînlàr-
ning  yashàsh  muhitini  buzilishi  hàm  kàttà  tà’sir  ko‘rsàtdi.  Màsàlàn,
cho‘ldàgi qo‘riq yårlàr o‘zlàshtirilib, ekin ekilàdigàn bo‘lsà, cho‘l muhi-
tidà yashàydigàn hàyvînlàr (kàltàkåsàklàr, ilînlàr, tîshbàqàlàr, qush-
làr,  yumrînqîziqlàr,  qo‘ng‘izlàr  và  bîshqàlàr)  yangi  muhitgà  dîsh
bårîlmàsdàn  qirilib  kåtàdi,  bîshqàlàri  yangi  jîygà  ko‘chib  o‘tishàdi.
Shuning bilàn birgà yangi o‘zlàshtirilgàn yårdà birmunchà nàm shàrîit-
dà  yashàshgà  và  yashil  o‘simliklàr  bilàn  îziqlànishgà  mîslàshgàn
umurtqàsiz hàyvînlàr (shiràlàr, qàndàlàlar, kàpàlàk qurtlàri và bîshqà
hàshàrîtlàr) sîni tåz îrtib bîràdi.
 Hàyvînlàrgà qishlîq õo‘jàlik zàràrkunàndàlàriga và ekinlàrning kàsàl-
liklàrigà  qàrshi  qo‘llànilàdigàn  kimyoviy  mîddàlàr  hàm  yomon  tà’sir
ko‘rsàtàdi.  Bunda  zàhàrli  mîddàlàr  o‘simlik  to‘qimàlàridàn  o‘tõo‘r
hàyvînlàr organizmiga o‘tib, ulàrning o‘limiga sabab bo‘ladi.
Tàbiiy  muhitning  sànîàt  chiqindilàri,  suv  hàvzàlàrini  dàlàlàrdàn
îqib kålàdigàn kimyoviy mîddàlàr, àyniqsà dångiz và îkåàn suvlàrining
nåft  màhsulîtlàri  bilàn  iflîslànishi  hàyvînît  dunyosigà  àyniqsà  sàlbiy
tà’sir ko‘rsàtàdi. Nåft tàshuvchi yirik tànkårlàr hàlîkàtgà uchràshi, nåft-
ning suvgà to‘kilib ko‘plab suvdà yashîvchi hàyvînlàr (sut emizuvchilàr,
qushlàr, bàliqlàr, umurtqàsizlàr)ning yoppàsigà qirilib kåtishigà sabab
bo‘lishi mumkin.
Hàyvînît dunyosini muhîfàzà qilish. Sîni kàmàyib bîràyotgàn và
nîyob hàyvînlàrni muhîfàzà qilish uchun ulàrning yashàsh shàrîitini
yaõshilàsh và ko‘pàyishigà sharoit yaràtib bårish lîzim. Buning uchun
ulàr  sînini  qàt’iy  nàzîràt  îstigà  îlish,  îvlàshni  cheklàsh,  hàyvînlàr
yashàydigàn hududlàrdà qo‘riqõînàlàr, buyurtmaxonalàr và pitîmnik-
làr  tàshkil  etish  lîzim.
Qo‘riqõînàlàr – muhîfàzà qilinàdigàn tàbiiy hudud bo‘lib, undàgi
bàrchà o‘simliklàr, hàyvînlàr, tàbiiy làndshàft tàbiiy hîlàtdà sàqlànàdi.
Qo‘riqõînàlàrning àsîsiy vàzifàsi o‘shà hudud uchun õîs bo‘lgàn tàbiiy
ekîsiståmàni và îrgànizmlàr gånîfîndini sàqlàb qîlish và qàytà tiklàsh-
dàn ibîràt. Qo‘riqõînàlàrdà hàr qàndày õo‘jàlik ishlàri îlib borish màn
etilàdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

15
Buyurtmaxonalàr  –  vàqtinchàlik  muhîfàzà  qilinàdigàn  hududlàr
bo‘lib, ulàrdà muàyyan o‘simliklàr và hàyvînlàr turi, gåîlîgik îbyåkt-
làr, làndshàft elåmåntlàri sàqlànàdi. Zàkàzniklàrdà õo‘jàlik ishlàri mu-
hîfàzà qilinàdigàn îbyåktlàrgà ziyon yåtkàzmàsdàn îlib bîrilàdi.
Pitîmniklàr  –  nîyob  yoki  sîni  kàmàyib  kåtàyotgàn  hàyvînlàrni
sàqlàb qîlish và ko‘pàytirish màqsàdidà tàshkil etilàdi. Pitîmniklàrdàgi
hàyvînlàrni  muhîfàzà  qilinishi  bilàn  birgà  ulàr  îziqlàntirilàdi  và
ko‘pàytirilib tàbiiy muhitgà qo‘yib yubîrilàdi.
Qo‘riqõînàlàrning  tàshkil  etilishi  20-àsrdà  Prjåvàlskiy  îti,  qulun,
zubr,  bîbår,  sîbîl,  bizîn  kàbi  hàyvînlàrni  sàqlàb  qîlishgà  yordàm
bårdi. Bizning màmlàkàtimizdà 20-àsr bîshlàridà sîni kàmàyib kåtà-
yotgàn sàyg‘îqlàrni muhîfàzà qilish màqsàdidà Îrîl dångizining Bîrsà
kålmàs îrîlidàgi tàshkil etilgàn qo‘riqõînàdà ulàrni ko‘pàytirilib, Ustyurt
dàshtigà qo‘yib yubîrish tàshkil etilgàn edi. Bir nåchà o‘n yildàn so‘ng
sàyg‘îqlàr sîni bir nåchà mln.gà yåtgàch, ulàrni råjàli îvlàshgà ruõsàt
berilgandi. Hîzir Àmudàryodàgi Pàyg‘àmbàr îrîli và Buõîrî vilîyati-
dàgi Qizilqum qo‘riqõînàsidà buõîrî bug‘usi (õîngul) muhîfàzà qili-
nàdi.  Buõîrî  vilîyatidàgi  iõtisîslàshgàn  pitîmnikdà  esà  jàyrîn
ko‘pàytirilàdi.
Nîyob và yo‘qîlib bîràyotgàn hàyvînlàrni muhîfàzà qilish màqsà-
didà 1966-yildà Tàbiàtni Muhîfàzà Qilish Õàlqàrî Ittifîqi Qizil kitîbi,
1983-yildà esà O‘zbåkistîn Qizil kitîbi tà’sis etildi. O‘zbåkistîn Råspub-
likàsi Qizil kitîbining 2003 va 2006-yilgi  2-nàshrigà sut emizuvchilàrdàn
–  24,  qushlàrdàn–48,  sudràlib  yuruvchilàrdàn–16,  bàliqlàrdàn–18,
umurtqàsiz hàyvînlàrdàn–78 tur (mîlluskàlàr, yomg‘ir chuvàlchànglàri,
hàshàrîtlàr) kiritilgàn. Ulàr îràsidà sut emizuvchilàrdàn õîngul, ko‘k
sug‘ur, jàyrîn, sirtlîn, qo‘ng‘ir àyiq; qushlàrdàn qîrà làylàk, burgut,
qirg‘iy, lîchin, tuvàlîq; sudràlib yuruvchilàrdàn kàpchà ilîn, bo‘z ech-
kåmàr; bàliqlàrdàn îrîl bàqràsi, Sirdàryo qilquyrug‘i, kàttà qilquyruq
bîr. Qo‘llànilàdigàn muhîfàzà tàdbirlàrini bålgilàb îlish màqsàdidà Qizil
kitîbgà kiritilgàn turlàr 5 guruhgà àjràtilàdi. Birinchi guruhgà yo‘qîlib
kåtish õàvfi îstidà turgàn, màõsus tàdbirlàr ko‘rish îrqàli sàqlàb qîlish
mumkin bo‘lgàn turlàr; ikkinchi guruhgࠖ sîni yåtàrli, låkin kåskin
kàmàyib  bîràyotgàn  turlàr;  uchinchi  guruhgà  nîyob  và  chåklàngàn
hududdà tàrqàlgàn turlàr; to‘rtinchi guruhgà biîlîgiyasi kàm o‘rgànilgàn,
birmunchà  kàm  uchràydigàn  turlàr;  båshinchi  guruhgà  sîni  qàytà
tiklàngàn låkin sînini nàzîràt qilib turish zàrur bo‘lgàn turlàr kiràdi.
Hàyvînlàrni muhîfàzà qilish tàdbirlàri. Hàyvînlàrning biîlîgik õil-
ma-õilligini sàqlàb qîlish và buni amalga oshirish uchun dàstàvvàl ulàr-
ni îvlàshni tàrtibgà sîlish, nîyob và sîni kàmàyib bîràyotgàn turlàrni
îvlàshni qàt’iyan màn etish lîzim. Îvlàsh ruõsàt etilgàn turlàr uchun
www.ziyouz.com kutubxonasi

16
îvlàsh muddàti, miqdîri và usuli bålgilànishi kerak. Îvlànàdigàn hàyvîn-
làrdàn saqlab qolish và ulàrni ko‘pàytirish maqsadida îvchilik õo‘jàliklàri
tàshkil etilàdi. Ulàrdà hàyvînlàr uchun pànà jîylàr, suvlîqlàr tàshkil
etilàdi; yåm-õàshàk ekinlàri ekilàdi; hàyvînlàr sîni nàzîràt qilib bîrilàdi.
O‘zbåkistîndà sàyg‘îq, îndàtrà, tulki, chiyabo‘ri, kàklik kàbi hàyvîn-
làr màõsus ruõsàtnîmà àsîsidà îvlànàdi.
Nîyob  và  sîni  kàmàyib  bîràyotgàn  hàyvînlàrni  muhîfàzà  qilish
màqsàdidà Råspublikàmizdà 8 tà qo‘riqõînà tàshkil etildi. Ulàr Chîtqîl,
Zîmin, Surõîn, Qizilqum, Bàdày to‘qày (Qîràqàlpîg‘istîn), Nurîtà,
Zàràfshîn,  Hisîr  qo‘riqõînàlàridàn  ibîràt.
Tîpshiriqlàrgà jàvîb båring và bilimingizni bàhîlàng
1.  Ko‘p  îvlàsh  tufàyli  17-àsrgàchà  qàysi  hàyvînlàr  yo‘qîlib  kåtgàn?  À–tur;
B–õîngul;  D–yo‘rg‘à  tuvàlîq;  E–jàyrîn;  F–tàrpàn;  G–màmînt;  H–Stållårîv
sigiri; I–Prjåvàlskiy îti.
2. Hàyvînlàrning yo‘qîlib kåtgàn sànàsi và ulàr sînini juftlàb yozing: À–17-
àsrgàchà; B–21-àsrgàchà; D–insîniyat tàriõidà yo‘qîlib kåtgàn sut emizuvchilàr;
E–20-àsrdà  yo‘qîlib  kåtgàn  sut  emizuvchilàr;  F–Àvstràliyadà  yo‘q  bo‘lib  kåtish
õàvfi îstidàgi õàltàlilàr: 1–47; 2–120; 3–600; 4–35; 5–150.
3. Sîni kåskin kàmàyib, hîzir fàqàt qo‘riqõînà và hàyvînît bîg‘làridà sàqlànib
qîlgàn hàyvînlàrni ko‘rsàting (1-tîpshiriq).
4. Qàysi îmillàr tàbiàtdà hàyvînlàrning yo‘qîlib kåtishigà kàttà tà’sir ko‘rsàtàdi?
À–iqlimning  kåskin  o‘zgàrishi;  B–qurg‘îqchilik;  D–ko‘plàb  îvlàsh;  E–yashàsh
muhitining buzilishi; F–àtrîf muhitning iflîslànishi; G–kàsàlliklàr; H–zàhàrli kimyo-
viy  mîddàlàr  bilàn  àtrîf  muhitning  iflîslànishi;  I–yirtqich  hàyvînlàrning  tåz
ko‘pàyishi.
5. Nîyob và sîni kàmàyib bîràyotgàn hàyvînlàrni muhîfàzà qilish uchun qàndày
chîràlàr  ko‘rish  zàrur?  À–yashàsh  shàrîitini  yaõshilàsh;  B–sînini  nàzîràt  qilib
turish; D–õînàkilàshtirish; E–sun’iy làndshàftlàr bàrpî etish; F–sålåksiya ishlàrini
îlib  bîrish;  G–îvlàshni  tàqiqlàsh;  H–yirtqich  hàyvînlàrga  qàrshi  kuràsh;  I–
qo‘riqõînà,  zàkàznik,  pitîmniklàr  tàshkil  etish.
6. Qo‘riqõînàlàr vàzifàsi nimàdàn ibîràt? À–muàyyan o‘simlik và hàyvînlàr
turini muhîfàzà qilish; B–muàyyan gåîlîgik îbyåktlàrni sàqlàsh; D–bàrchà o‘ismlik
và hàyvînlàrni tàbiiy hîldà sàqlàsh; E–làndshàftni tàbiiy hîldà sàqlàsh; F–îrgànizm-
làr  gånîfîndini  sàqlàb  qîlish;  G–muhîfàzà  qilinàdigàn  îbyåktlàrgà  ziyon  yåt-
kàzmàsdàn õo‘jàlik yuritish; H–håch qàndày õo‘jàlik ishlàri yuritmàslik; I–vàqtinchàlik
(10  yil)  muddàtdà  muhîfàzà  qilish.
7. Zàkàzniklàr vàzifàsi nimàdan iborat (6-tîpshiriq)?
8. Pitîmniklàrning vàzifàsi nimàdàn ibîràt? À–hàyvînlàrni qo‘lgà o‘rgàtish;
B–hàyvînlàrni sàqlàb qîlish; D–hàyvînlàr gånîfîndini yaõshilàsh; E–hàyvînlàr-
ni bîqib ko‘pàytirish; F–hàyvînlàr hàyotini o‘rgànish; G–hàyvînlàrni ko‘pàytirib,
tàbiiy muhitgà qo‘yib yubîrish.
9. Qo‘riqõînàlàr tàshkil etilishi natijasida sàqlànib qîlingàn hàyvînlàr: À–sàyg‘îq;
B–sirtlîn; D–turîn yo‘lbàrsi; E–zubr; F–sàriq yumrînqîziq; G–kàklik; H–bîbår;
I–sîbîl; J–îsetr bàlig‘i; K–bizîn.
www.ziyouz.com kutubxonasi

17
10.  O‘zbåkistîn  Qizil  kitîbigà  kiritilgàn  hàyvînlàr  và  ulàr  sînini  juftlàb
ko‘rsàting:  À–sut  emizuvchilàr;  B–qushlàr;  D–sudràlib  yuruvchilàr;  E–bàliqlàr;
F–umurtqàsizlàr: 1–48; 2–24; 3–16;   4–78; 5–38.
11. Qizil kitîbgà kiritilgàn hàyvînlàr guruhi và ulàrning hîlàtini juftlàb ko‘rsàting:
À–yo‘qîlish  õàvfi  îstidà  turgàn;  B–sîni  yåtàrli;  D–nîyob;  E–biîlîgiyasi  kàm
o‘rgànilgàn;  F–sîni  qàytà  tiklàngàn:  1–birmunchà  kàm  uchràydigàn  turlàr;  2–
sînini nàzîràt qilib turish zàrur bo‘lgàn turlàr; 3–màõsus tàdbirlàr ko‘rish îrqàli
sàqlàb  qîlish  mumkin  bo‘lgàn  turlàr;  4–kåskin  kàmàyib  kåtàyotgàn  turlàr;  5–
chåklàngàn hududdà tàrqàlgàn turlàr.
12. Hàyvînlàrning biîlîgik õilma-õilligini sàqlàb qîlish va buni amalga oshirish
tàdbirlàri  nimàdàn  ibîràt?  À–îvlàshni  qàt’iyan  màn  etish;  B–îvlàshni  tàrtibgà
sîlish;  D–hàyvînlàrni  qo‘lgà  o‘rgàtish;  E–îvchilik  õo‘jàliklàri  tàshkil  etish;  F–
sålåksiya ishlàri îlib bîrish; G–hàyvînlàr uchun shàrîit yaràtish.
13. O‘zbåkistîndà màvjud bo‘lgàn qo‘riqõînàlàrni ko‘rsàting: À–Zîmin; B–
Bîbîtîg‘; D–Hisîr; E–Chîtqîl; F–G‘àrbiy Tyanshan; G–Bîysun; H–Zàràfshîn;
I–Qîràqum; J–Bàdày to‘qày; K–Mirzàcho‘l; L–Surõîn; M–Làlmikîr.
Hàyvînlàr  îrgànizmining  tuzilishi
Hàyvînlàr hujàyràsi. Hàyvînlàr hàm, bàrchà tirik îrgànizmlàr kàbi,
hujàyràlàrdàn tàshkil tîpgàn. Hàyvînlàr hujàyràsidà hàm hujàyrà qîbig‘i,
sitîplàzmà, bittà yoki bir nåchtà yadrî, endîplàzmàtik to‘r, Gîlji àp-
pàràti, mitîõîndriyalàr, ribîsîmàlàr, lizîsîmàlàr và bîshqà îrgànîidlàr-
ni ko‘rish mumkin. Birîq hàyvînlàr hujàyràsi tàshqi qîbig‘i judà yupqàli-
gi, fîtîsintåz jàràyonigà yordàm båruvchi yashil pigmåntli õlîrîplàstlàr
bo‘lmàsligi bilàn yashil o‘simliklàr hujàyràsidàn fàrq qilàdi.
Bir  hujàyràli  hàyvînlàr  mustàqil  yashàshgà  mîslàshgàn  bittà
hujàyràdàn ibîràt. Hujàyràdà ilgàri qàyd qilingàn îrgànîidlàrdàn tàshqàri
hàràkàtlànish, àyirish, îziqlànish và himîya qilish vàzifàsini bàjàruvchi
îrgànîidlàr  hàm  bo‘làdi.
Ko‘p hujàyràli hàyvînlàrning tànàsi judà ko‘p – bir nåchà o‘ndàn
milliàrdgàchà  hujàyràlàrdàn  ibîràt  bo‘lib,  bu  hujàyràlàr  tuzilishi  và
bàjàràdigàn vàzifàsi bilàn bir-biridàn fàrq qilàdi. Hujàyràlàr yumàlîq,
îvàlsimîn,  kubsimîn,  duksimîn,  yulduzsimîn  và  bîshqà  shàkllàrdà
bo‘lishi mumkin (1-ràsm).
To‘qimàlàr. Ko‘p hujàyràli îrgànizmlàrning hujàyràlàri shàkli, tuzi-
lishi  và  bàjàràdigàn  vàzifàsigà  ko‘rà  bir-biridàn  fàrq  qilàdi.  Tuzilishi

Download 3.01 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   18




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling