O. E. Eshonqulov Toshkent pediatriya tibbiyot instituti professori, biologiya fanlari doktori
Download 3.01 Kb. Pdf ko'rish
|
tîmîni tomtîq, kåyingi tîmîni esà ingichkàlàshgàn bolàdi. Tufålkà
hujàyràsining sirti qàttiq pållikulà qîbiq bilàn oràlgànligi tufàyli shàkli dîimiy bolàdi. Pållikulà îstidà îtiluvchi tàyoqchàsimîn tànàchàlàr www.ziyouz.com kutubxonasi 35 jîylàshgàn. Tànàchàlàr himîya vàzifàsini bàjàràdi. Yirtqich hàyvîn hu- jum qilgànidà tufålkà îtiluvchi tànàchàlàrini îtib chiqàràdi. Tànàchàlàr hàyvîn tànàsigà sanchilib uni chochitàdi. Endîplàzmàsidà ikkità qisqàruvchi vàkuîlà, judà kop hàzm vàkuîlàlàri, lîviyasimîn màkrînuklåus và dumàlîq mikrînuklåusi jîylàshgàn. Îziqlànishi. Tufålkà tànàsining yon tîmînidà chuqurchàsi bolàdi. Chuqurchàning chåtlàri kiðriklàr bilàn oràlgàn, uning tubidà esà îgiz tåshikchàsi jîylàshgàn. Chuqurchà chåtidàgi kiðrikchàlàrning hàràkàtlànishi tufàyli suvdàgi màydà îrgànizmlàr (bàktåriyalàr) và îrgànik mîddàlàr îgiz tåshigi tîmîngà yonàlàdi. Îgiz tåshigi qisqà hàlqum bilàn tutàshgàn. Îziq mîddàlàr ànà shu hàlqum tubidà toplàngàndàn song, ulàrgà sitîplàzmàdàn bir tîmchi hàzm suyuqligi àjràlishi bilàn hàzm qilish vàkuîlàsi hîsil bolàdi. Hàzm qilish vàkuîlasi hàlqum tu- bidàn àjràlib, sitîplàzmàgà tushàdi. Vàkuîlà sitîplàzmà îqimi bilàn àylànib yurib, uning ichidàgi îziq hàzm bolàdi và sitîplàzmàgà sorilàdi. Hàzm bolmàgàn îziq qîldigi tànàsining kåyingi qismidà jîylàshgàn màõsus chiqàruv tåshigi (pîrîshitsà) îrqàli îrgànizmdàn chiqàrib yubîrilàdi. Shunday qilib tufelka ham fagositoz oziqlanadi. Nàfàs îlishi và àyirishi. Tufålkà bàrchà sîddà hàyvînlàr kàbi tànà yuzàsi îrqàli suvdà erigàn kislîrîd bilàn nàfàs îlàdi. Mîddàlàr àlmàshinu- vi nàtijàsidà hîsil bolgàn kåràksiz màhsulîtlàr và îrtiqchà suv tànàsining îldingi và kåyingi qismidà jîylàshgàn qisqàruvchi vàkuîlàlàr yordàmidà chiqàrib tàshlànàdi. Hàr bir qisqàruvchi vàkuîlà yiguvchi uzun này- chàlàr, suyuqlik sàqlîvchi pufàkchàlàr và chiqàrish nàychàsidàn ibîràt. Suv và mîddàlàr àlmàshinuvining kåràksiz màhsulîtlàri dàstlàb yiguvchi nàychàlàrgà, ulàrdàn vàkuîlà pufàkchàsigà otàdi. Pufàkchà dåvîri qisqà- rishi tufàyli suyuqlik chiqàrish nàychàsi îrqàli tàshqàrigà chiqàrib yubîrilàdi. Tufålkà tànàsidà nårv tîlàlàri tîpilmàgàn. Låkin u hàrîràt, kimyoviy, yoruglik và turli måõànik tàsirni såzish õususiyatigà egà. Hàràkàtlànishi. Tufålkà hujàyràsi sirtidà jîylàshgàn kiðrikchàlàrning eshkàkkà oõshàb bir måyordà tåbrànishi nàtijàsidà suzib yuràdi. Kið- rikchàlàr tànà sirtidà spiràl qàtîr hîsil qilib jîylàshgànligi sàbàbli tufålkà oz oqi àtrîfidà àylànmà hàràkàt qilàdi. Kopàyishi. Tufålkà jinssiz và jinsiy yol bilàn kopàyadi. Jinssiz kopàyishi îziq mol bolgàn qulày îb-hàvî shàrîitidà sîdir bolàdi. Jinssiz kopàyishi kàttà và kichik yadrîlàr qîbigining yåmirilishidàn bîshlànàdi. Shundàn kåyin tufålkà tànàsi ortà qismidàn ingichkà tîrtib, ikkigà àjràlàdi và ikkità yosh tufålkà hîsil bolàdi. Hàr qàysi yosh tufålkàlàrdà yåtilmàgàn îrgànîidlàr và yadrîlàr qàytà tiklànàdi. Jinsiy kopàyishi ikkità tufålkàning îgiz îldi chuqurchàsi jîylàsh- gàn tîmîni bilàn yaqinlàshuvidàn bîshlànàdi. Hàr ikkàlà tufålkàdà pål- www.ziyouz.com kutubxonasi 36 likulà qîbigining bir-birigà tågib turgàn jîyi eriydi và ulàrning sitî- plàzmàsi ortàsidà bîglànish hîsil bolàdi. Songrà kàttà yadrî yåmiri- lib, sitîplàzmàgà tàrqàlib kåtàdi và kichik yadrî bir nåchà màrtà bolinàdi. Dàstlàb kichik yadrî 2 màrtà bolinib, 4 tàdàn yadrîchà hîsil qilàdi. Ulàrning uchtàsi yåmirilib kåtàdi, qîlgàn bittàsi ikkigà bolinàdi. Hîsil bolgàn yadrîlàrdàn biri hàràkàtchàn, ikkinchisi hàràkàtsiz bolàdi. Infuzîriyalàr hàràkàtchàn yadrîlàrini àlmàshinishàdi. Àlmàshingàn hàràkàtchàn yadrîlàr hàràkàtsiz yadrîlàr bilàn qoshilàdi. Ànà shun- dàn song infuzîriyalàr àjràlib kåtàdi. Ulàrdàgi yadrî ikkigà bolinib, biridàn kichik yadrî, ikkinchisidàn kàttà yadrî hîsil bolàdi. Bu hîdisà kop hujàyràli hàyvînlàrning uruglànishini eslàtàdi. Infuzîriyalàrning jinsiy kopàyishi kînyugàtsiya dåyilàdi. Jinsiy kopàyishdàn song infuzîriyalàr yanà jinssiz kopàyishgà kirishàdi. Bundày kopàyishning mîhiyati ikkità hàr õil îrgànizm ortàsidà irsiy bålgilàr àlmàshinuvidàn ibîràt. Jinsiy kopàyishdà infuzîriyalàr sîni îrtmàydi, låkin ulàrning nàsli yaõshilànàdi, yashîvchànligi îshàdi. Infuzîriyalàr hàm nîqulày shàrîitdà sistà hîsil qilàdi. 5-rasm. Infuzoriyalar: Atufålka (1oldingi tomoni; 2hazm vakuolasi; 3kichik yadro; 4kipriklar; 5ogiz; 6chiqarish teshikchasi; 7qisqaruvchi vakuol; 8katta yadro; 9otiluvchi tanachalar; 10qisqaruvchi vakuolning yiguvchi naylari); Botroq yashovchi suvoykalar; Dkavsh qaytaruvchi hayvonlar oshqozoni infuzoriyasi; Åbaliqlar paraziti ixtioftirius; F;Gixtioftiriusning sista ichida bolinib kopayishi. 1 2 3 4 5 2 6 10 8 7 9 A B D E F G www.ziyouz.com kutubxonasi 37 Infuzîriyalàrning õilma-õilligi. Infuzîriyalàrning 7000 dan koprîq turi màlum. Kopchilik turlàri chuchuk suv và dångizlàrdà, àyrimlàri tuprîqdà yashàydi. Turib qîlgàn, osimlik qîldiqlàri bilàn iflîslàngàn kolmàk suvlàrdà tufålkà bilàn birgà stilîniõiyalàr, suvîykàlàr và kàrnày- chà infuzîriyasini uchràtish mumkin (5-ràsm). Infuzîriyalàrdàn bir qànchà turlàri pàràzit yashàshgà mîslàshgàn. Kàrpsimîn và lîsîssimîn bàliqlàrning suzgich qànîtlàri và jàbràlàridà iõtiîftirius và triõîdinà in- fuzîriyalàri pàràzitlik qilàdi. Ulàr àyniqsà yosh bàliqchàlàrgà kàttà zi- yon yåtkàzib, ulàrning qirilib kåtishigà îlib kålishi mumkin. Îdàm và àyrim hàyvînlàr yogîn ichàgidà àhyon-àhyondà bàlàn- tidiy infuzîriyasi uchràb turàdi. Infuzîriya ichàk boshligidà yashàgànidà kàttà ziyon kåltirmàydi; låkin bàzàn ichàk dåvîrini jàrîhàtlàb, qînli ichburug pàydî qilishi mumkin. Bàlàntidiy àyniqsà chochqà ichàgidà kop uchràydi và chochqà bîlàlàrigà kàttà ziyon kåltiràdi. Pàràzit iflîs qol îrqàli îdàmgà yuqàdi. Kàvsh qàytàruvchi hàyvînlàr îshqîzînidà endîdiniîmîrfà dågàn infuzîriyalàr simbiîz yashàydi. Ulàr îshqîzîndà klåtchàtkàning hàzm bolishigà yordàm båràdi. Tîpshiriqlàrgà jàvîb båring và bilimingizni bàhîlàng 1. Infuzîriyalàr qàndày tuzilgàn? Àtànàsi kiðriklàr bilàn qîplàngàn; Bõivchin- làri bir nåchtà; Dyadrîsi ikki õil: kàttà và kichik yadrîdàn ibîràt; Åàyirish îrgàni bittà pufàkchàdàn ibîràt; Fàyirish îrgàni bir juft qisqàruvchi vàkuîlalar; Ghàzm qilish vàkuîlasi bittà. 2. Tufålkà qàndày tuzilgàn? Àtànàsi yassi; Btànàsi choziq; Dtànàsi hàr õil uzunlikdàgi kiðriklàr bilàn qîplàngàn; Åkiðriklàri bir õil; Fpållikulà qîbigi îstidà tàyoqchàsimîn îtiluvchi tànàchàlàr jîylàshgàn; Gyon tîmînidà îgizîldi chuqurchàsi bîr; Hîgizîldi chuqurchàsi îldingi tîmîndà; Iyadrîsi ikki juft; Jkàttà yadrî zànjirsimîn; Kkàttà yadrî lîviyasimîn; Lîgizîldi chuqurchàsi tubidà îgiz tåshigi bîr; Mkichik yadrîsi iðsimîn. 3. Tufålkà nimà bilàn îziqlànàdi? Àbàktåriyalàr; Bsuv otlàri; Dîrgànik qîldiqlàr; Åzàmburug giflàri. 4. Hàzm bolishi jarayonida oziq moddalar otadigan yolni tàrtib bilàn korsàting: Àhàlqum; Bîgiz tåshigi; Dhàzm vàkuîlàlàri; Åsitîplàzmà; Fîgizîldi chu- qurchàsi; Gchiqàrish tåshigi. 5. Tufålkàning nàfàs îlishi qàndày sîdir bolàdi? Àkislîrîdsiz muhitdà yashàydi; Bsuvdà erigàn kislîrîd bilàn nàfàs îlàdi; Dîrtiqchà mîddàlàr àlmàshinuv màh- sulîtlàri màõsus tåshikchàdàn chiqàrilàdi; Åmîddàlàr àlmàshinuv màhsulîtlàri qisqàruvchi vàkuîlàlàr îrqàli chiqàrilàdi. 6. Tufålkàning jinsiy kopàyishini tàrtib bilàn korsàting: Àkàttà yadrî erib kåtàdi; Btufålkàlàr hàràkàtchàn yadrîsini ozàrî àlmàshinishàdi; Dikki tufålkà ozàrî yaqinlàshàdi; Åkichik yadrî kåtma-kåt ikki màrtà bolinàdi; Fqîlgàn bittà yadrî ikkigà bolinàdi; Gtorttà yadrîdàn uchtàsi yåmirilàdi; Hhàràkàtchàn yadrî hàràkàtsiz yadrî bilàn qoshilàdi; Itufålkàlàr ortàsidà sitîplàzmàtik koprik hîsil bolàdi; Jhàràkàtchàn và hàràkàtsiz yadrî hîsil bolàdi, Kkàttà và kichik yadrî hîsil bolàdi; Lyangi yadrî bolinàdi. www.ziyouz.com kutubxonasi 38 7. Infuzîriyalàrning yashàsh jîyini juftlàb korsàting: Àsuvîykà, kàrnàychà; B iõtiîftirius, triõîdinà; Dbàlàntidiy; Åendîdiniomîrfà: 1îdàm và chochqàlàr ichàgidà pàràzit; 2îsåtrsimîn và kàrpsimîn bàliqlàr suzgichlàri và jàbràsidà pàràzit; 3kàvsh qaytaruvchi hàyvînlàr îshqîzînidà simbiîz; 4kolmàk suvlàrdà erkin yashàydi. SPÎRÀLILÀR TIÐI Spîràlilàr tiðigà îdàm và hàyvînlàr îrgànizmidà pàràzitlik qiluvchi 4000 gà yaqin bir hujàyràlilàr kiràdi. Ulàrning hàràkàtlànish îrgànîidlàri bolmàydi. Kopchilik spîràlilàr hàyotining màlum dàvridà spîrà hîsil qilish õususiyatigà egà. Spîrà hàyvînni tàshqi muhitning nîqulày shàrîiti- dàn sàqlàydi. Hàmmà spîràlilàr muràkkàb rivîjlànish sikligà egà. Bu tið vàkillàri îràsidà kîksidiyasimînlàr kop uchràydi. Kîksidiyalàr. Kîksidiyalàr turli umurtqàli và umurtqàsiz hàyvîn- làrning hàzm qilish siståmàsi dåvîrining epitåliy hujàyràlàridà pàràzitlik qilàdi. Ulàr îràsidà quyon, tîvuq và bîshqà bàzi bir chîrvà mîllàri ichàgidà pàràzitlik qiluvchi eymåriya pàràziti kång tàrqàlgàn. Kîksidiyalàr ichàkdà pàràzitlik qilib, ichburuggà oõshàsh kàsàllik pàydî qilàdi. Kîksidiyalàrning rivîjlànish jàràyoni jinsiy và jinssiz boginlàrning gàllànishi îrqàli muràkkàb yol bilàn bîràdi. Rivîjlànish sistà hîsil qilish bilàn tugàllànàdi. Sistàsi àõlàt bilàn tàshqàrigà chiqàdi và àtrîf-muhitgà sîchilàdi. Hàyvînlàr kîksidiyalàrning sistàsini îziq îrqàli yuqtiràdi. Sistà ichidà pàràzit fàqàt kislîrîd yåtàrli bolgàn nàm shàrîitdà rivîjlànà îlàdi. Kîksidiyalàr chîrvà mîllàrining màhsuldîr- ligini kàmàytirishi bilàn õàlq õojàligigà kàttà zàràr yåtkàzàdi. Àyrim hîllàrdà kîksidiyalàr bilàn zàràrlàngàn jojàlàr và yosh quyonlàr yoppàsigà qirilib kåtishi mumkin. Qîn spîràlilàri. Spîràlilàr îràsidà qîn spîràlilàri turkumining vàkillàri àyniqsà eng õàvfli pàràzit hisîblànàdi. Ulàr sut emizuvchilàr, qushlàr, sudràlib yuruvchilàr và îdàm qîni eritrîsitlàridà pàràzitlik qilib yashàydi. Shuning uchun ulàrni qîn spîràlilàri dåyilàdi. Qîn spîràlilàri hàm hujàyrà ichidà pàràzitlik qilàdi. Låkin ulàrning hàyot sikli ikkità õojàyindà otàdi (6-ràsm). Qîn spîràlilàridàn båzgàk plàzmîdiysi îdàmning eng õàvfli pàrà- zitlàridàn biri hisîblànàdi. Båzgàk pàràzitlàrining hàyot siklidà jinssiz và jinsiy kopàyish tàkrîrlànib turàdi. Jinssiz kopàyish îdàm qînidàgi eritrîsitlàrdà, jinsiy kopàyish esà båzgàk chivinining ichàk boshligidà sîdir bolàdi. Shuning uchun båzgàk chivini pàràzit uchun àsîsiy õojàyin, îdàm esà îràliq õojàyin hisîblànàdi. Chivin îdàm qînini soràyotgàndà îdàmgà pàràzit spîrîzîitlàrini yuqtiràdi. Pàràzit eritrîsitlàrgà kirib îlib, bolinib kopàyadi; hîsil bolgàn pàràzitning yangi nàsli eritrîsitlàrni yåmirib, qîn zàrdîbigà chiqàdi. Pàràzitlàr yanà yangi eritrîsitlàrgà ki- rib îlib, kopàya bîshlàydi. Hàr dîim eritrîsitlàr yorilib uning ichidàn pàràzitlàr chiqqànidà îdàmdà båzgàk õuruj qilàdi. Hîzir bizning rås- publikàmizdà bu õàvfli kàsàllik tugàtilgàn. www.ziyouz.com kutubxonasi 39 Chivin kàsàl îdàmni chàqqàndà pàràzitni qàytà yuqtiràdi. Chivin îshqîzînidà pàràzitlàr jinsiy hujàyràlàrgà àylànàdi. Uruglàngàn mak- rogametasi hàràkàtchàn bolàdi. U îshqîzîn dåvîrigà kirib îlib, bolinà bîshlàydi và judà kop jinssiz hujàyràlàrni hîsil qilàdi. Bu hujàyràlàr chivin îshqîzîn dåvîridàn solàk båzi yoligà otàdi. Chivin îdàmni chàqqàndà yanà îdàm qînidàgi eritrîsitlàrgà otàdi. Îlimlàrdàn K. Màrsinîvskiy, Å.N. Pàvlîvskiy, N.I. Õîdukin, V.N. Båklåmishåv và N.M. Isàyåvlàr båzgàk pàràziti và uni tàrqàtuvchi båzgàk chivini hàyotini orgànish sîhàsidà kop tåkshirishlàr îlib bîrgànlàr. Båzgàkkà qàrshi kuràshdà båzgàk chivinlàri kopàyadigàn muhit kolmàk suvlàrni quritish kàttà àhàmiyatgà egà. Qîndàgi båzgàk pàrà- zitlàrini yoq qilish uchun õininli dîrilàrdàn fîydàlànilàdi. Bir hujàyràlilàrning kålib chiqishi. Bir hujàyràlilàr hàyvînît dun- yosidà eng àvvàl pàydî bolgàn và tubàn tuzilgàn hàyvînlàrdir. Ulàr îràsidà infuzîriyalàr muràkkàb, sàrkîdàlilàr esà sîddà tuzilishgà egà. Shuning uchun àyrim zîîlîglàr fikrichà sàrkîdàlilàr eng qàdimgi hàyvînlàr bolishi kåràk. Låkin sàrkîdàlilàr îràsidà fîràminifåràlàr và nurlilàr õivchinli gàmåtàlàr hîsil qilib, jinsiy kopàyish õususiyatigà 6-rasm. Båzgak parazitining rivojlanishi: 1sporozoitlarning qonga otishi va jigar hujayralari- ga kirishi; 23 sporozoitlarning jigarda rivojlanishi; 4parazitni shizogoniya orqali mårozoitlarga aylanishi; 511parazitning eritrositlar ichida shizogoniya orqali kopayishi; 1215makrogameta va mikrogametalar hosil bolishi; 1617makro va mikrogametalardan zigota (ookineta) hosil bolishi; 18ookinetaning oosistaga aylanishi; 19oosista ichida sporozoitlar hosil bolishi; 2021oosistadan sporozoitlarning chiqishi; 2226parazitning odam organizmida rivojlanishi. 10 5 14 4 11 9 15 16 6 22 8 7 23 25 26 24 13 19 12 18 21 2 20 3 17 www.ziyouz.com kutubxonasi 40 egà. Bundan sàrkîdàlilàrning qàdimgi àjdîdlàri õivchinli bolgàn và àvtîtrîf îziqlàngàn, degan õulîsàga kelish mumkin. Àyrim õivchinlilàr- ning àvtîtrîf îziqlànishdàn îsînginà gåtårîtrîf îziqlànishgà otishi shuni korsàtàdi. Låkin elåktrîn mikrîskîpdà tåkshirilgàndà õivchinlilàr õiv- chinining tuzilishi prîkàriîtlàr õivchinidàn kåskin fàrq qilishi àniqlàngàn. Shuning uchun hîzirgi õivchinlilàr bàrchà bir hujàyràlilàr và umumàn hàyvînît dunyosining àjdîdi bolmàgàn, dågàn fikr tugilàdi. Õivchin- lilàr và sàrkîrdàlilàrning àjdîdi hîzirgàchà sàqlànib qîlmàgàn judà sîddà tuzilishgà egà bolgàn gåtårîtrîf eukàriît îrgànizmlàr bolgàn dåyish mumkin. Õivchinlilàrdàn spîràlilàr và infuzîriyalàr kålib chiqqàn. Spîràlilàr õivchinli dàvrining bolishi, õivchinlàrning tuzilishini kið- riklàrgà oõshàshligi buning isbîti bolàdi. Tîpshiriqlàrgà jàvîb båring và bilimingizni bàhîlàng 1. Spîràlilàr uchun õîs õususiyatlàr nimàdàn ibîràt? Àkopchilik turlàri pàràzit; Berkin yashîvchi và pàràzit turlàrdàn ibîràt; Dbàrchà turlàri îdàm và hàyvîn- làrdà pàràzit; Åhàràkàtlànish îrgànîidlàri bolmàydi; Fkopchiligi hàyotining màlum dàvridà spîrà hîsil qilàdi; Gsistà hîsil qilmàydi; Hrivîjlànish sikli sîd- dàlàshgàn; Irivîjlànish sikli muràkkàb nàsl gàllànish îrqàli bîràdi. 2. Kîksidiyalàr uchun õîs õususiyatlàr nimàdàn ibîràt? Àquruqlikdà yashîv- chi sut emizuvchilàr qînidà pàràzit; Beritrîsitlàr ichidà yashàydi; Dichàkdà pàràzit; Åepitåliy hujàyràlàri ichidà yashàydi; Fàsîsiy và îràliq õojàyin àlmàsh- tirish îrqàli kopàyadi; Gichburuggà oõshàsh kàsàllik pàydî qilàdi; Hsistàsi îziq îrqàli yuqàdi; Iqîn soruvchi hàshàrîtlàr îrqàli yuqàdi; Jhàyot sikli sistà hîsil qilish bilàn tugàydi; Ksistà hîsil qilmàydi. 3. Qîn spîràlilàri uchun õîs õususiyatlàrni korsating (2-tîpshiriq). 4. Qîn spîràlilàri qàysi hàyvînlàrdà pàràzitlik qilàdi? Àsut emizuvchilàr; B hàshàrîtlàr; Dqushlàr; Åsudràlib yuruvchilàr; Fbàliqlàr; Gsuvdà hàm quruq- likdà yashîvchilàr; Hîdàm; Iàyrim umurtqàsizlàr. 5. Båzgàk pàràziti xojayinlari va ularga mos keladigan organizmlarni juftlab korsating: Ààsîsiy õojàyin; Bîràliq õojàyin; Dtàshuvchi: 1îdàm; 2båzgàk chivini. 6. Båzgàk pàràzitining îdàm îrgànizmidà rivîjlànishini pàràzitning îdàmgà yu- qishidàn bîshlàb tàrtib bilàn korsàting: Àspîrîzîitlàr jinssiz kopàyib, judà kop yangi nàsl beradi; Bpàràzitning yangi nàsli bîshqà hujàyràlàrgà kirib îlàdi; D chivin chàqqànidà spîrîzîitlàr qîngà otàdi; Åeritrîsitlàr yorilib, pàràzitlàr qîn plàzmàsigà chiqàdi; Fspîrîzîitlàr eritrîsitlàrgà kirib îlàdi; Gpàràzitlàr qîngà chiqqànidà båzgàk xuruj qilàdi. 7. Båzgàk pàràzitining chivin îrgànizmidà kopàyishini tàrtib bilàn korsàting: Àzigîtà fàîl hàràkàt qilib, îshqîzîn dåvîrigà kirib îlàdi; Bîdàmni chivin chàqsà, pàràzitlàr îdàm qînigà otàdi; Dpàràzit îshqîzîn dåvîridàn solàk yoligà otàdi; Åchivin qîn sorgànidà pàràzitlàr chivin îshqîzînigà tushàdi; Fîshqîzîn dåvîridà jinssiz bolinib, judà kop pàràzitlàrni hîsil qilàdi; Gîshqîzîndà tuxum hujàyrà uruglànib, zigîtàni hîsil qilàdi. 8. Bir hujàyràlilàr guruhlàri và ulàrning qàdimgi õivchinlilàrdàn kålib chiqqàn- ligini korsàtuvchi dàlillàrni juftlàb korsàting: Àsàrkîdàlilàr; Bõivchinlilàr; D spîràlilàr; Åinfuzîriyalàr: 1jinsiy hujàyràlàri õivchinli; 2kiðriklàri õivchinlàrgà oõshàsh; 3õivchinlàr sitîplàzmà osimtàsidàn hîsil bolgàn. www.ziyouz.com kutubxonasi 41 KOP HUJÀYRÀLILÀR KÅNJÀ DUNYOSI Kop hujàyràlilàr tànàsi kop sînli hujàyràlàrdàn tàshkil tîpgàn. Hujàyràlàr tuzilishi và funksiyasigà binîàn bir-biridàn fàrq qilàdi. Màsàlàn, muskul hujàyràlàri qisqàrish õususiyatigà egà bolib, hàràkàtlànish, nårv hujàyràlàri tàsirni såzish và ungà jàvîb bårish vàzifàsini bàjàràdi. Kopchilik hàyvînlàr tànàsidà tuzilishi và kålib chi- qishigà korà oõshàsh bolgàn hujàyràlàr birgàlikdà toqimàlàrni, toqimàlàr esà îrgànlàrni hîsil qilàdi. Tubàn tuzilgàn kop hujàyrà- lilàrning îrgànlàri rivîjlànmàgàn. Kop hujayralilarning kelib chiqishi Kop hujàyràlilàr håch shubhàsiz bir hujàyràlilàrdàn kålib chiqqàn. Chunki evîlutsiîn nuqtài nàzàrdàn bir hujàyràlilàr eng qàdimgi îrgànizmlàr bolgànidàn, ulàrning àyrim guruhlàridàn kop hujàyrà- lilàr kålib chiqqàn bolishi mumkin. Bir hujàyràlilàr và kop hujàyrà- lilàrning jinssiz và jinsiy kopàyish dàvridà sîdir bolàdigàn jàràyon- làrning oõshàshligi ànà shundàn dàlîlàt båràdi. Bundàn tàshqàri kop hujàyràlilàr embriînàl rivîjlànishining bîshlàngich dàvrlàri àyrim bir hujàyràlilàr và kîlîniya bolib yashîvchi sîddà hàyvînlàrgà oõshàsh bolàdi. Bu dàlillàr eng tubàn tuzilgàn kop hujàyràlilàrni bir hujàyrà- lilàrdàn kålib chiqqànligini korsàtàdi. Xivchinlilàr kop hujàyràlilàr àjdîdi hisîblànàdi. Chunki eng muràkkàb tuzilgàn infuzîriyalàr ikki õil yadrîgà egà. Kop hujàyrà- lilàrning ikki õil yadrîligi bolmàydi. Spîràlilàrdàn kop hujàyràlilàr kålib chiqishi mumkin emàs. Chunki pàràzit hàyot kåchirish îrgànizm- ning mukàmmàllàshuvigà tosqinlik qiladi. Sîõtà îyoqlilàrning pàssiv hàyot kåchirishi và tànàsini chigànîqqà oràb îlishi hàm ulàrning tàkîmillàshuvigà qarshilik qiladi. Ànà shu sàbàbdàn fàqàt gåtårîtrîf fàîl hàyot kåchiràdigàn õivchinlilàrginà tubàn tuzilgàn kop hujàyràlilàr- ning àjdîdi bolishi mumkin. Kopchilik îlimlàrning fikrichà kop hujàyràlilàr kîlîniya bolib yashîvchi õivchinlilàrdàn kålib chiqqàn. Tàriõiy tàrràqiyot dàvîmidà ulàr hujàyràlàrining tîbîrà iõtisîslàshuvi và funksiyasining muràkkàblàshib bîrishi tufàyli àlîhidà toqimàlàr và îrgànlàr pàydî bolgàn. III BOB www.ziyouz.com kutubxonasi 42 Kop hujàyràli hàyvînlàr ànànàviy ràvishdà umurtqàlilàr (õîrdà- lilàr tiði) hamda umurtqàsizlàr (qîlgàn bàrchà tiðlàr), ikki qàvàtlilàr (gîvàktànàlilàr, boshliqichlilàr, tàrîqlilàr) và uch qàvàtlilàr, ràdiàl simmåtriyalilàr (boshliqichlilàr, ignàtårililàr), ikki yonlàma (bilàtåràl) simmåtriyalilàr (kopchilik kop hujàyràlilàr), birlàmchi boshliqlilàr (togàràk chuvàlchànglàr) và ikkilàmchi boshliqlilàr (hàlqàli chu- vàlchànglàr, ignàtårililàr, õîrdàlilàr) kàbi bolimlàrgà àjràtilàdi. GÎVÀK TÀNÀLILÀR TIÐI Tuzilishi. Gîvàk tànàlilàr tubàn tuzilgàn, àsîsàn kîlîniya bolib yashîvchi kop hujàyràlilàr. Ulàr dångizlàrdà, àyrim turlàri chuchuk suv hàvzàlàridà suv tubigà yopishib yashàydi. Korinishi hàr õil bolib, îdàtdà ulàr yopishgàn substràt (tîshlàr, shîõlàr) shàkligà oõshàydi. Àyrim turlàri kîsàsimîn yoki qàdàhsimîn bolàdi (7-ràsm). Gîvàk tànàlilàr tànàsining dåvîri tàshqiektîdårmà, ichki endîdårmà qàvàtlàridàn tuzilgàn. Ektîdårmà himîya funksiyasini bàjàrà- digàn yassi epitåliy, ichki qàvàt esà màõsus yoqàchà õivchinli hujàyràlàr- dàn ibîràt. Ichki qàvàt hujàyràlàri õivchinlàrining àsîsi sitîplàzmàdàn ibîràt hàlqà burmà (yoqàchà) bilàn oràlgàn. Bu ikki qàvàt îràligidà strukturàsiz dildirîq mîddà måzîgliy bolàdi (8-ràsm). Gîvàk tànà- 7-rasm. Govak tanalilar: Abodyaga; BDshishasimon govak tanalilar. A B D www.ziyouz.com kutubxonasi 43 lilàr tànàsi dåvîrini judà kop ingichkà nàychàlàr tåshib otàdi. Yo- qàchà õivchinli hujàyràlàrning ishlàshi natijasida tànà dåvîridàgi này- chàlàr îrqàli suv tànà boshligigà otàdi và tànàning yuqîri uchidàgi kång tåshik (îgiz) îrqàli chiqib kåtàdi. Hàyot kåchirishi. Gîvàk tànàlilàr måzîgliysidà îhàk, kråmniy yoki muguzsimîn mîddaspîngindàn (spîngin tàrkibigà korà iðàkkà ya- qin) ibîràt qàttiq skålåt hîsil bolàdi. Skålåt yordamida ulàr tànàsi sub- stràtgà yoyilmàsdàn tik osàdi. Gîvàk tànàlilàr tànàsi îrqàli àylànib turàdigàn suv bilàn birgà îziq (mikrîskîpik îrgànizmlàr) và kislîrîd tànà boshligigà kiràdi; mîddàlàr àlmàshinuv màhsulîtlàri chiqib kåtàdi. Yoqàchà õivchinli hujàyràlàr suv bilàn kirgàn îrgànizmlàrni qàmràb îlib, hàzm qilàdi. Shundày qilib, gîvàk tànàlilàrdà hàm îziq mîddàlàr fàgîsitîz usulidà hujàyrà ichidà hàzm bolàdi. Tànà boshligi esà fàqàt suvni otkàzish vàzi- fàsini bàjàràdi. Shungà korà ulàrni tànà boshligining ichàk vàzifàsini bàjàrà- digàn gàstràl boshliqdàn fàrqlash uchun pàràgàstràl boshliq dåyilàdi. Kopàyishi. Gîvàk tànàlilàr jinssiz và jinsiy kopàyadi. Jinssiz kopàyishdà tàshqi yoki ichki kurtàklàr hîsil bolàdi. Hîsil bolgàn tàshqi kurtàk àjràlib kåtmàsdàn kîlîniya hîsil qilàdi. Gåmmulàlàr dåb àtàlà- digàn ichki kurtàklàr esà qishdà gîvàk tànàli hàlîk bolgàndàn song qishlàb qîlàdi (màsàlàn, chuchuk suv bîdyagàsi); bàhîrdà ulàrdàn yangi kîlîniya hîsil bolàdi. Download 3.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling