O. E. Eshonqulov – Toshkent pediatriya tibbiyot instituti professori, biologiya fanlari doktori

o‘õshàsh  bo‘lgàn  hujàyràlàr  to‘qimàlàr  hîsil  qilàdi.  To‘qimàlàrning
tuzilishi ulàrning bàjàràdigàn vàzifàsigà bîg‘liq. Hàyvînlàr îrgànizmi
epitåliy (qîplîvchi), biriktiruvchi, muskul và nårv to‘qimàlàridàn tàshkil
tîpgàn (1-rasm).
Epitåliy to‘qimàsi zich jîylàshgàn, yassi, kubsimîn yoki silindrsimîn
hujàyràlàrdàn ibîràt. Bu to‘qimà hàyvîn tànàsining sirtqi qismini qîp-
làb turuvchi tårini hîsil qilàdi. Tànà bo‘shlig‘i, ichàk dåvîri và nàfàs
2 –  Zoologiya
www.ziyouz.com kutubxonasi

18
îlish îrgànlàri ichki yuzàsi hàm shu to‘qimà hujàyràlàri bilàn qîplàngàn.
Epitåliy to‘qimàsi îrgànlàrni hàr õil tà’sirdàn himîya qilàdi.
Biriktiruvchi  to‘qimà  hujàyràlàràrî  mîddàsi  to‘qimà  hujàyràlàrigà
nisbàtàn ko‘pligi bilàn bîshqà to‘qimàlàrdàn fàrq qilàdi. Bu mîddà qàt-
tiq yoki suyuq bo‘lishi mumkin. Îrgànizmdà biriktiruvchi to‘qimà îrgàn-
làr và to‘qimàlàrni bir-biri bilàn tutàshtirib turish, tàyanch, skålåt hî-
sil qilish, îrgànizmni îziq mîddàlàr và kislîrîd bilàn tà’minlàsh, zàhirà
îziq to‘plàsh và bîshqà bir qànchà vàzifàlàrni bàjàràdi. Îdàm và chu-
vàlchànglàr  tànàsidàgi  ichki  îrgànlàr  îràlig‘ini  to‘ldirib  turuvchi
pàrånõimà g‘îvàk tîlàli biriktiruvchi to‘qimàgà misîl bo‘làdi.
Bà’zi umurtqàsizlàr và bàrchà umurtqàli hàyvînlàr turli îrgànlàri
và tårisining îstki qàvàti tig‘iz biriktiruvchi to‘qimàdàn ibîràt. Nàfàs îlish
îrgànlàri và qîn tîmirlàri dåvîri hàmdà tårining qàyishqîqligi ànà shu
to‘qimàning hujàyràlàràrî mîddàsidà jîylàshgàn tîlàlàr õîssàsigà bîg‘liq
1-rasm.  Hayvon  to‘qimalari  va  hujayralari:  1–epitåliy;    2–qon;    3–tog‘ay;
4–suyak;  5–biriktiruvchi  to‘qima;  6–silliq  muskul  hujayralari;  7–måzotåliy;
8–nårv  hujayralari.  E–eritrositlar;  L–låykositlar.
1
2
3
4
5
6
7
8
E
L
www.ziyouz.com kutubxonasi

19
bo‘làdi. Tàyanch-skålåt vàzifàsini bàjàràdigàn tîg‘ày và suyak to‘qimàlàri
hàm tig‘iz tîlàli to‘qimàlàrgà misîl bo‘làdi.
Qîn suyuq biriktiruvchi to‘qimàdàn ibîràt. Umurtqàli hàyvînlàr-
ning qîni qîn hujàyràlàridàn và qîn zàrdîbidàn ibîràt. Qîn zàrdîbi
hujàyràlàràrî  mîddàni,  qîn  hujàyràlàri  (eritrîsitlàr,  låykîsitlàr  và
bîshqàlàr) to‘qimà hujàyràlàrini tàshkil qilàdi. Umurtqàsiz hàyvînlàr
qîni  hujàyràlàri  ràngsiz  bo‘lib,  kislîrîd  tàshuvchi  gåmîglîbin  îqsili
qîn zàrdîbi tàrkibigà kiràdi.
Ko‘pchilik  hàyvînlàr  (hàshàrîtlàr  và  umurtqàlilàr)  uchun  õîs
bo‘lgàn  yog‘  to‘qimàsi  hàm  tuzilish  jihatidan  biriktiruvchi  to‘qimàgà
kiràdi. Yog‘ to‘qimàsi hujàyràlàridà zàxira îziq mîddࠖ yog‘ to‘plànàdi.
Muskul  to‘qimàsi.  Muskullàr  qisqàrish  õususiyatigà  egà  bo‘lgàn
tîlàlàrdàn  tàshkil  tîpgàn.  Bu  to‘qimà  silliq  và  ko‘ndàlàng  chiziqli
muskullàrgà  bo‘linàdi.  Silliq  muskullàr  duksimîn  bittà  yadrîli
hujàyràlàrdàn tàshkil tîpgàn. Ulàr bir hujàyràlilàr và bo‘shliqichlilàrdàn
tàshqàri, bàrchà umurtqàsiz hàyvînlàr và umurtqàli hàyvînlàrning ichki
îrgànlàridà uchràydi. Bu muskullàr kuchsiz, låkin bir màrîmdà iõti-
yorsiz qisqàràdi. Ko‘ndàlàng chiziqli muskullàr bo‘g‘imîyoqlilàr, qis-
qichbàqàsimînlàr,  o‘rgimchàksimînlàr,  hàshàrîtlàr  hamda  umurtqàli
hàyvînlàrda  rivojlangan.  Ko‘ndàlàng  chiziqli  muskullàr  hàr  õil  kuch
bilàn iõtiyoriy qisqàràdi.
Nårv to‘qimàsi yulduzsimîn nårv hujàyràlàridàn và hujàyrà îràlig‘i
mîddàlàridàn  tàshkil  tîpgàn.  Nårv  to‘qimàsi  tàshqi  muhitdàn  và
îrgànizmning o‘zidàn kelàdigàn qo‘zg‘àlishni qàbul qilish và o‘tkàzish
vàzifàsini bàjàràdi. Nårv hujàyràlàri dàstlàb tubàn ko‘p hujàyràlilàrdàn
bo‘shliqichlilàrdà pàydî bo‘làdi. Yassi chuvàlchànglàrdà nårv hujàyràlàri
màrkàzlàshgàn  bîsh  nårv  tugunini  hîsil  qilàdi.  Bo‘g‘imîyoqlilàr  và
umurtqàli hàyvînlàrning nårv hujàyràlàri yanàdà kuchlirîq màrkàzlà-
shishi nàtijàsidà màrkàziy nårv siståmàsini hîsil qilgàn.
Îrgànlàr siståmàsi. Yuqîridà tà’kidlàb o‘tilgàn to‘qimàlàr îrgàn-
làrni  tàshkil  etàdi.  Hàr  qàysi  îrgàn  tàrkibigà  bir  nåchà  õil  to‘qimà
kiràdi. Hàr bir îrgàn îrgànizmdà mà’lum bir vàzifàni bàjàrishgà mîs-
làshgàn bo‘làdi. Bir-biri bilàn uzviy bîg‘làngàn, îrgànizmdà bittà umumiy
vàzifàni bàjàrishgà mîslàshgàn îrgànlàr bittà siståmàgà birlàshàdi.
Hàyvînlàrning o‘simliklàrgà o‘õshàshligi và ulàrdàn fàrqi. Hàyvîn-
làr hàm o‘simliklàr kàbi tirik îrgànizmdir. Bu ikkàlà îrgànizmlàr hàm
îqsillàr, yog‘làr, uglåvîdlàr và bîshqà muràkkàb îrgànik mîddàlàrdàn
tàshkil tîpgàn. Ulàrning hàr ikkàlàsi hàm hujàyràlàrdàn tuzilgàn bo‘lib,
yashàsh  õususiyatlàrining  ko‘p  tîmînlàri  bir-birigà  o‘õshàsh.  Bundày
o‘õshàshlikni àyniqsà bir hujàyràli hàyvînlàr bilàn o‘simliklàr o‘rtàsidà
ko‘prîq uchràtish mumkin. Bu dàlillàr o‘simliklàr bilàn hàyvînlàrning
www.ziyouz.com kutubxonasi

20
o‘zàrî qàrindîshligini, ulàrning bittà umumiy àjdîddàn kålib chiqqàn-
ligini ko‘rsàtàdi.
Shuning bilàn birgà o‘simlik và hàyvînlàr o‘rtàsidà muhim fàrq hàm
màvjud. Yashil o‘simliklàr yorug‘likdà fîtîsintåz jàràyonidà àtrîf-muhit
(tuprîq, hàvî)dàgi ànîrgànik mîddàlàrdàn îrgànik mîddàlàr hîsil qi-
lish  õususiyatigà  egà.  Dåyarli  hàmmà  hàyvînlàr  fîtîsintåz  qilish  õusu-
siyatigà  egà  emàs,  ulàr  o‘simliklàr  hîsil  qilgàn  îrgànik  mîddàlàr  yoki
bîshqà hàyvînlàr hisîbigà hàyot kåchiràdi. Àmmî bir hujàyràli hàyvîn-
làr îràsidà fîtîsintåz qilish õususiyatigà egà bo‘lgàn vàkillàri hàm uchràydi.
Ko‘pchilik hàyvînlàr bir jîydàn ikkinchi jîygà erkin ko‘chib o‘tà îlishi
và erkin hàràkàtlànishi bilàn o‘simliklàrdàn fàrq qilàdi.
Îziqlànishi. Yuqîridà qàyd etib o‘tilgànidåk, dåyarli bàrchà hàyvînlàr
bîshqà îrgànizmlàr hîsil qilgàn tàyyor îrgànik mîddàlàr hisîbigà hàyot
kåchiràdi.  Îziqlànish  jàràyonidà  bu  mîddàlàr  bir  qànchà  muràkkàb
o‘zgàrishlàrdàn  so‘ng  hàyvîn  îrgànizmi  uchun  zàrur  bo‘lgàn  yangi
mîddàlàrgà àylànàdi và îrgànizmni qurishgà sàrf bo‘làdi. Hàyvînlàrdà
îziqni  màydàlàsh  và  hàzm  shiràsi  ishlàb  chiqàrish  hàmdà  îziqni
pàrchàlàb so‘rib îlish õususiyatigà egà bo‘lgàn màõsus îvqàt hàzm qi-
lish îrgànlàri rivîjlàngàn.
Ko‘pchilik hàyvînlàr yashil o‘simliklàr yoki ulàrning qîldig‘i bilàn
îziqlànàdi.  Ulàr  o‘tõo‘r  hàyvînlàr  hisîblànàdi.  Bîshqà  hàyvînlàr
hisîbigà  îziqlànuvchi  hàyvînlàr  yirtqichlàr  và  pàràzitlàrgà  bo‘linàdi.
Yirtqich  hàyvînlàr  o‘ljàsini  birdànigà  yåb  bitiràdi.  Pàràzitlàr  esà  o‘zi
îziqlànàyotgàn õo‘jàyinini birdànigà o‘ldirmàydi, bàlki uning to‘qimàsi
yoki hàzm qilàyotgàn îzig‘i hisîbigà yashàydi.
Nàfàs îlishi. Birmunchà muràkkàb tuzilgàn ko‘p hujàyràli hàyvîn-
làrdà màõsus nàfàs îlish îrgànlàri rivîjlàngàn. Quruqlikdà hàyot kåchirib,
àtmîsfårà hàvîsi bilàn nàfàs îluvchi hàyvînlàrdà o‘pkà yoki tràõåya-
làr,  suv  hàyvînlàridà  esà  jàbràlàr  nàfàs  îlish  vàzifàsini  bàjàràdi.  Bir
hujàyràli  hàyvînlàr,  tubàn  tuzilgàn  ko‘p  hujàyràlilàr,  shuningdåk,
mikrîskîpik tuzilishgà egà bo‘lgàn ko‘pchilik umurtqàsiz hàyvînlàrdà
màõsus nàfàs îlish îrgànlàri bo‘lmàydi. Îrgànizm uchun zàrur bo‘lgàn
kislîrîd àtmîsfårà hàvîsidàn yoki suvdà erigàn hîlidà tànà qîplàg‘ichi
îrqàli shimilàdi.
O‘sishi, rivîjlànishi và ko‘pàyishi. Hàyvînlàrning o‘sishi và rivîjlànishi
ulàr hàyotining dàstlàbki dàvrlàrigà to‘g‘ri kålàdi. Tànà tårisi yumshîq
bo‘lgàn hàyvînlàrning o‘sishi to‘õtîvsiz, dåyarli bir må’yordà bîràdi.
Qisqichbàqàsimînlàr,  o‘rgimchàksimînlàr,  hàshàrîtlàr  và  bîshqà  bir
qànchà  hàyvînlàr  tànàsi  ulàrning  o‘sishigà  to‘sqinlik  qiluvchi  qàttiq
õitin po‘st bilàn qîplàngàn. Shuning uchun bu hàyvînlàrning o‘sishi
eski po‘stini tàshlàgàndàn so‘ng yangi po‘sti qîtgunchà dàvîm etàdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

21
Hàyvînlàr  jinssiz  và  jinsiy  yo‘l  bilàn  ko‘pàyadi.  Jinssiz  ko‘pàyish
barcha bir hujàyràli hàyvînlàr và ko‘pchilik tubàn tuzilgàn umurtqàsiz-
làr  uchun  õîs.  Bu  õil  ko‘pàyishdà  înà  îrgànizmi  ikki  yoki  ko‘p
bo‘làklàrgà bo‘linàdi yoki uning tànàsining bir qismi àjràlib chiqib hàr
qàysi  bo‘làkdàn  yanà  àlîhidà  îrgànizm  rivîjlànàdi.  Jinssiz  ko‘pàyish
bir nåchà õil: ikkigà bo‘linish, kurtàklànish yoki ko‘p màrtà bo‘linish
(shizîgîniya)  yo‘li  bilàn  bîràdi.
Jinsiy ko‘pàyish barcha ko‘p hujàyràli hàyvînlàr và ko‘pchilik bir
hujàyràlilàr  uchun  õîs.  Jinsiy  ko‘pàyishdà  yangi  îrgànizm  urg‘îchi
hujàyrà  –  tuõumning  urug‘  hujàyrà  –  spårmàtîzîid  bilàn  qo‘shilishi
nàtijàsidà hîsil bo‘lgàn zigîtàdàn ibîràt. Àyrim hàyvînlàr (àrilàr, shiràlàr,
qisqichbàqàsimînlàr) tuõumi urug‘lànmàsdàn pàrtånîgånåz  ko‘pàyadi.
Ko‘pchilik ko‘p hujàyràlilàrdà zigîtà kåtma-kåt bo‘linib hîsil bo‘lgàn
yangi hujàyràlàrgà mîslàshuvi nàtijàsidà to‘qimàlàr, to‘qimàlàrdàn esà
îrgànlàr hîsil bo‘làdi. Hàyvînlàrning tuõum ichidà yoki înà qîrnidà
rivîjlànishi embriînàl rivîjlànish, tuõumdàn yoki înàdàn tug‘ilgàndàn
so‘ng rivîjlànishi pîstembriînàl rivîjlànish dåyilàdi.
Tîpshiriqlàrgà jàvîb båring và bilimingizni bàhîlàng
1. Hàyvînlàrning o‘simliklàrdàn fàrq qiluvchi bålgilàrini ko‘rsàting: À–hujàyrà
yadrîsi bittà; B–hujàyrà qîbig‘i qàlin; D–lizîsîmàlàr bo‘lmàydi; E–hujàyrà qîbig‘i
yupqà  glikîkàliksdàn  ibîràt;  F–pigmånt  sàqlîvchi  õlîrîplàstlàr  bo‘lmàydi;  G–
hujàyrà màrkàzi bo‘lmàydi.
2.  Bir  hujàyràlilàrdà  qàndày  màõsus  îrgànîidlàr  bîr?  À–hàràkàtlànish;  B–
hàzm qilish; D–àyirish; E–nàfàs îlish; F–såzgi; G–ko‘pàyish.
3.  Hàyvînlàrning  to‘qimàlàri  và  ulàrning  funksiyasini  juftlàb  ko‘rsàting:  À–
epitåliy;  B–biriktiruvchi;  D–muskul;  E–nårv:  1–qisqàrish;  2–måõànik  tà’sirdàn
himîya qilish; 3–tà’sirni o‘tkàzish và tà’sirgà jàvîb bårish; 4–îrgànlàrni bîg‘làsh,
tàyanch, trànspîrt.
4. Biriktiruvchi to‘qimàlàrni và ulàrning funksiyasini juftlàb ko‘rsàting: À–tig‘iz;
B–suyuq,  D–yog‘,  E–g‘îvàk:  1–ichki  îrgànlàr  îràlig‘ini  to‘ldirib  turish;  2–tà-
yanch skålåt; 3–îziq mîddàlàr và kislîrîdni tàshish; 4–zàõirà îziq mîddà to‘plàsh.
5. To‘qimàlàr và ulàr uchun õîs tuzilish õususiyatlàrini juftlàb ko‘rsàting. À–
epitåliy; B–muskul; D–biriktiruvchi; E–nårv: 1–îràliq mîddàsi ko‘p; 2–hujàyràlàri
tig‘iz jîylàshgàn; 3–hujàyràlàri yulduzsimîn; 4–qisqàrish õususiyatigà egà bo‘lgàn
tîlàlàri bo‘làdi.
6. Silliq muskul to‘qimàsi uchun õîs õususiyatlàrni ko‘rsàting: À–hujàyràsi duk-
simîn; B–bir yadrîli; D–tîlàsidà mikrîskîp îstidà ko‘ndàlàng chiqiqlàr ko‘rinàdi;
E–hujàyràsi uzun tîlàli; F–ko‘p yadrîli, G–ichki îrgànlàr dåvîridà bo‘làdi; H–
bir màrîmdà qisqàràdi; I–iõtiyoriy qisqàràdi; J–hàr õil kuch bilàn qisqàràdi; K–
kuchsiz qisqàràdi.
7. Ko‘ndàlàng chiziqli muskullàr uchun õîs õususiyatlàr nimàdàn ibîràt (6-
tîpshiriq)?
8.  Hàyvînlàrning  o‘simliklàrdàn  fàrq  qilish  belgilari  nimàdàn  ibîràt?  À–
ko‘pchiligi  erkin  ko‘chib  yuràdi;  B–ko‘pchiligi  o‘trîq;  D–tàyyor  îziq  mîddàlàr
www.ziyouz.com kutubxonasi

22
bilàn  îziqlànàdi;  E–ànîrgànik  mîddàlàrdàn  îrgànik  mîddàlàr  sintåzlànàdi;  F–
umr bo‘yi o‘sàdi; G–hàyotining bîshlàng‘ich dàvridà o‘sàdi.
9. Hàyvînlàr guruhlàri và ulàrning nàfàs îlishini juftlàb ko‘rsàting: À–mikrîskîpik
và  tubàn  tuzilgàn  hàyvînlàr;  B–suv  hàyvînlàri;  D–quruqlik  umurtqàlilàri;  E–
hàshàrîtlàr:  1–o‘pkà  îrqàli;  2–tràõåyalàr  îrqàli;  3–tànà  qîplàg‘ichi  îrqàli;  4–
jàbràlàr  îrqàli.
10. Îziqlànish bo‘yichà hàyvînlàr guruhlàri và ulàrning õususiyatlàrini juftlàb
ko‘rsàting: À–fitîfàglàr; B–yirtqich; D–pàràzit: 1–o‘ljàsini birdànigà yåb qo‘yadi;
2–o‘ljàsi  to‘qimàlàri  yoki  hàzm  qilàyotgàn  îziq  mîddàlàr  bilàn  îziqlànàdi;  3–
o‘simlikõo‘r.
11. Qàysi hàyvînlàr qàttiq õitin po‘stini tàshlàgànidàn so‘ng o‘sàdi? À–hàlqàli
chuvàlchànglàr; B–ignàtårililàr; D–qisqichbàqàsimînlàr; E–hàshàrîtlàr; F–mîl-
luskàlàr;  G–o‘rgimchàksimînlàr.
12.  Jinssiz  ko‘pàyish  õillàrini  ko‘rsàting:  À–bir  màrtà  bo‘linish;  B–ikkigà
bo‘linish;  D–ko‘p  màrtà  bo‘linish;  E–kurtàklànish;  F–duràgàylàsh;  G–
pàrtånîgånåz.
Hàyvînlàrning yashàsh muhiti
Yashàsh muhiti to‘g‘risidà tushunchà. Yashàsh muhiti tirik îrgànizmni
o‘ràb îlgàn tàbiiy shàrîitdàn ibîràt. Yår yuzidà hàyvînlàr bir-biridàn
kåskin fàrq qilàdigàn hàr õil muhit – suv, tuprîq, hàvî, quruqlik và
tirik îrgànizmlàr tànàsidà hàyot kåchiràdi.
Suv yashàsh muhiti sifàtidà o‘zigà õîs õususiyatlàrgà egà. Suv mu-
hiti o‘tà zichligi, bîsimning kàttàligi, kislîrîd và yorug‘likning kàmligi
bilàn fàrq qilàdi. Bundàn tàshqàri, suv hàvzàsining àyrim qismlàri suv-
dàgi minåràl và îrgànik mîddàlàrning miqdîri, suv îqimining yo‘nàlishi
và  tubining  õususiyati  bilàn  bir-biridàn  fàrq  qilàdi.  Shu  sàbàbli  suv
hàyvînlàri suv muhitigà umumiy mîslàshuvi bilàn birgà suv hàvzàsi-
ning  àyrim  qismlàridàgi  shàrîitgà  hàm  mîslàshuvi  zàrur.  Hàyvînlàr
îkåàn,  dångiz,  dàryo,  ko‘l  và  yår  îsti  suvlàridà  hàm  yashàydi.  Ulàr
suv  yuzàsidà,  suv  tubidà,  suv  tubidàgi  bàlchiqdà  yoki  suv  qà’ridà
muàllàq yashàshgà mîslàshgàn.
Quruqlik và hàvî muhiti suv muhitigà qàràgàndà judà õilma-õil và
muràkkàb muhit hisîblànàdi. Bu muhitdà hàyvînlàr îrgànizmi hàvî,
ya’ni gàzsimîn muhit bilàn o‘ràlgàn bo‘lib, undà kislîrîd yåtàrli bo‘lsa-
dà nàmlik kàm bo‘làdi. Bundày muràkkàb shàrîitdà yashàshgà mîs-
làshuv hàyvînlàrning mîrfîlîgik tuzilishi (hàràkàtlànish îrgànlàri, tànà
qîplag‘ichi) và fiziîlîgik õususiyatlàrini ànchà muràkkàblàshishigà îlib
kålgàn.
Tuprîq  muràkkàb  uch  fàzàli  (qàttiq,  suyuq,  gàzsimîn)  yashàsh
muhitidir. Undàgi qàttiq zàrràchàlàrni hàvî và suv o‘ràb turàdi. Tup-
rîqdà  hàvî  và  suv  bilàn  to‘lgàn  judà  ko‘p  màydà  bo‘shliqlàr  bo‘lib,
unda hàrîràtning o‘zgàrishi kàm såzilàdi và nàmlik ko‘p bo‘làdi. Undà
www.ziyouz.com kutubxonasi

23
dîimî îrgànik và minåràl mîddàlàr to‘plànàdi. Tuprîq suv bilàn quruqlik
muhiti o‘rtàsidàgi îràliq muhit hisîblànàdi. Ànà shuning uchun hàm
tuprîq judà õilma-õil îrgànizmlàrning hàyot kåchirishi uchun judà qulày
muhit hisîblànàdi.
Tirik  îrgànizmlàr  yashàsh  muhiti  sifàtidà  tàshqi  muhitdàn  kåskin
fàrq  qilàdi.  Hàr  bir  ko‘p  hujàyràli  îrgànizm  tànàsidà  o‘zining  pàrà-
zitlàri bo‘làdi. Õo‘jàyin îrgànizmidà pàràzit uchun îziq dîim yåtàrli
bo‘lsa-dà,  låkin  pàràzitning  rivîjlànishi  uchun  judà  ko‘p  qiyinchilik
tug‘ilàdi.
Muhitning tàrkibiy qismi và õususiyati õilma-õil và dîimî o‘zgàrib turà-
di. Shuning uchun tirik îrgànizmlàr dîimî o‘zgàrib turàdigàn muhitgà mîs-
làshib  bîràdi.  Îrgànizmlàrning  muhitgà  mîslàshuvi  àdàptàtsiya  dåyilàdi.
Àdàptàtsiya tufàyli îrgànizmlàr tuzilishi o‘zgàrib, muràkkàblàshib bîràdi.
Muhitning  îrgànizmgà  tà’sir  ko‘rsàtàdigàn  elåmåntlàri  ekîlîgik
îmillàr dåyilàdi. Muhit omillàri judà õilma-õil õususiyatgà egà bo‘lib,
ulàr îrgànizm uchun fîydàli yoki zàràrli bo‘lishi, îrgànizmning yashàb
qîlishi và ko‘pàyishigà yordàm bårishi yoki ungà to‘sqinlik qilishi mumkin.
Ekîlîgik îmillàr. Ekîlîgik îmillàrgࠖ harorat, yorug‘lik, nàmlik,
îziq-îvqàt  và  bîshqàlàr  misîl  bo‘làdi.  Îmillàr  hàyvînlàrning
hàràkàtchànligi,  rivîjlànishi  và  tàrqàlishigà  kàttà  tà’sir  ko‘rsàtàdi.
Ko‘pchilik hàyvînlàrning hàyot fàîliyati yorug‘likning bir kåcha-kun-
duz dàvîmidà o‘zgàrishigà bîg‘liq. Màsàlàn, kunduzgi hàyvînlàr kun-
duz kuni hàràkàtchàn bo‘làdi. Tungi hàyvînlàr (bîyo‘g‘li, ukki) fàqàt
tun qîrîng‘usidà o‘ljà qidiràdi.
Hàr  qàndày  hàyvînning  tuzilishi  và  hàyot  kåchirish  õususiyati
muàyyan yashàsh muhit shàrîitigà mîslàshgàn bo‘làdi. Hàyot dastlab
suvdà  pàydî  bo‘lgàn  và  rivîjlàngàn.  O‘simliklàr  và  hàyvînlàr  fàqàt
uzîq vàqt dàvîm etgàn tàriõiy tàràqqiyot nàtijàsidà muàyyan mîslàshuv
bålgilàri pàydî bo‘lishi ulàrgà quruqlikdà yashàshgà o‘tishgà imkîn bårdi.
Quruqlik  muhiti  suvdàn  kåskin  fàrq  qilib,  shàrîit  ànchà  îg‘ir  và
o‘zgàruvchàn  bo‘lgàni  tufàyli  hàyvînlàr  evîlutsiyasi  hàm  tåzlàshgàn.
Tàbiiy  tànlànish  nàtijàsidà  quruqlik  muhitida  hayvonlarning  tuzilishi
murakkablashib borgan. Ulàrning bir qànchà guruhlàri esà hàvî muhi-
tidà yashàshgà mîslàshgàn (hàshàrîtlàr, qushlàr, qo‘lqànîtli sut emi-
zuvchilàr), bîshqàlàri esà yanà qàytàdàn suvdà yashàshgà mîslàshgàn.
Bir õil yashàsh muhitidà hàyot kåchiràdigàn hàyvînlàrning tàshqi
ko‘rinishi  và  tuzilishidà  hàm  umumiy  o‘õshàshlik  bo‘làdi.  Màsàlàn,
bàliqlàrning tànàsi suyri shàkldà bo‘lib, shilimshiq mîddà bilàn qîp-
làngànligi  ular  hàràkàtlanayotganda  ishqàlànishini  kàmàytirib  båràdi.
Qushlàr và hàshàrîtlàrning qànîtlàri ularni hàvîdà hàràkàtlànishi uchun
tanasini ko‘tàrish yuzàsini hîsil qilishgà imkîn båràdi. Bir õil muhitdà
www.ziyouz.com kutubxonasi

24
hàyot kåchiràyotgàn hàr õil siståmàtik guruhlàrgà mànsub hàyvînlàrdà
mîslàshuv bålgilàri bir õildà rivîjlànàdi. Màsàlàn, sut emizuvchilàrdàn
kit,  dålfin  và  tyulånlàrning  tànàsi  và  suzgich  qànîtlàri  bàliqlàrnikigà
o‘õshàsh bo‘làdi. Qushlàr và ko‘rshàpàlàklàr qànîtlàrining bo‘lishi õusu-
sidà hàm shuni àytish mumkin.
Yashàsh muhitining hàmmà qismidà shàrîit bir õil bo‘lmàydi. Hàr
qàysi muhitdà bir nåchà õil yashàsh jîyini ko‘rsàtish mumkin. Bundày
yashàsh jîylàri biîtîp dåyilàdi. Màsàlàn, suv hàyvînlàrini yashàsh jîyigà
ko‘rà uchtà biîlîgik guruhgà: suv tubidà (båntîs), suv qà’ridà mualliq
hàràkàt qiluvchi  plànktîn và suv qà’ridà faol hàràkàt qiluvchi nåktîn
guruhlàrigà àjràtish mumkin. O‘z nàvbàtidà båntîs hàyvînlàr hàm hàr
õil (yopishib yashîvchi, qumgà ko‘milib yashîvchi, o‘rmàlàb yuruvchi
và  suv  tubidà  suzib  yuruvchi)  bo‘làdi.
Muàyyan  biîtîp  chågàràsidà  hàyot  kåchiràdigàn,  bir-biri  bilàn
o‘zàrî bîg‘liq îrgànizmlàr biîstånîz (ya’ni ekîsiståmà)ni hîsil qilàdi.
Biîstånîzga îziqlànish usuli turlichà bo‘lgàn îrgànizmlàr kiràdi. Ulàr-
ning  bir  guruhi  o‘simliklàr  sintåz  qilgàn  îrgànik  mîddàlàr,  bîshqà
guruhi  hàyvînlàr,  bàktåriyalàr,  zàmburug‘làr  bilan  oziqlanadi.
Hàyvînlàr  muhit  îmillàrining  o‘zgàrishigà  turlichà  mîslàshgàn.
Àyrim  sut  emizuvchilàr  (àyiq,  ko‘rshàpàlàk,  bo‘rsiq,  yumrînqîziq)
qish kirishi bilàn uyqugà kåtàdi. Bàqàlàr, kàltàkåsàklar, ilînlàr qishdà
kàràõtlik hîlàtigà o‘tàdi. Kàltàkåsàklàr jàziràmà issiqdà butàlàr shîõigà
chiqib olib jîn sàqlàydi. Kàltàkåsàk, ilîn va tîshbàqà kàbi sàhrî hàyvîn-
làrining tårisi qàlin và quruq bo‘lishi ularning tànàsidàn suv bug‘làni-
shigà yo‘l bårmàydi. Ko‘pchilik sàhrî hàyvînlàri (sudràlib yuruvchilàr,
kåmiruvchilàr)  umumàn  suv  ichmàsdan  îzig‘i  tàrkibidàgi  suv  bilàn
qànîàtlànàdi.
Hàyvînlàrning  hàyot  fàîliyatigà  àtmîsfårà  hàvîsi,  suv  và  tuprîq
tarkibi, insîn fàîliyati àyniqsà kàttà tà’sir ko‘rsàtàdi.
Hàyvînlàr siståmàtikàsi. Hàyvînît îlàmi bir-biridàn fàrq qilàdigàn
siståmàtik  guruhlàrgà  àjràtilàdi.  Bu  guruhlàr  hàyvînlàr  tuzilishining
o‘õshàshligi và qàrindîshligigà binîàn tuzilàdi. Bittà siståmàtik guruh-
làrgà mànsub hàyvînlàr hàr õil siståmàtik guruhlàrgà nisbàtàn o‘zàrî
ko‘prîq o‘õshàsh bo‘làdi. Bir turgà mànsub îrgànizmlàrning tuzilishi
và hàyot kåchirishi o‘zàrî o‘õshàsh bo‘lib, tàbiàtdà muàyyan hududdà
tàrqàlgàn bo‘làdi. Bir turgà mànsub hàyvînlàr o‘zàrî îsîn chàtishib,
sårpusht  nàsl  båràdi.  Hàr  õil  turgà  mànsub  îrgànizmlàr  esà  chàtishà
îlmàydi yoki chàtishgànidà hàm nàsli pushtsiz bo‘làdi.
Tur  bàrchà  tirik  îrgànizmlàr  siståmàsining  någizini  tàshkil  etàdi.
Eng yaqin turlàr urug‘làrgà birlàshtirilàdi. Ilmiy siståmàdà tur ikki nîm
– urug‘ning và turning nîmi bilàn àtàlàdi. Màsàlàn, it – uy iti, bo‘ri –
www.ziyouz.com kutubxonasi

25
bo‘ri it dåb àtàlàdi. Bu yårdà it so‘zi urug‘ nîmini, uy và bo‘ri so‘zlàri
turning nîmini bildiràdi. Dåmàk it bilàn bo‘ri bittà urug‘gà kiruvchi hàr
õil  turlàr  ekàn.  Urug‘làr  îilàgà,  îilàlàr  turkumlàrgà,  turkumlàr  esà
sinflàrgà  birlàshtirilàdi.  Hàyvînlàr  siståmàsidàgi  eng  kàttà  guruh  tið
hisîblànàdi. Màsàlàn, it, bo‘ri, qàshqir itlàr urug‘igà; itlàr, giyånàsimîn
itlàr, yånîtsimîn itlàr, kàttà qulîq tulkilàr urug‘làri bilàn birgà itsimîn-
làr  îilàsini;  itsimînlàr,  mushuksimînlàr,  àyiqsimînlàr,  suvsàrsimîn-
làr îilàlàri  yirtqichlàr turkumini tàshkil etàdi. O‘z nàvbàtidà yirtqichlàr,
tîq tuyoqlilàr, juft tuyoqlilàr và bîshqà bir qànchà turkumlàr sut emi-
zuvchilàr sinfini; bu sinf qushlàr, sudràlib yuruvchilàr và bîshqà sinf-
làr bilàn birgà õîrdàlilàr tiðini tàshkil etàdi.
Ti𠖠eng îliy siståmàtik  kàtågîriya. Bittà tiðgà kiruvchi guruhlàr
tuzilishining umumiy bålgilàri bo‘yichà bîshqà tiðdàgilàrdàn fàrq qilà-
di. Màsàlàn, bo‘g‘imîyoqlilàr tiði vàkillàrining skålåti màõsus îrgànik
mîddࠖ õitindàn tàshkil tîpgàn, nårv siståmàsi qîrin tîmînidà jîylàsh-
gàn nårv zànjiridàn ibîràt. Õîrdàlilàr tiðigà mànsub hàyvînlàrning ichki
skålåti rivîjlàngàn bo‘lib, õîrdà yoki suyakdàn ibîràt; màrkàziy nårv
siståmàsi îrqà tîmînidà jîylàshgàn.
Hàyvînît îlàmi 20 dàn îrtiq tiðgà bo‘linàdi. Shu bilàn birgà, bàrchà
hàyvînlàr  umurtqà  pîg‘înàsining  bo‘lishi  yoki  bo‘lmàsligigà  binîàn
umurtqàsiz và umurtqàli hàyvînlàrgà bo‘linàdi. Umurtqàlilàr fàqàt bit-
tà tiðni tàshkil etàdi. Bundàn tàshqàri, tànàsining tuzilishigà ko‘rà hàyvîn-
làr  bir  hujàyràlilàrgà  và  ko‘p  hujàyràlilàrgà  àjràtilàdi.
Tîpshiriqlàrgà jàvîb båring và bilimingizni bàhîlàng
1. Suvning yashàsh muhiti sifàtidà õususiyatlàri nimàdàn ibîràt? À–o‘tà zich;
B–muràkkàb uch fàzàli; D–judà ko‘p bo‘shliqlàrgà egà; E–bîsim kàttà; F–kislîrîd
và  yorug‘lik  kàm;  G–qàttiq  zàrràlàrini  suv  và  hàvî  o‘ràb  turàdi;  H–îrgànik  và
minåràl mîddàlàr erigàn hîldà bo‘ladi; I–îràliq muhit hisîblànàdi.
2. Quruqlik và hàvîning yashàsh muhiti sifàtidà o‘z õususiyatlàri nimàdàn ibîràt?
À–judà õilma-õil và muràkkàb; B–kislîrîd yåtàrli, nàmlik kàm; D–îziq yåtàrli;
E–kislîrîd yo‘q; F–rivîjlànish uchun judà ko‘p qiyinchilik màvjud; G–îrgànizmlàr
hàvî bilàn o‘ràlgàn.
3. Tuprîqning yashàsh muhiti sifàtidà o‘zigà õîs õususiyatlàri nimàdàn ibîràt
(1-tîpshiriqqa qarang)?
4. Tirik îrgànizmlàrning yashàsh muhiti sifàtidà o‘zigà õîs õususiyatlàri nimàdàn
ibîràt (2-tîpshiriq)?
5. Bàliqlàrning suv muhitigà mîslàshgànlik bålgilàrini ko‘rsàting: À–o‘pkà bilàn
nàfàs îlàdi; B–tànà qîplàg‘ichi qàttiq õitindàn ibîràt; D–tårisi shilimshiq mîddà
bilàn qîplàngàn; E–gàvdàsi suyri shàkldà; F–îyoqlàri yaõshi rivîjlàngàn; G–jàbrà
bilàn nàfàs îlàdi.
6.  Hàyvînlàrning  quruqlik  muhitigà  mîslànish  bålgilàrini  ko‘rsàting  (5-tîp-
shiriq).
www.ziyouz.com kutubxonasi

26
7. Quyidàgi tårminlàrni và ulàrning mà’nîsini juftlàb yozing: À–ekîlîgik îmillàr;
B–plànktîn;  D–båntîs;  E–nåktîn;  F–biîtoð;  G–biîsånîz;  H–àdàptàtsiya:  1–
suv tubidà yashàydigàn îrgànizmlàr; 2–suvdà faol hàràkàtlànàdigàn îrgànizmlàr;