O. E. Eshonqulov – Toshkent pediatriya tibbiyot instituti professori, biologiya fanlari doktori


Download 3.01 Kb.
Pdf ko'rish
bet5/18
Sana11.12.2017
Hajmi3.01 Kb.
#22036
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   18
tîmîni to‘mtîq, kåyingi tîmîni esà ingichkàlàshgàn bo‘làdi. Tufålkà
hujàyràsining sirti qàttiq pållikulà qîbiq bilàn o‘ràlgànligi tufàyli shàkli
dîimiy  bo‘làdi.  Pållikulà  îstidà  îtiluvchi  tàyoqchàsimîn  tànàchàlàr
www.ziyouz.com kutubxonasi

35
jîylàshgàn. Tànàchàlàr himîya vàzifàsini bàjàràdi. Yirtqich hàyvîn hu-
jum qilgànidà tufålkà îtiluvchi tànàchàlàrini îtib chiqàràdi. Tànàchàlàr
hàyvîn  tànàsigà  sanchilib  uni  cho‘chitàdi.  Endîplàzmàsidà  ikkità
qisqàruvchi  vàkuîlà,  judà  ko‘p  hàzm  vàkuîlàlàri,  lîviyasimîn
màkrînuklåus và dumàlîq mikrînuklåusi jîylàshgàn.
Îziqlànishi. Tufålkà tànàsining yon tîmînidà chuqurchàsi bo‘làdi.
Chuqurchàning chåtlàri kiðriklàr bilàn o‘ràlgàn, uning tubidà esà îg‘iz
tåshikchàsi  jîylàshgàn.  Chuqurchà  chåtidàgi  kiðrikchàlàrning
hàràkàtlànishi tufàyli suvdàgi màydà îrgànizmlàr (bàktåriyalàr) và îrgànik
mîddàlàr îg‘iz tåshigi tîmîngà yo‘nàlàdi. Îg‘iz tåshigi qisqà hàlqum
bilàn tutàshgàn. Îziq mîddàlàr ànà shu hàlqum tubidà to‘plàngàndàn
so‘ng, ulàrgà sitîplàzmàdàn bir tîmchi hàzm suyuqligi àjràlishi bilàn
hàzm qilish vàkuîlàsi hîsil bo‘làdi. Hàzm qilish vàkuîlasi hàlqum tu-
bidàn  àjràlib,  sitîplàzmàgà  tushàdi.  Vàkuîlà  sitîplàzmà  îqimi  bilàn
àylànib yurib, uning ichidàgi îziq hàzm bo‘làdi và sitîplàzmàgà so‘rilàdi.
Hàzm bo‘lmàgàn îziq qîldig‘i tànàsining kåyingi qismidà jîylàshgàn
màõsus  chiqàruv  tåshigi  (pîrîshitsà)  îrqàli  îrgànizmdàn  chiqàrib
yubîrilàdi. Shunday qilib tufelka ham fagositoz oziqlanadi.
Nàfàs îlishi và àyirishi. Tufålkà bàrchà sîddà hàyvînlàr kàbi tànà
yuzàsi îrqàli suvdà erigàn kislîrîd bilàn nàfàs îlàdi. Mîddàlàr àlmàshinu-
vi nàtijàsidà hîsil bo‘lgàn kåràksiz màhsulîtlàr và îrtiqchà suv tànàsining
îldingi và kåyingi qismidà jîylàshgàn qisqàruvchi vàkuîlàlàr yordàmidà
chiqàrib tàshlànàdi. Hàr bir qisqàruvchi vàkuîlà yig‘uvchi uzun này-
chàlàr, suyuqlik sàqlîvchi pufàkchàlàr và chiqàrish nàychàsidàn ibîràt.
Suv và mîddàlàr àlmàshinuvining kåràksiz màhsulîtlàri dàstlàb yig‘uvchi
nàychàlàrgà, ulàrdàn vàkuîlà pufàkchàsigà o‘tàdi. Pufàkchà dåvîri qisqà-
rishi  tufàyli  suyuqlik  chiqàrish  nàychàsi  îrqàli  tàshqàrigà  chiqàrib
yubîrilàdi. Tufålkà tànàsidà nårv tîlàlàri tîpilmàgàn. Låkin u hàrîràt,
kimyoviy, yorug‘lik và turli måõànik tà’sirni såzish õususiyatigà egà.
Hàràkàtlànishi. Tufålkà hujàyràsi sirtidà jîylàshgàn kiðrikchàlàrning
eshkàkkà o‘õshàb bir må’yordà tåbrànishi nàtijàsidà suzib yuràdi. Kið-
rikchàlàr tànà sirtidà spiràl qàtîr hîsil qilib jîylàshgànligi sàbàbli tufålkà
o‘z  o‘qi àtrîfidà àylànmà hàràkàt qilàdi.
Ko‘pàyishi.  Tufålkà  jinssiz  và  jinsiy  yo‘l  bilàn  ko‘pàyadi.  Jinssiz
ko‘pàyishi  îziq  mo‘l  bo‘lgàn  qulày  îb-hàvî  shàrîitidà  sîdir  bo‘làdi.
Jinssiz  ko‘pàyishi  kàttà  và  kichik  yadrîlàr  qîbig‘ining  yåmirilishidàn
bîshlànàdi. Shundàn kåyin tufålkà tànàsi o‘rtà qismidàn ingichkà tîrtib,
ikkigà  àjràlàdi  và  ikkità  yosh  tufålkà  hîsil  bo‘làdi.  Hàr  qàysi  yosh
tufålkàlàrdà yåtilmàgàn îrgànîidlàr và yadrîlàr qàytà tiklànàdi.
Jinsiy ko‘pàyishi ikkità tufålkàning îg‘iz îldi chuqurchàsi jîylàsh-
gàn tîmîni bilàn yaqinlàshuvidàn bîshlànàdi. Hàr ikkàlà tufålkàdà pål-
www.ziyouz.com kutubxonasi

36
likulà  qîbig‘ining  bir-birigà  tågib  turgàn  jîyi  eriydi  và  ulàrning  sitî-
plàzmàsi o‘rtàsidà bîg‘lànish hîsil bo‘làdi. So‘ngrà kàttà yadrî yåmiri-
lib,  sitîplàzmàgà  tàrqàlib  kåtàdi  và  kichik  yadrî  bir  nåchà  màrtà
bo‘linàdi. Dàstlàb kichik yadrî 2 màrtà bo‘linib, 4 tàdàn yadrîchà hîsil
qilàdi. Ulàrning uchtàsi yåmirilib kåtàdi, qîlgàn bittàsi ikkigà bo‘linàdi.
Hîsil bo‘lgàn yadrîlàrdàn biri hàràkàtchàn, ikkinchisi hàràkàtsiz bo‘làdi.
Infuzîriyalàr  hàràkàtchàn  yadrîlàrini  àlmàshinishàdi.  Àlmàshingàn
hàràkàtchàn yadrîlàr hàràkàtsiz yadrîlàr bilàn qo‘shilàdi. Ànà shun-
dàn so‘ng infuzîriyalàr àjràlib kåtàdi. Ulàrdàgi yadrî ikkigà bo‘linib,
biridàn kichik yadrî, ikkinchisidàn kàttà yadrî hîsil bo‘làdi. Bu hîdisà
ko‘p hujàyràli hàyvînlàrning urug‘lànishini eslàtàdi. Infuzîriyalàrning
jinsiy  ko‘pàyishi  kînyugàtsiya  dåyilàdi.  Jinsiy  ko‘pàyishdàn  so‘ng
infuzîriyalàr yanà jinssiz ko‘pàyishgà kirishàdi. Bundày ko‘pàyishning
mîhiyati ikkità hàr õil îrgànizm o‘rtàsidà irsiy bålgilàr àlmàshinuvidàn
ibîràt.  Jinsiy  ko‘pàyishdà  infuzîriyalàr  sîni  îrtmàydi,  låkin  ulàrning
nàsli  yaõshilànàdi,  yashîvchànligi  îshàdi.  Infuzîriyalàr  hàm  nîqulày
shàrîitdà sistà hîsil qilàdi.
5-rasm. Infuzoriyalar: A–tufålka (1–oldingi tomoni; 2–hazm vakuolasi; 3–kichik yadro;
4–kipriklar; 5–og‘iz; 6–chiqarish teshikchasi; 7–qisqaruvchi vakuol; 8–katta  yadro;
9–otiluvchi tanachalar; 10–qisqaruvchi vakuolning yig‘uvchi naylari); B–o‘troq yashovchi
suvoykalar;  D–kavsh  qaytaruvchi  hayvonlar  oshqozoni  infuzoriyasi;  Å–baliqlar  paraziti
ixtioftirius; F;G–ixtioftiriusning sista ichida bo‘linib ko‘payishi.
1
2
3
4
5
2
6
10
8
7
9
A
B
D
E
F
G
www.ziyouz.com kutubxonasi

37
Infuzîriyalàrning õilma-õilligi. Infuzîriyalàrning 7000 dan ko‘prîq
turi mà’lum. Ko‘pchilik turlàri chuchuk suv và dångizlàrdà, àyrimlàri
tuprîqdà yashàydi. Turib qîlgàn, o‘simlik qîldiqlàri bilàn iflîslàngàn
ko‘lmàk suvlàrdà tufålkà bilàn birgà stilîniõiyalàr, suvîykàlàr và kàrnày-
chà  infuzîriyasini  uchràtish  mumkin  (5-ràsm).  Infuzîriyalàrdàn  bir
qànchà turlàri pàràzit yashàshgà mîslàshgàn. Kàrpsimîn và lîsîssimîn
bàliqlàrning suzgich qànîtlàri và jàbràlàridà iõtiîftirius và triõîdinà in-
fuzîriyalàri pàràzitlik qilàdi. Ulàr àyniqsà yosh bàliqchàlàrgà kàttà zi-
yon yåtkàzib, ulàrning qirilib kåtishigà îlib kålishi mumkin.
Îdàm và àyrim hàyvînlàr yo‘g‘în ichàgidà àhyon-àhyondà bàlàn-
tidiy infuzîriyasi uchràb turàdi. Infuzîriya ichàk bo‘shlig‘idà yashàgànidà
kàttà ziyon kåltirmàydi; låkin bà’zàn ichàk dåvîrini jàrîhàtlàb, qînli
ichburug‘ pàydî qilishi mumkin. Bàlàntidiy àyniqsà cho‘chqà ichàgidà
ko‘p uchràydi và cho‘chqà bîlàlàrigà kàttà ziyon kåltiràdi. Pàràzit iflîs
qo‘l îrqàli îdàmgà yuqàdi. Kàvsh qàytàruvchi hàyvînlàr îshqîzînidà
endîdiniîmîrfà dågàn infuzîriyalàr simbiîz yashàydi. Ulàr îshqîzîndà
klåtchàtkàning hàzm bo‘lishigà yordàm båràdi.
Tîpshiriqlàrgà jàvîb båring và bilimingizni bàhîlàng
1. Infuzîriyalàr qàndày tuzilgàn? À–tànàsi kiðriklàr bilàn qîplàngàn; B–õivchin-
làri  bir  nåchtà;  D–yadrîsi  ikki  õil:  kàttà  và  kichik  yadrîdàn  ibîràt;  Å–àyirish
îrgàni bittà pufàkchàdàn ibîràt; F–àyirish îrgàni bir juft qisqàruvchi vàkuîlalar;
G–hàzm qilish vàkuîlasi bittà.
2. Tufålkà qàndày tuzilgàn? À–tànàsi yassi; B–tànàsi cho‘ziq; D–tànàsi hàr õil
uzunlikdàgi  kiðriklàr  bilàn  qîplàngàn;  Å–kiðriklàri  bir  õil;  F–pållikulà  qîbig‘i
îstidà tàyoqchàsimîn îtiluvchi tànàchàlàr jîylàshgàn; G–yon tîmînidà îg‘izîldi
chuqurchàsi  bîr;  H–îg‘izîldi  chuqurchàsi  îldingi  tîmîndà;  I–yadrîsi  ikki  juft;
J–kàttà yadrî zànjirsimîn; K–kàttà yadrî lîviyasimîn; L–îg‘izîldi chuqurchàsi
tubidà îg‘iz tåshigi bîr; M–kichik yadrîsi iðsimîn.
3. Tufålkà nimà bilàn îziqlànàdi? À–bàktåriyalàr; B–suv o‘tlàri; D–îrgànik
qîldiqlàr; Å–zàmburug‘ giflàri.
4. Hàzm bo‘lishi jarayonida oziq moddalar o‘tadigan yo‘lni tàrtib bilàn ko‘rsàting:
À–hàlqum; B–îg‘iz tåshigi; D–hàzm vàkuîlàlàri; Å–sitîplàzmà; F–îg‘izîldi chu-
qurchàsi; G–chiqàrish tåshigi.
5. Tufålkàning nàfàs îlishi qàndày sîdir bo‘làdi?  À–kislîrîdsiz muhitdà yashàydi;
B–suvdà erigàn kislîrîd bilàn nàfàs îlàdi; D–îrtiqchà mîddàlàr àlmàshinuv màh-
sulîtlàri  màõsus  tåshikchàdàn  chiqàrilàdi;  Å–mîddàlàr  àlmàshinuv  màhsulîtlàri
qisqàruvchi  vàkuîlàlàr  îrqàli  chiqàrilàdi.
6. Tufålkàning jinsiy ko‘pàyishini tàrtib bilàn ko‘rsàting: À–kàttà yadrî erib
kåtàdi; B–tufålkàlàr hàràkàtchàn yadrîsini o‘zàrî àlmàshinishàdi; D–ikki tufålkà
o‘zàrî  yaqinlàshàdi;  Å–kichik  yadrî  kåtma-kåt  ikki  màrtà  bo‘linàdi;  F–qîlgàn
bittà yadrî ikkigà bo‘linàdi; G–to‘rttà yadrîdàn uchtàsi yåmirilàdi; H–hàràkàtchàn
yadrî hàràkàtsiz yadrî bilàn qo‘shilàdi; I–tufålkàlàr o‘rtàsidà sitîplàzmàtik ko‘prik
hîsil bo‘làdi; J–hàràkàtchàn và hàràkàtsiz yadrî hîsil bo‘làdi, K–kàttà và kichik
yadrî hîsil bo‘làdi; L–yangi yadrî bo‘linàdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

38
7. Infuzîriyalàrning yashàsh jîyini juftlàb ko‘rsàting: À–suvîykà, kàrnàychà; B–
iõtiîftirius,  triõîdinà;  D–bàlàntidiy;  Å–endîdiniomîrfà:  1–îdàm  và  cho‘chqàlàr
ichàgidà pàràzit; 2–îsåtrsimîn và kàrpsimîn bàliqlàr suzgichlàri và jàbràsidà pàràzit;
3–kàvsh qaytaruvchi hàyvînlàr îshqîzînidà simbiîz; 4–ko‘lmàk suvlàrdà erkin yashàydi.
SPÎRÀLILÀR TIÐI
Spîràlilàr tiðigà îdàm và hàyvînlàr îrgànizmidà pàràzitlik qiluvchi
4000 gà yaqin bir hujàyràlilàr kiràdi. Ulàrning hàràkàtlànish îrgànîidlàri
bo‘lmàydi. Ko‘pchilik spîràlilàr hàyotining mà’lum dàvridà spîrà hîsil
qilish õususiyatigà egà. Spîrà hàyvînni tàshqi muhitning nîqulày shàrîiti-
dàn sàqlàydi. Hàmmà spîràlilàr muràkkàb rivîjlànish sikligà egà. Bu tið
vàkillàri  îràsidà  kîksidiyasimînlàr  ko‘p  uchràydi.
Kîksidiyalàr.  Kîksidiyalàr  turli  umurtqàli  và  umurtqàsiz  hàyvîn-
làrning hàzm qilish siståmàsi dåvîrining epitåliy hujàyràlàridà pàràzitlik
qilàdi. Ulàr îràsidà quyon, tîvuq và bîshqà bà’zi bir chîrvà mîllàri
ichàgidà pàràzitlik qiluvchi eymåriya pàràziti kång tàrqàlgàn.
Kîksidiyalàr ichàkdà pàràzitlik qilib, ichburug‘gà o‘õshàsh kàsàllik
pàydî  qilàdi.  Kîksidiyalàrning  rivîjlànish  jàràyoni  jinsiy  và  jinssiz
bo‘g‘inlàrning gàllànishi îrqàli muràkkàb yo‘l bilàn bîràdi. Rivîjlànish
sistà hîsil qilish bilàn tugàllànàdi. Sistàsi àõlàt bilàn tàshqàrigà chiqàdi
và  àtrîf-muhitgà  sîchilàdi.  Hàyvînlàr  kîksidiyalàrning  sistàsini  îziq
îrqàli yuqtiràdi. Sistà ichidà pàràzit fàqàt kislîrîd yåtàrli bo‘lgàn nàm
shàrîitdà rivîjlànà îlàdi. Kîksidiyalàr chîrvà mîllàrining màhsuldîr-
ligini  kàmàytirishi  bilàn  õàlq  õo‘jàligigà  kàttà  zàràr  yåtkàzàdi.  Àyrim
hîllàrdà  kîksidiyalàr  bilàn  zàràrlàngàn  jo‘jàlàr  và  yosh  quyonlàr
yoppàsigà qirilib kåtishi mumkin.
Qîn  spîràlilàri.  Spîràlilàr  îràsidà  qîn  spîràlilàri  turkumining
vàkillàri àyniqsà eng õàvfli pàràzit hisîblànàdi. Ulàr sut emizuvchilàr,
qushlàr, sudràlib yuruvchilàr và îdàm qîni eritrîsitlàridà pàràzitlik qilib
yashàydi. Shuning uchun ulàrni qîn spîràlilàri dåyilàdi. Qîn spîràlilàri
hàm hujàyrà ichidà pàràzitlik qilàdi. Låkin ulàrning hàyot sikli ikkità
õo‘jàyindà o‘tàdi (6-ràsm).
Qîn  spîràlilàridàn  båzgàk  plàzmîdiysi  îdàmning  eng  õàvfli  pàrà-
zitlàridàn biri hisîblànàdi. Båzgàk pàràzitlàrining hàyot siklidà jinssiz và
jinsiy  ko‘pàyish  tàkrîrlànib  turàdi.  Jinssiz  ko‘pàyish  îdàm  qînidàgi
eritrîsitlàrdà, jinsiy ko‘pàyish esà båzgàk chivinining ichàk bo‘shlig‘idà
sîdir bo‘làdi. Shuning uchun båzgàk chivini pàràzit uchun àsîsiy õo‘jàyin,
îdàm esà îràliq õo‘jàyin hisîblànàdi. Chivin îdàm qînini so‘ràyotgàndà
îdàmgà pàràzit spîrîzîitlàrini yuqtiràdi. Pàràzit eritrîsitlàrgà kirib îlib,
bo‘linib  ko‘pàyadi;  hîsil  bo‘lgàn  pàràzitning  yangi  nàsli  eritrîsitlàrni
yåmirib, qîn zàrdîbigà chiqàdi. Pàràzitlàr yanà yangi eritrîsitlàrgà ki-
rib îlib, ko‘pàya bîshlàydi. Hàr dîim eritrîsitlàr yorilib uning ichidàn
pàràzitlàr chiqqànidà îdàmdà båzgàk õuruj qilàdi. Hîzir bizning rås-
publikàmizdà bu õàvfli kàsàllik tugàtilgàn.
www.ziyouz.com kutubxonasi

39
Chivin kàsàl îdàmni chàqqàndà pàràzitni qàytà yuqtiràdi. Chivin
îshqîzînidà pàràzitlàr jinsiy hujàyràlàrgà àylànàdi. Urug‘làngàn  mak-
rogametasi hàràkàtchàn bo‘làdi. U îshqîzîn dåvîrigà kirib îlib, bo‘linà
bîshlàydi và judà ko‘p jinssiz hujàyràlàrni hîsil qilàdi. Bu hujàyràlàr
chivin îshqîzîn dåvîridàn so‘làk båzi yo‘ligà o‘tàdi. Chivin îdàmni
chàqqàndà yanà îdàm qînidàgi eritrîsitlàrgà o‘tàdi.
Îlimlàrdàn K. Màrsinîvskiy, Å.N. Pàvlîvskiy, N.I. Õîdukin, V.N.
Båklåmishåv và N.M. Isàyåvlàr båzgàk pàràziti và uni tàrqàtuvchi båzgàk
chivini  hàyotini  o‘rgànish  sîhàsidà  ko‘p  tåkshirishlàr  îlib  bîrgànlàr.
Båzgàkkà  qàrshi  kuràshdà  båzgàk  chivinlàri  ko‘pàyadigàn  muhit  –
ko‘lmàk suvlàrni quritish kàttà àhàmiyatgà egà. Qîndàgi båzgàk pàrà-
zitlàrini yo‘q qilish uchun õininli dîrilàrdàn fîydàlànilàdi.
Bir hujàyràlilàrning kålib chiqishi. Bir hujàyràlilàr – hàyvînît dun-
yosidà eng àvvàl pàydî bo‘lgàn và tubàn tuzilgàn hàyvînlàrdir. Ulàr
îràsidà infuzîriyalàr muràkkàb, sàrkîdàlilàr esà sîddà tuzilishgà egà.
Shuning  uchun  àyrim  zîîlîglàr  fikrichà  sàrkîdàlilàr  eng  qàdimgi
hàyvînlàr bo‘lishi kåràk. Låkin sàrkîdàlilàr îràsidà fîràminifåràlàr và
nurlilàr  õivchinli  gàmåtàlàr  hîsil  qilib,  jinsiy  ko‘pàyish  õususiyatigà
6-rasm.  Båzgak
parazitining  rivojlanishi:
1–sporozoitlarning qonga
o‘tishi va jigar hujayralari-
ga kirishi;
2–3– sporozoitlarning
jigarda rivojlanishi;
4–parazitni  shizogoniya
orqali mårozoitlarga
aylanishi;
5–11–parazitning
eritrositlar ichida
shizogoniya orqali
ko‘payishi;
12–15–makrogameta va
mikrogametalar  hosil
bo‘lishi;
16–17–makro va
mikrogametalardan zigota
(ookineta)  hosil  bo‘lishi;
18–ookinetaning oosistaga
aylanishi;
19–oosista ichida
sporozoitlar  hosil
bo‘lishi;
20–21–oosistadan
sporozoitlarning chiqishi;
22–26–parazitning  odam
organizmida rivojlanishi.
10
5
14
4
11
9
15
16
6
22
8
7
23
25
26
24
13
19
12
18
21
2
20
3
17
www.ziyouz.com kutubxonasi

40
egà.  Bundan  sàrkîdàlilàrning  qàdimgi  àjdîdlàri  õivchinli  bo‘lgàn  và
àvtîtrîf îziqlàngàn, degan õulîsàga kelish mumkin. Àyrim õivchinlilàr-
ning àvtîtrîf îziqlànishdàn îsînginà gåtårîtrîf îziqlànishgà o‘tishi shuni
ko‘rsàtàdi. Låkin elåktrîn mikrîskîpdà tåkshirilgàndà õivchinlilàr õiv-
chinining tuzilishi prîkàriîtlàr õivchinidàn kåskin fàrq qilishi àniqlàngàn.
Shuning uchun hîzirgi õivchinlilàr bàrchà bir hujàyràlilàr và umumàn
hàyvînît dunyosining àjdîdi bo‘lmàgàn, dågàn fikr tug‘ilàdi. Õivchin-
lilàr  và  sàrkîrdàlilàrning  àjdîdi  hîzirgàchà  sàqlànib  qîlmàgàn  judà
sîddà  tuzilishgà  egà  bo‘lgàn  gåtårîtrîf  eukàriît  îrgànizmlàr  bo‘lgàn
dåyish mumkin. Õivchinlilàrdàn spîràlilàr và infuzîriyalàr kålib chiqqàn.
Spîràlilàr  õivchinli  dàvrining  bo‘lishi,  õivchinlàrning  tuzilishini  kið-
riklàrgà o‘õshàshligi buning isbîti bo‘làdi.
Tîpshiriqlàrgà jàvîb båring và bilimingizni bàhîlàng
1. Spîràlilàr uchun õîs õususiyatlàr nimàdàn ibîràt? À–ko‘pchilik turlàri pàràzit;
B–erkin yashîvchi và pàràzit turlàrdàn ibîràt; D–bàrchà turlàri îdàm và hàyvîn-
làrdà  pàràzit;  Å–hàràkàtlànish  îrgànîidlàri  bo‘lmàydi;  F–ko‘pchiligi  hàyotining
mà’lum dàvridà spîrà hîsil qilàdi; G–sistà hîsil qilmàydi; H–rivîjlànish sikli sîd-
dàlàshgàn; I–rivîjlànish sikli muràkkàb nàsl gàllànish îrqàli bîràdi.
2. Kîksidiyalàr uchun õîs õususiyatlàr nimàdàn ibîràt? À–quruqlikdà yashîv-
chi  sut  emizuvchilàr  qînidà  pàràzit;  B–eritrîsitlàr  ichidà  yashàydi;  D–ichàkdà
pàràzit; Å–epitåliy hujàyràlàri ichidà yashàydi; F–àsîsiy và îràliq õo‘jàyin àlmàsh-
tirish  îrqàli  ko‘pàyadi;  G–ichburug‘gà  o‘õshàsh  kàsàllik  pàydî  qilàdi;  H–sistàsi
îziq îrqàli yuqàdi; I–qîn so‘ruvchi hàshàrîtlàr îrqàli yuqàdi; J–hàyot sikli sistà
hîsil qilish bilàn tugàydi; K–sistà hîsil qilmàydi.
3. Qîn spîràlilàri uchun õîs õususiyatlàrni ko‘rsating (2-tîpshiriq).
4. Qîn spîràlilàri qàysi hàyvînlàrdà pàràzitlik qilàdi? À–sut emizuvchilàr; B–
hàshàrîtlàr; D–qushlàr; Å–sudràlib yuruvchilàr; F–bàliqlàr; G–suvdà hàm quruq-
likdà yashîvchilàr; H–îdàm; I–àyrim umurtqàsizlàr.
5. Båzgàk pàràziti xo‘jayinlari va ularga mos keladigan organizmlarni juftlab ko‘rsating:
À–àsîsiy õo‘jàyin; B–îràliq õo‘jàyin; D–tàshuvchi: 1–îdàm; 2–båzgàk chivini.
6. Båzgàk pàràzitining îdàm îrgànizmidà rivîjlànishini pàràzitning îdàmgà yu-
qishidàn bîshlàb tàrtib bilàn ko‘rsàting: À–spîrîzîitlàr jinssiz ko‘pàyib, judà ko‘p
yangi nàsl beradi; B–pàràzitning yangi nàsli bîshqà hujàyràlàrgà kirib îlàdi; D–
chivin  chàqqànidà    spîrîzîitlàr  qîngà  o‘tàdi;  Å–eritrîsitlàr  yorilib,  pàràzitlàr
qîn  plàzmàsigà  chiqàdi;  F–spîrîzîitlàr  eritrîsitlàrgà  kirib  îlàdi;  G–pàràzitlàr
qîngà chiqqànidà båzgàk xuruj qilàdi.
7. Båzgàk pàràzitining chivin îrgànizmidà ko‘pàyishini tàrtib bilàn ko‘rsàting:
À–zigîtà fàîl hàràkàt qilib, îshqîzîn dåvîrigà kirib îlàdi; B–îdàmni chivin chàqsà,
pàràzitlàr îdàm qînigà o‘tàdi; D–pàràzit îshqîzîn dåvîridàn so‘làk yo‘ligà o‘tàdi;
Ŗchivin  qîn  so‘rgànidà  pàràzitlàr  chivin  îshqîzînigà  tushàdi;  F–îshqîzîn
dåvîridà jinssiz bo‘linib, judà ko‘p pàràzitlàrni hîsil qilàdi; G–îshqîzîndà tuxum
hujàyrà urug‘lànib, zigîtàni hîsil qilàdi.
8. Bir hujàyràlilàr guruhlàri và ulàrning qàdimgi õivchinlilàrdàn kålib chiqqàn-
ligini ko‘rsàtuvchi dàlillàrni juftlàb ko‘rsàting: À–sàrkîdàlilàr; B–õivchinlilàr; D–
spîràlilàr; Å–infuzîriyalàr: 1–jinsiy hujàyràlàri õivchinli; 2–kiðriklàri õivchinlàrgà
o‘õshàsh; 3–õivchinlàr sitîplàzmà o‘simtàsidàn hîsil bo‘lgàn.
www.ziyouz.com kutubxonasi

41
KO‘P  HUJÀYRÀLILÀR  KÅNJÀ  DUNYOSI
Ko‘p  hujàyràlilàr  tànàsi  ko‘p  sînli  hujàyràlàrdàn  tàshkil  tîpgàn.
Hujàyràlàr  tuzilishi  và  funksiyasigà  binîàn  bir-biridàn  fàrq  qilàdi.
Màsàlàn,  muskul  hujàyràlàri  qisqàrish  õususiyatigà  egà  bo‘lib,
hàràkàtlànish,  nårv  hujàyràlàri  tà’sirni  såzish  và  ungà  jàvîb  bårish
vàzifàsini bàjàràdi. Ko‘pchilik hàyvînlàr tànàsidà tuzilishi và kålib chi-
qishigà  ko‘rà  o‘õshàsh  bo‘lgàn  hujàyràlàr  birgàlikdà  to‘qimàlàrni,
to‘qimàlàr  esà  îrgànlàrni  hîsil  qilàdi.  Tubàn  tuzilgàn  ko‘p  hujàyrà-
lilàrning îrgànlàri rivîjlànmàgàn.
Ko‘p hujayralilarning kelib chiqishi
Ko‘p hujàyràlilàr håch shubhàsiz bir hujàyràlilàrdàn kålib chiqqàn.
Chunki  evîlutsiîn  nuqtài  nàzàrdàn  bir  hujàyràlilàr  eng  qàdimgi
îrgànizmlàr  bo‘lgànidàn,  ulàrning  àyrim  guruhlàridàn  ko‘p  hujàyrà-
lilàr kålib chiqqàn bo‘lishi mumkin. Bir hujàyràlilàr và ko‘p hujàyrà-
lilàrning  jinssiz  và  jinsiy  ko‘pàyish  dàvridà  sîdir  bo‘làdigàn  jàràyon-
làrning o‘õshàshligi ànà shundàn dàlîlàt båràdi. Bundàn tàshqàri ko‘p
hujàyràlilàr embriînàl rivîjlànishining bîshlàng‘ich dàvrlàri àyrim bir
hujàyràlilàr và kîlîniya bo‘lib yashîvchi sîddà hàyvînlàrgà o‘õshàsh
bo‘làdi. Bu dàlillàr eng tubàn tuzilgàn ko‘p hujàyràlilàrni bir hujàyrà-
lilàrdàn kålib chiqqànligini ko‘rsàtàdi.
Xivchinlilàr  ko‘p  hujàyràlilàr  àjdîdi  hisîblànàdi.  Chunki  eng
muràkkàb  tuzilgàn  infuzîriyalàr  ikki  õil  yadrîgà  egà.  Ko‘p  hujàyrà-
lilàrning  ikki  õil  yadrîligi  bo‘lmàydi.  Spîràlilàrdàn  ko‘p  hujàyràlilàr
kålib chiqishi mumkin emàs. Chunki pàràzit hàyot kåchirish îrgànizm-
ning mukàmmàllàshuvigà to‘sqinlik qiladi. Sîõtà îyoqlilàrning pàssiv
hàyot  kåchirishi  và  tànàsini  chig‘ànîqqà  o‘ràb  îlishi  hàm  ulàrning
tàkîmillàshuvigà qarshilik qiladi. Ànà shu sàbàbdàn fàqàt gåtårîtrîf fàîl
hàyot  kåchiràdigàn  õivchinlilàrginà  tubàn  tuzilgàn  ko‘p  hujàyràlilàr-
ning  àjdîdi  bo‘lishi  mumkin.  Ko‘pchilik  îlimlàrning  fikrichà  ko‘p
hujàyràlilàr  kîlîniya  bo‘lib  yashîvchi  õivchinlilàrdàn  kålib  chiqqàn.
Tàriõiy  tàrràqiyot  dàvîmidà  ulàr  hujàyràlàrining  tîbîrà  iõtisîslàshuvi
và funksiyasining muràkkàblàshib bîrishi tufàyli àlîhidà to‘qimàlàr và
îrgànlàr  pàydî  bo‘lgàn.
III  BOB
www.ziyouz.com kutubxonasi

42
Ko‘p  hujàyràli  hàyvînlàr  àn’ànàviy  ràvishdà  umurtqàlilàr  (õîrdà-
lilàr  tiði)  hamda  umurtqàsizlàr  (qîlgàn  bàrchà  tiðlàr),  ikki  qàvàtlilàr
(g‘îvàktànàlilàr,  bo‘shliqichlilàr,  tàrîqlilàr)  và  uch  qàvàtlilàr,  ràdiàl
simmåtriyalilàr (bo‘shliqichlilàr, ignàtårililàr), ikki yonlàma (bilàtåràl)
simmåtriyalilàr  (ko‘pchilik  ko‘p  hujàyràlilàr),  birlàmchi  bo‘shliqlilàr
(to‘gàràk  chuvàlchànglàr)  và  ikkilàmchi  bo‘shliqlilàr  (hàlqàli  chu-
vàlchànglàr,  ignàtårililàr,  õîrdàlilàr)  kàbi  bo‘limlàrgà  àjràtilàdi.
G‘ÎVÀK  TÀNÀLILÀR  TIÐI
Tuzilishi. G‘îvàk tànàlilàr – tubàn tuzilgàn, àsîsàn kîlîniya bo‘lib
yashîvchi  ko‘p  hujàyràlilàr.  Ulàr  dångizlàrdà,  àyrim  turlàri  chuchuk
suv hàvzàlàridà suv tubigà yopishib yashàydi. Ko‘rinishi hàr õil bo‘lib,
îdàtdà  ulàr  yopishgàn  substràt  (tîshlàr,  shîõlàr)  shàkligà  o‘õshàydi.
Àyrim turlàri kîsàsimîn yoki qàdàhsimîn bo‘làdi (7-ràsm).
G‘îvàk  tànàlilàr  tànàsining  dåvîri  tàshqi–ektîdårmà,  ichki–
endîdårmà qàvàtlàridàn tuzilgàn. Ektîdårmà himîya funksiyasini bàjàrà-
digàn yassi epitåliy, ichki qàvàt esà màõsus yoqàchà õivchinli hujàyràlàr-
dàn ibîràt. Ichki qàvàt hujàyràlàri õivchinlàrining àsîsi sitîplàzmàdàn
ibîràt hàlqà burmà (yoqàchà) bilàn o‘ràlgàn. Bu ikki qàvàt îràlig‘idà
strukturàsiz dildirîq mîddà – måzîgliy bo‘làdi (8-ràsm). G‘îvàk tànà-
7-rasm.  G‘ovak  tanalilar:
A–bodyaga;
B–D–shishasimon g‘ovak
tanalilar.
A
B
D
www.ziyouz.com kutubxonasi

43
lilàr  tànàsi  dåvîrini  judà  ko‘p  ingichkà  nàychàlàr  tåshib  o‘tàdi.  Yo-
qàchà õivchinli hujàyràlàrning ishlàshi natijasida tànà dåvîridàgi này-
chàlàr îrqàli suv tànà bo‘shlig‘igà o‘tàdi và tànàning yuqîri uchidàgi
kång tåshik (îg‘iz) îrqàli chiqib kåtàdi.
Hàyot kåchirishi. G‘îvàk tànàlilàr måzîgliysidà îhàk, kråmniy yoki
muguzsimîn mîdda–spîngindàn (spîngin – tàrkibigà ko‘rà iðàkkà ya-
qin) ibîràt qàttiq skålåt hîsil bo‘làdi. Skålåt yordamida ulàr tànàsi sub-
stràtgà  yoyilmàsdàn  tik  o‘sàdi.  G‘îvàk  tànàlilàr  tànàsi  îrqàli  àylànib
turàdigàn suv bilàn birgà îziq (mikrîskîpik îrgànizmlàr) và kislîrîd
tànà bo‘shlig‘igà kiràdi; mîddàlàr àlmàshinuv màhsulîtlàri chiqib kåtàdi.
Yoqàchà  õivchinli  hujàyràlàr  suv  bilàn  kirgàn  îrgànizmlàrni  qàmràb
îlib, hàzm qilàdi.
Shundày qilib, g‘îvàk tànàlilàrdà hàm îziq mîddàlàr fàgîsitîz usulidà
hujàyrà ichidà hàzm bo‘làdi. Tànà bo‘shlig‘i esà fàqàt suvni o‘tkàzish vàzi-
fàsini bàjàràdi. Shungà ko‘rà  ulàrni tànà bo‘shlig‘ining ichàk vàzifàsini bàjàrà-
digàn gàstràl bo‘shliqdàn fàrqlash uchun pàràgàstràl bo‘shliq dåyilàdi.
Ko‘pàyishi.  G‘îvàk  tànàlilàr  jinssiz  và  jinsiy  ko‘pàyadi.  Jinssiz
ko‘pàyishdà tàshqi yoki ichki kurtàklàr hîsil bo‘làdi. Hîsil bo‘lgàn tàshqi
kurtàk àjràlib kåtmàsdàn kîlîniya hîsil qilàdi. Gåmmulàlàr dåb àtàlà-
digàn ichki kurtàklàr esà qishdà g‘îvàk tànàli hàlîk bo‘lgàndàn so‘ng
qishlàb qîlàdi (màsàlàn, chuchuk suv bîdyagàsi); bàhîrdà ulàrdàn yangi
kîlîniya hîsil bo‘làdi.

Download 3.01 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   18




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling