O. E. Eshonqulov – Toshkent pediatriya tibbiyot instituti professori, biologiya fanlari doktori

Ko‘pchilik g‘îvàk tànàlilàrning gårmàfrîdit jinsiy hujàyràlàri måzîgliy-
dà  yåtilàdi.  Spårmàtîzîidlàr  suv  bilàn  bîshqà  hàyvîn  tànàsigà  o‘tib,
uning tuõum hujàyràsini urug‘làntiràdi. Zigîtà bo‘linib pàrånõimulà dåb
àtàlàdigàn  lichinkàni  hîsil  qilàdi.  Lichinkà  suvdà  erkin  suzib  yurib,
g‘îvàk tànàlining tàrqàlishigà yordàm båràdi. Dàstlàb yoqàchà õivchinli
8-rasm. G‘ovak tanalilar tanasining kåsimi: 1–tanasi sirti va naylar dåvorini qoplovchi
epitåliy hujayralar; 2–yoqacha xivchinli hujayralar; 3– måzogliydagi tuxum hujayra;
4–skålåt hosil qiluvchi hujayra; 5–tana dåvoridagi tåshikchalar; 6–yulduzsimon hujayralar.
2
3
1
4
5
6
www.ziyouz.com kutubxonasi

44
hujàyràlàr lichinkà tànàsi sirtidà jîylàshgàn bo‘làdi. Kåyinchàlik o‘trîq
yashàshgà  o‘tish  dàvridà  lichinkà  tànàsi  qàvàtlàri  tåskàri  àg‘dàrilàdi,
ya’ni uning ichki qàvàti tànà sirtigà chiqàdi;  õivchinli hujàyràlàrdàn
ibîràt tàshqi qàvàti ichki qàvàtni hîsil qilàdi. Ànà shu sàbàbdàn g‘îvàk
tànàlilàrni tåskàri àg‘dàrilgàn hàyvînlàr; ulàr tànà bo‘shlig‘ini pàràgàstàl
(gàstràlgà o‘õshàsh) bo‘shliq dåyilàdi. Bu hîl g‘îvàk tànalilàr tànàsidàgi
hujàyràlàrning kàm iõtisîslàshgànligi bilàn bîg‘liq. Dàrhàqiqàt, g‘îvàk
tànàlilàr måzîgliysidàgi yulduzsimîn và àmyobàsimîn hujàyràlàr tànà
tàshqi yoki ichki yuzàsigà chiqib, epitåliy yoki yoqàli õivchinli hujàyràlàr-
ni hîsil qilishi mumkin.
G‘îvàk tànàlilàrning kålib chiqishi. G‘îvàk tànàlilàr tànàsidà îziqni
fàgîsitîz îrqàli hàzm bo‘lishi, hujàyràlàrni judà kàm iõtisîslàshgànligi
ulàrni bir hujàyràlilàrgà yaqinlàshtiràdi. Îlimlàrning fikrichà g‘îvàk tànà-
lilàr qàdimgi yoqàchà õivchinli kîlîniya bo‘lib yashîvchi õivchinlilàrdàn
kålib chiqqàn.
Àmàliy  àhàmiyati.  Spîngin  skålåtli  g‘îvàk  tànàlilàr  (tuàlåt  g‘îvàk
tànàli) dàn yuvinish uchun fîydàlànilàdi. Chuchuk suv g‘îvàk tànàlisi
bîdyagàning màydàlàngàn muguz và kråmniyli skålåti bîd kàsàlligi yoki
shikàstlàngàn  tårini  dàvîlàshda  ishlàtilàdi.  G‘îvàk  tànàlilàr  filtrlàb
îziqlànishi sababli suv hàvzàlàrini îrgànik qîldiqlàrdàn tîzàlàshdà hàm
muàyyan àhàmiyatgà egà.
Tîpshiriqlàrgà jàvîb båring và bilimingizni bàhîlàng
1. Qàysi dàlillàr ko‘p hujàyràlilàrning qàdimgi bir hujàyràlilàrdàn kålib chiqqàn-
ligini ko‘rsàtàdi? À–jinssiz ko‘pàyishdà sîdir bo‘làdigàn jàràyonlàr; B–îziqlànish
usuli; D–hàràkàt îrgànlàri; Å–jinsiy ko‘pàyishdà sîdir bo‘làdigàn jàràyonlàr; F–
nàfàs îlish jàràyoni; G–embriînàl rivîjlànishi bîshlàng‘ich dàvrlàri.
2. Ko‘p hujàyràlilàr guruhlàri và ulàrgà mîs kålàdigàn tiðlàrni juftlàb ko‘rsàting:
À–umurtqàsizlàr; B–umurtqàlilàr; D–ikki qàvàtlilàr; Å–uch qàvàtlilàr; F–ràdiàl sim-
måtriyalilàr; G–bilàtåràl simmåtriyalilàr; H–birlàmchi tànà bo‘shliqlilàr; I–ikkilàmchi
tànà bo‘shliqlilàr: 1–to‘gàràk chuvàlchànglàr; 2–ko‘pchilik ko‘p hujàyràlilàr; 3–hàlqàli
chuvàlchànglàr, ignàtårililàr, õîrdàlilàr; 4–õîrdàlilàrdàn bîshqà bàrchà tiðlàr; 5–g‘îvàk
tànàlilàr, bo‘shliqichlilàr; 6–õîrdàlilàr; 7–bo‘shliqichlilàr, ignàtårililàr.
3.  G‘îvàk  tànàlilàr  qàvàtlàri  và  ulàr  uchun  õîs  bålgilàrni  ko‘rsàting:  À–ek-
tîdårmà;  B–endîdårmà;  D–måzîgliy:  1–õivchinli  hujàyràlàrdàn  ibîràt;  2–yassi
epitåliy hujàyràlàrdàn ibîràt; 3–strukturàsiz dildirîq mîddàdàn ibîràt.
4. G‘îvàk tànàlilàr qàndày tuzilgàn? À–tànàsi uch qàvàt hujàyràlàrdàn ibîràt;
B–ichki  qàvàt  tànà  bo‘shlig‘ini  o‘ràb  turàdi;  D–tànà  bo‘shlig‘idà  ichki  îrgànlàr
bo‘làdi;  Å–ichàgi  kång;  F–tànà  dåvîridà  judà  ko‘p  tåshiklàr  bo‘làdi;  G–tànàsi
silindrsimîn;  H–tànà  bo‘shlig‘i  kång,  «îg‘iz»  îrqàsi  tàshqàrigà  îchilàdi;  I–ikki
qàvàt hujàyràlàrdàn ibîràt; K–îg‘iz tåshigi pàypàslàgichlàr bilàn o‘ràlgàn.
5. G‘îvàk tànàlilàr qàndày ko‘pàyadi? À–jinssiz vågåtàtiv ko‘pàyadi; B–jinssiz
bo‘linib ko‘pàyadi; D–jinsiy hujàyràlàri måzîgliydà hîsil bo‘làdi; Å–jinsiy hujàyràlàr
ektîdårmàdà  hîsil  bo‘làdi;  F–lichinkàsi  suvdà  rivîjlànàdi;  H–lichinkàsi  tànà
bo‘shlig‘idà rivîjlànàdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

45
6.  G‘îvàk  tànàlilàr  rivîjlànishini  jinsiy  hujàyràlàr  yåtilishidàn  bîshlàb  tàrtib
bilàn  ko‘rsàting:  À–zigîtà  bo‘linib,  pàrånõimulà  hîsil  qilàdi;  B–urug‘  va  tuxum
hujàyrà måzîgliydà hîsil bo‘làdi; D–lichinkà o‘trîq yashàshgà o‘tàdi; Å–lichinkà
suvdà  suzib  yuràdi;  F–lichinkà  suv  tubigà  yopishib  vîyagà  yåtàdi;  G–urug‘
hujàyràlàri suvgà chiqàdi; H–lichinkà înà tànàsidàn chiqàdi; I–urug‘ hujàyrà tuõum-
ni urug‘làntiràdi; J–lichinkà tànàsi qàvàtlàri tåskàri àg‘dàrilàdi.
7.  Tårminlàr  bilàn  ulàrning  màzmunini  juftlàb  yozing:  À–pàrånõimulà;  B–
pàràgàstràl; D–gåmmulàlàr; Ŗspîngin; F–bîdyagà: 1–chuchuk suv g‘îvàk tàna-
lisi; 2–g‘îvàk tànalilàr lichinkàsi; 3–g‘îvàk tànàlilàr ichki bo‘shlig‘i; 4–g‘îvàk tànà-
lilar îrgànik skålåti; 5–g‘îvàk tànàlilàr hîsil qilàdigàn ichki kurtàklàr.
8. Qàysi dàlillàr g‘îvàk tànàlilàrni kîlîniya bo‘lib yashîvchi bir hujàyràli õivchin-
lilàrdàn  kålib  chiqqànligini  ko‘rsàtàdi?  À–hujàyràlàrining  õilma-õilligi;  B–nårv
hujàyràlàrining sîddà tuzilishi; D–tànàsidà yo‘qàli õivchinli hujàyràlàrning bo‘lishi;
Ŗhujàyràlàrining  kàm  iõtisîslàshgànligi;  F–o‘trîq  yashàshi;  G–fàgîsitîz
îziqlànishi.
BO‘SHLIQICHLILÀR  TIÐI
Umumiy tàvsifi. Bu tiðgà 9000 dàn îrtiq turni o‘z ichigà îlgàn eng
sîddà tuzilgàn ko‘p hujàyràlilàr kiràdi. Ulàrning to‘qimà và tànà îrgànlàri
bo‘lmàydi. Ko‘pchilik bo‘shliqichlilàr dångiz và îkåànlàrdà, fàqàt àyrim
turlàri chuchuk suvdà hàyot kåchiràdi. Ulàr îràsidà yakkà và kîlîniya
hîsil qiluvchi hàmdà o‘trîq và erkin yashîvchi turlàri bîr.
Bo‘shliqichlilàr tiðigà kiruvchi hàyvînlàrning tànàsi nurli, ya’ni ràdiàl
simmåtriyali bo‘làdi. U ikki qàvàt hujàyràdàn ibîràt bo‘lib, tàshqi qàvàti
ektîdårmà, ichki qàvàti entîdårmà dåyilàdi. Ektîdårmà và entîdårmà
hàr õil tuzilgàn hujàyràlàrdàn ibîràt. Bu qàvàtlarni hujàyràsiz pàrdࠖ
måzîgliy àjràtib turàdi.  Ektîdårmà và entîdårmà tànà bo‘shlig‘i – gastral
bo‘shliqni o‘ràb turàdi. Tànà bo‘shlig‘i ichàk vàzifàsini hàm bàjàràdi. Bu
bo‘shliq tàshqi muhit bilàn fàqàt îg‘iz tåshigi îrqàli bîg‘làngàn bo‘lib,
nårv  hujàyràlàri  ko‘pinchà  tànàdà  tàrqîq  jîylàshgàn  bo‘ladi.  Barcha
bo‘shliqichlilàr  ektîdårmàsidà  îtuvchi  hujàyràlàr  bo‘làdi.
Bo‘shliqichlilàr tiði gidrîid pîliðlàr, ssifîmåduzàlàr và màrjîn pîlið-
làr  sinflàrigà  bo‘linàdi.
Gidroid poliplar sinfi
Gidrîid pîliðlàr dångiz và îkåànlàrdà kîlîniya bo‘lib yashàydi. Àyrim
vàkillàri chuchuk suvlàrdà yakkà hàyot kåchiràdi. Gidrà bu sinfning tiðik
vàkili hisîblànàdi.
Yashàsh muhiti và tàshqi tuzilishi. Gidràlar tiniq suvli ko‘l và hîvuz-
làrdà hàmdà dàryolàrning tinch îqàdigàn jîylàridà suv o‘tlàrigà yoki
suvdàgi bîshqà nàrsàlàrgà yopishib hàyot kåchiràdi. Bizdà gidràni bàhîr,
yoz  và ertà kuzdà uchràtish mumkin.
Gidràlarning  tànàsi  silindrsimîn  bo‘lib,  uzunligi  5–7  mm  kålàdi.
Tànàsining  îstki  tîmîni  tîvîn  dåb  àtàlàdi.  Gidrà  suvdàgi  nàrsàlàrgà
www.ziyouz.com kutubxonasi

46
  Ichki  bo‘shlig‘i  và  tànà  dåvîri.  Gidràning  tànàsi  ichi  bo‘sh
õàltàchàgà  o‘õshàydi.  Bu  dastlab  bo‘shliq  pàypàslàgichlàrning  ichigà
hàm dàvîm etàdi. Gidràning tàshqi và ichki qàvàtini àjràtib turàdigàn
måzîgliy pàrdàsi judà yupqà bo‘làdi.
Ektîdårmà hujàyràlàri. Gidrà tànàsi dåvîrining tàshqi qàvàti hàr õil
hujàyràlàrdàn  tuzilgàn.  Ulàrning  ko‘p  qismini  tåri-muskul  hujàyràlàri
tàshkil etàdi. Bu hujàyràlàrning kångàygàn àsîsiy qismidà qisqàruvchi
muskul tîlàlàri jîylàshgàn. Tåri-muskul hujàyràlàri o‘zàrî zich jîylàsh-
gànligi sababli muskul tîlàlàri gidràning butun tànàsi bo‘ylàb tîrtilgàn
bo‘làdi. Tànàdàgi hàmmà hujàyràlàrning muskul tîlàlàri qisqàrgànidà
gidràning tànàsi kàltà tîrtib yumàlîqlànàdi. Qàysi tîmîndàgi muskul
tîlàlàri qisqàrsà uning tànàsi o‘shà tîmîngà egilàdi. Tànàning ikki yoni-
dàgi muskullàr gàlma-gàldàn qisqàrgànidà gidrà gîh pàypàslàgichlàridà,
gîh  tîvînidà  turib,  såkin-àstà  umbàlîq  îshib  hàràkàtlànàdi.  Gidrà
«îdimlàb»  hàm  hàràkàtlànàdi.  Buning  uchun  u  àvvàl  tànàsini  egib,
pàypàslàgichlàri  bilàn  o‘zi  o‘tirgàn  jîygà  yopishàdi.  Shundàn  so‘ng
tîvîni bilàn yopishib îlàdi. Ungà o‘õshàsh kàmhàràkàt, o‘trîq hàyot
kåchiràdigàn bo‘shliqichlilàr pîlið dåyilàdi («pîlið» so‘zi «ko‘p îyoq»
mà’nîsini ànglàtàdi). Tànàsining yuqîri uchidà îg‘iz tåshigi bo‘lib, uning
àtrîfidà 5–12 tà uzun và ingichkà pàypàslàgichlàri bo‘làdi (9-ràsm).
9-rasm. Gidra: A–hayvonning tashqi ko‘rinishi; B–bo‘yiga kåsmasi; D–tananing
ko‘ndalang kåsmasi; Å–tana dåvorining bir qismi; F–epitåliy muskul hujayrasi:
1–ektodårma; 2–endodårma; 3–måzogliyning tayanch plastinkasi; 4–ichak bo‘shlig‘i;
5–ektodårma  epitåliy-muskul  hujayrasi;  6–oraliq  hujayralar;  7–otuvchi  hujayralar;  8–nårv
hujayralari; 9–endodårma hujayrasi; 10–båzli hujayra; 11–og‘iz; 12– og‘iz  do‘ngalagi;
13–  kurtak;  14–  tovon;  15–tuxum  hujayra;  16–urug‘  hujayralar;  17–paypaslagichlar.
A
14
D
E
F
A
5
10
A
6
A
2
1
17
16
11
3
12
13
4
15
6
5
3
8
7
10
9
B
4
www.ziyouz.com kutubxonasi

47
tànàsining kåyingi qismini tîrtib îlib, birinchi «qàdàmi» ni tàshlàydi.
Kåyin bîsh tîmînini îldingà suràdi và yanà tîvîn qismini tîrtib îlàdi.
Bu  uning  ikkinchi  «qàdàmi»  bo‘làdi.  Gidrà  tåri-muskul  hujàyràlàri
yordàmidà pàypàslàgichlàrini tîrtib  îlishi yoki cho‘zishi mumkin.
Tàshqi qàvàt hujàyràlàri îràsidà îtuvchi hujàyràlàr hàm bîr. Bundày
hujàyràlàr  àyniqsà  pàypàslàgichlàridà  judà  ko‘p  bo‘làdi.  Îtuvchi
hujàyràlàrning  sirtidà  ingichkà  såzgir  tukchàlàr,  uning  ichidà  îtuvchi
kàpsulàsi  (pufàkchàsi)  bo‘làdi.  Kàpsulà  kuydiruvchi  suyuqlikkà  to‘là
bo‘lib, suyuqlikdà ingichkà và uzun nàychàgà o‘õshàsh îtiluvchi iðchà
spiràl o‘ràlib turàdi.
Suvdà  suzib  yurgàn  jînivîrlàr  (màydà  qisqichbàqàsimînlàr,  bàliq
chàvîqlàri)ning såzgir tukchàlàrgà tågib kåtilishi bilànîq kàpsulà ichidàn
îtiluvchi iðchàning uchi îtilib chiqib, hàyvîn tànàsigà sànchilàdi. Kàpsulà
ichidàgi zàhàrli suyuqlik iðchà ichidàgi nàychàdàn o‘ljà tànàsigà îqib o‘tàdi.
Îdàtdà, gidràning pàypàslàgichlàridà jîylàshgàn yuzlàb îtuvchi hujàyràlàr-
ning iðchàlàri birdànigà îtilib chiqàdi. Zàhàrli suyuqlik tà’siridà màydà
hàyvînlàr tåzdà nîbud bo‘lishi yoki fàlàj bo‘lib qîlishi mumkin. Tutilgàn
o‘ljàni gidrà pàypàslàgichlàri yordàmidà îg‘zigà tîrtib îlàdi và yutib yubîràdi.
Îtuvchi hujàyràlàr gidràni dushmànlàrdàn himîya hàm qilàdi. Shuning
uchun  suv  hàyvînlàri  (bàliqlàr,  hàshàrîtlàr)  gidràgà  tågmàydi.
Tà’sirlànishi. Ektîdårmà qàvàti àsîsidà uzun o‘simtàli yulduzsimîn
hujàyràlàr hàm bo‘ladi. Nårv hujàyràlàri tànà bo‘ylàb tàrqîq jîylàshgàn.
Uning uzun o‘simtàlàri bir-biri bilàn tutàshib, nårv to‘rini hîsil qilàdi.
Nårv hujàyràlàrining o‘simtàlàri tåri-muskul và îtuvchi hujàyràlàr bilàn
hàm tutàshàdi. Nårv hujàyràlàri yordàmidà gidrà måõànik tà’sir, suvning
hàrîràti, kimyoviy tàrkibining o‘zgàrishini và bîshqà tà’sirlarni såzàdi.
Entîdårmà hujàyràlàri. Gidrà tànàsining ichki qàvàti båzli và õivchinli
hujàyràlàrdàn  ibîràt.  Båzli  hujàyràlàr  ichàk  bo‘shlig‘igà  hàzm  shiràsi
ishlàb chiqàràdi. Shirà tà’siridà ichàk bo‘shlig‘idàgi îziq qismàn hàzm
bo‘làdi. Õivchinli hujàyràlàrning bittàdàn uchtàgàchà õivchini bo‘làdi.
Bu  hujàyràlàr  sîõtà  îyoqlàr  hîsil  qilish  õususiyatigà  egà.  Õivchinlàr
tåbrànib, ichàk bo‘shlig‘idà suv îqimini hîsil qilàdi. Bu îqim îziq zàr-
ràchàlàrini sîõtà îyoqlàrgà yaqin kålishigà yordàm båràdi. Sîõtà îyoq-
làr tîmînidàn qàmràb îlingàn îziq sitîplàzmàgà o‘tib, hàzm vàkuîlàlàri
ichidà hàzm bo‘làdi. Îziqning hàzm bo‘lmàgàn qîldig‘i esà dàstlàb ichàk
bo‘shlig‘igà, undàn îg‘iz îrqàli tàshqàrigà chiqàrib tàshlànàdi.
Gidràning màõsus nàfàs îlish và àyirish siståmàsi bo‘lmàydi. Suvdà
erigàn  kislîrîd  uning  butun  tànà  yuzàsi  îrqàli  hujàyràlàrigà  o‘tàdi.
Mîddàlàr  àlmàshinuvi  màhsulîtlàri  hujàyràlàrdàgi  qisqàruvchi
vàkuîlàlàr và tànà bo‘shlig‘i îrqàli tàshqi muhitgà chiqàrilàdi.
Rågånåràtsiya.  Tàshqi  qàvàt  hujàyràlàri  îràsidà  màydà  yumàlîq,
yirik yadrîli îràliq hujàyràlàr jîylàshgàn. Bu hujàyràlàr bo‘linib ko‘pàyishi
nàtijàsidà gidrà tànàsini tàshkil etuvchi bàrchà hujàyràlàr hîsil bo‘làdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

48
Ànà shu hujàyràlàrning tåz o‘sib, iõtisîslàshuvi natijasida gidrà tànàsi-
ning  jàrîhàtlàngàn  jîyi  bitib  kåtàdi.  Tirik  îrgànizmlàr  tànàsining
jàrîhàtlàngàn yoki yo‘qîtilgàn qismining tiklànishi rågånåràstiya dåyilà-
di (rågåneràtsiya so‘zi «qàytà tiklànish» mà’nîsini ànglàtàdi). Gidrà tànàsi
judà ko‘p màydà bo‘làklàrgà bo‘lingànidà hàm qulày shàrîit tug‘ilishi
bilàn  hàr  bir  bo‘làkdàn  àlîhidà  gidrà  hîsil  bo‘làdi.  U  200  bo‘làkkà
àjràtilgànidà hàm rågånåràtsiyalànishi àniqlàngàn.
Ko‘pàyishi. Gidrà iliq bàhîr và yoz màvsumidà kurtàklànish îrqàli
ko‘pàyadi. Bundà uning tànàsi sirtidà dàstlàb bo‘rtiqlàr hîsil bo‘làdi.
Bo‘rtiqlàr o‘sib, kurtàkchàlàrgà àylànàdi. Kurtàkchàlàr uchidà pàypàs-
làgichlàr  và  îg‘iz  tåshigi  pàydî  bo‘lishi  bilàn  yosh  gidràlàr  yåtilàdi.
Ulàr  înà  îrgànizmdàn  àjràlib  chiqib,  mustàqil  yashày  bîshlàydi.
Kurtàklànish  jinssiz  ko‘pàyish  hisîblànàdi.
Jinsiy ko‘pàyish tuõum và urug‘ hujàyràlàr hîsil bo‘lishi và ulàr-
ning qo‘shilishi (urug‘lànishi) dàn ibîràt. Gidràning tuõum hujàyràlàri
àmyobàsimîn, yirik bo‘làdi. Urug‘ hujàyràlàri – spårmàtîzîidlàr esà
õivchinli,  màydà  hàràkàtchàn  hujàyràlàrdàn  ibîràt.  Spårmàtîzîidlàr
gidrà tànàsini tàshlàb chiqib, suv îrqàli tuõum hujàyràlàrni tîpib, ulàrni
urug‘làntiràdi. Urug‘làngàn tuõum hujàyrà o‘z àtrîfigà qàlin po‘st ishlàb
chiqàrib,  sistàgà  àylànàdi.  Qishdà  gidrà  nîbud  bo‘làdi;  bàhîrdà  esà
zigîtàdàn yosh gidràchà rivîjlànàdi.
Dångizlàrdà kîlîniya bo‘lib, o‘trîq yashîvchi pîliðlàr kång tàrqàlgàn.
Bundày kîlîniya jinssiz individlàr – gidràntlàr và jinsiy individlàr –
blàstîidelàrdàn ibîràt. Blàstîidedàn gidrîpîliðlàrning jinsiy bo‘g‘ini –
måduzà hîsil bo‘làdi. Måduzà jinsiy ko‘pàyib, kiðrikli erkin suzib yurà-
digàn  lichinkà  plànulàni,  plànulà  esà  suv  tubigà  yopishib,  kichkinà
pîliðni hîsil qilàdi. Pîlið kurtàklànib ko‘pàyib,  gidrîpîlið kîlîniyasini
hîsil qilàdi. Jinsiy và jinssiz ko‘pàyishning bundày àlmàshinib turishi
nàsl gàllànishi (måtàgånåz) dåyilàdi.
Yapîn dångizi và Kurill îrîllàri yaqinidà uchràydigàn gidrîid butli
måduzà judà zàhàrli hisîblànàdi.
Tîpshiriqlàrgà jàvîb båring và bilimingizni bàhîlàng
1.  Ko‘p  hujàyràlàr  uchun  õîs  õususiyatlàr  nimàdàn  ibîràt?  À–tànàsi  bir  õil
tuzilgàn ko‘p sînli hujàyràlàrdàn ibîràt; B–àyrim hujàyràlàr mustàqil yashày îlà-
di; D–fàqàt jinssiz ko‘pàyadi; Ŗtànàsi hàr õil hujàyràlàrdàn ibîràt; F–hujàyràlàri
hàr õil funksiyani bàjàràdi; G–àyrim hujàyràlàr mustàqil yashày îlmàydi.
2.  Ko‘p  hujàyràlilàr  tànà  simmåtriyasi  qàndày  bo‘làdi?  À–birlàmchi;  B–ik-
kilàmchi; D–ràdiàl; Å–bilàtåriàl.
3. Ko‘p hujàyràlilàr tànà bo‘shlig‘i qàndày bo‘làdi (2-tîpshiriq)?
4. Bo‘shliqichlilàr tànàsi qàndày tuzilgàn? À–ràdiàl simmåtriyali; B–bilàtåràl sim-
måtriyali; D–uch qàvàt hujàyràlàrdàn ibîràt; Å–ikki qàvàt hujàyràlàrdàn ibîràt; F–
tànà bo‘shlig‘idà ichki îrgànlàr jîylàshgàn; G–tànà bo‘shlig‘i ichàk vàzifàsini bàjàràdi;
H–to‘qimà và îrgànlàri sîddà tuzilgàn; I–to‘qimà và îrgànlàri rivîjlànmàgàn.
www.ziyouz.com kutubxonasi

49
5.  Tårminlàr  và  ulàr  mà’nîsini  juftlàb  yozing:  À–pîlið;  B–ektîdårmà;  D–
endîdårmà; Å–måzîgliy; F–rågånåràtsiya; G–måtàgånåz; H–gidrànt; I–blàstîid:
1–tànàning jàrîhàtlàngàn yoki yo‘qîlgàn qismining qàytà tiklànishi; 2–jinssiz và
jinsiy  nàslning  gàllànishi;  3–gidrîpîlið  kîlîniyasi  jinsiy  individ;  4–tàshqi  qàvàt;
5–o‘trîq yashîvchi bo‘shliqichlilàr; 6–ichki qàvàt; 7–tàshqi và ichki qàvàtni àjràtib
turuvchi  pàrdà; 8–gidrîpîlið kîlîniyasidàgi jinssiz individ.
6.  Bo‘shliqichlilàr  ektîdårmàsidà  qàndày  hujàyràlàr  bo‘làdi?  À–tåri-muskul;
B–îtuvchi; D–såzuvchi; Å–båzli; F–îràliq; G–õivchinli; H–nårv; I–tîlàli.
7. Endîdårmàdà qàndày hujàyràlàr bîr? À–tuõum; B–båzli;  D–õivchinli; Å–
såzuvchi.
8. Tåri-muskul hujàyrà qàndày tuzilgàn? À–ichidà îtuvchi kàpsulàsi bîr; B–
àsîsi kångàygàn; D–sirtidà såzgir tukchàsi bîr; Ŗkàpsulàsi ichidà îtuvchi iðchàsi
jîylàshgàn; F–àsîsidà muskul tîlàlàri bîr; G–hujàyràlàr o‘zàrî zich jîylàshgàn;
H–kàpsulàsidà zàhàrli suyuqlik bîr.
9. Îtuvchi hujàyràlàr qàndày tuzilgàn (8-tîpshiriq)?
10. Nårv hujàyràlàri qàndày tuzilgàn? À–shàkli àmyobàsimîn; B–shàkli yul-
duzsimîn; D–tànà bo‘ylàb tàrqîq jîylàshgàn; Å–tig‘iz jîylàshgàn; F–o‘simtàlàri
tutàshib nårv to‘rini hîsil qilàdi;  G–màydà tåshikchàlàri bîr.
11. Hujàyràlàr và ulàrning funksiyasini juftlàb yozing: À–îtuvchi; B–tåri-muskul;
D–îràliq;  Å–nårv;  F–båzli;  G–õivchinli:  1–hàràkàtlànish;  2–rågånåràstiya;  3–
tà’sirlànish, såzgi; 4–himîya, o‘ljàni fàlàjlàsh; 5–îziqni hàydàsh; 6–hàzm shiràsi
ishlàb chiqàrish.
12. Gidràning jinssiz ko‘pàyishini tàrtib bilàn ko‘rsàting: À–yosh gidràlàr yåtilàdi;
B–bo‘rtiqlàr  o‘sib  kurtàklàrgà  àylànàdi;  D–gidràlàr  înà  îrgànizmidàn  àjràlàdi;
Ŗtànàsi sirtidà bo‘rtiqlàr pàydî bo‘làdi; F–gidràlàr mustàqil yashày bîshlàydi.
13. Gidràning jinsiy ko‘pàyishini tartib bilan ko‘rsating: À–zigîtà sirtidà qàlin
po‘st hîsil bo‘làdi; B–bàhîrdà zigîtàdàn yosh gidrà chiqàdi; D–tuõum và urug‘
hujàyrà hîsil bo‘làdi; Å–qishdà gidrà nîbud bo‘làdi; F–sistà hîsil qilàdi; G–urug‘
hujàyrà tuõumni urug‘làntiràdi.
14. Dångiz gidrîpîliðlàri qàndày tuzilgàn? À–kîlîniya bo‘lib yashàydi; B–yakkà
yashàydi; D–gidràntlàr và blàstîidlàrdàn ibîràt; Å–suv tubigà yopishib yashàydi,
F–suv îqimi bilàn erkin suzib yuràdi; G–individlàri kîsàsimîn; H–kàm hàràkàt;
I–àlîhidà individlàri gidràgà o‘õshàydi; J–kîlîniyasi iðsimîn; K–kîlîniyasi kichik
dàràõtsimîn.
15.  Dångiz  gidrîpîliðlàri  ko‘pàyishini  pîliðning  ko‘pàyish  dàvridàn  bîshlàb
tàrtib  bilàn  ko‘rsàting:  À–måduzà  jinsiy  ko‘pàyadi;  B–plànulà  suv  tubigà  yopi-
shib, pîliðgà àylànàdi; D–blàstîid kurtàklànib, måduzà hîsil qilàdi; Å–urug‘làngàn
tuõum hujàyrà rivîjlànib kiðrikli lichinkà hîsil qilàdi; F–pîlið kurtàklànib gidràntlàr
và blàstîidni hîsil qilàdi; G–måduzà jinsiy hujàyràlàr hîsil qilàdi.
Ssifoid meduzalar va korall poliplar sinflari
Ssifîid måduzàlàr (ssifîs – gråkchࠖ «kîsàchà»)ning tànàsi dildirîq
tiniq mîddàdàn ibîràt bo‘lib, shàkli to‘nkàrib qo‘yilgàn kîsàchàgà yoki
sîyabîngà o‘õshàydi. Ulàr bàrchà dångiz và îkåànlàrdà kång tàrqàlgàn,
àyrim vàkillàri chuchuk suvlàrdà hàm uchràydi. Måduzàlàr–suvdà erkin
qàlqib  yuruvchi  bo‘shliqichlilàrdir.  Tiðik  vàkili  àuråliya,  ya’ni  dångiz
likîpchàsi kång tàrqàlgàn (10-ràsm).
4 –  Zoologiya
www.ziyouz.com kutubxonasi

50
Tuzilishi.  Àuråliyaning
îg‘iz  tåshigi  sîyabîn  îsti
o‘rtàsidà  jîylàshgàn.  Îg‘zi
àtrîfidà  to‘rttà  yirik  pàypàs-
làgichlàri; sîyabîn chåtlàridà
esà judà ko‘p kàltà và ingich-
kàrîq  pàypàslàgichlàr  îsilib
turàdi.  Tànà  dåvîri  bàrchà
bo‘shliqichlilàr  singàri  ikki
qàvàt bo‘lib jîylàshgàn hujày-
ràlàrdàn  ibîràt.  Ektîdårmà
bilàn entîdårmàni àjràtib tu-
ruvchi  hujàyràsiz  qàvàt  –
måzîgliy kuchli rivîjlàngàn.
Måduzàlàr  sîyabînining
qisqàrishi  và  kengayishi  nà-
tijàsidà hàràkàtlànàdi. Sîyabîn
kångàyganidà uning îsti suvgà
to‘làdi;  qisqàrgànidà esà un-
ing îstidàn suv kuch bilàn si-
qib chiqàrilàdi. Nàtijàdà råàk-
tiv  hàràkàt  pàydî  bo‘lib,
måduzà sîyabînining qàvàriq
tîmîni bilàn îldingà suzàdi.
Îziqlànishi. Måduzàlàr –
gidràgà nisbàtàn ànchà muràk-
kàb tuzilgàn hàyvînlàr. Ulàr-
ning tànà bo‘shlig‘i birmunchà
iõtisîslàshgàn  qisqà  hàlqum,
to‘rt  kàmåràli  îshqîzîn  và
tàrmîqlàngàn  uzun  ràdiàl
nàychàlàr siståmàsidàn ibîràt.
Måduzàlàr  –  yirtqich  hàyvînlàrlar  bo‘lib,  ulàr  màydà  qisqich-
bàqàsimînlàr và bàliq chàvîqlàri bilàn îziqlànàdi. O‘z o‘ljàsini îtiluv-
chi iðchàlàri yordàmidà fàlàjlàydi và îg‘zi àtrîfidàgi yirik pàypàslàgichlàri
yordàmidà  îg‘izgà  îlib  kålàdi.  Îshqîzînidà  hàzm  suyuqligi  ishlàb
chiqàruvchi båzlàr jîylàshgàn. Båzlàr suyuqligi tà’siridà îziq pàrchàlànib
hàzm bo‘làdi và nàychàlàr siståmàsi îrqàli tànàsining hàmmà qismigà
tàrqàlàdi.
Nårv  siståmàsi.  Måduzàlàrning  nårv  siståmàsi  yaõshi  rivîjlàngàn.
Nårv hujàyràlàri sîyabîn chåtidà to‘plànib, nårv tugunlàrini hîsil qilàdi.
10-rasm.  Måduzalar:  A–ildizog‘iz  måduza;
B–auråliya. 1–og‘iz; 2–ropaliy; 3– og‘izoldi
paypaslagichlar; 4–halqa nay; 5–radial naylar;
6–soyabon chåtidagi paypaslagichlari;
7–jinsiy båzlar.
11-rasm.  Auråliya  måduzasining  rivojlanishi:
1–tuxum; 2–planula lichinka; 3–polið;
4–kurtaklanayotgan  polið;
5–poliðning ko‘ndalang bo‘linishi;
6–yosh måduza (efira);
7–yåtilgan  måduza.
A
B
5
6
4
7
1
3
2
4
5
6
7
1
1
2
3
www.ziyouz.com kutubxonasi

51
Ulàr  yorug‘lik,  suv  bîsimi  và  hidni  såzàdi.  Måduzàlàrning  dîvul
ko‘tàrilishini  îldindàn  pàyqàsh  õususiyatidàn  fîydàlànib,  dîvul
to‘g‘risidà îldinrîq õàbàr qiluvchi «måduzà qulîg‘i» àsbîbi iõtirî etilgàn.
Ko‘pàyishi.  Ssifîmåduzàlàrning  hàyot  siklidà  jinsiy  và  jinssiz
ko‘pàyish gàllànib turàdi. Ulàr måduzà dàvridà jinsiy ko‘pàyadi. Jinsiy
hujàyràlàri  tànà  bo‘shlig‘idà  hîsil  bo‘làdi.  Yetilgàn  urug‘  hujàyràlàr
îg‘zi îrqàli tàshqàrigà chiqàrilàdi và urg‘îchi måduzà îg‘zi îrqàli kir-
ib, uning tuõum hujàyràsini urug‘làntiràdi. Tuõum hujàyràdàn chiqqàn
lichinkà suv îstigà cho‘kib, judà màydà pîliðchà hîsil qilàdi. Pîliðchà
ko‘ndàlàngigà bir nåchà màrtà bo‘linib, yassi kurtàkchàlàr hîsil qilàdi.
Kurtàkchàlàr  måduzàlàrgà  àylànàdi.  Shundày  qilib,  måduzà–
ssifîmåduzàlàrning  jinsiy  ko‘pàyadigàn  nasli,  pîliðlàr–jinssiz  nasli
hisîblànàdi. Pîlið dàvri judà qisqà dàvîm etàdi (11-rasm).
Ssifîid måduzàlàrning õilma-õilligi. Måduzàlàr judà õilma-õil bo‘lib,
tànàsining  diàmåtri  bir  nåchà  sm  dàn  2  måtrgàchà  bo‘làdi.  Àyrim
måduzàlàrning îtuvchi hujàyràlàri zàhàri yirik hàyvînlàr và hàttî îdàm
uchun hàm xàvfli hisîblànàdi. Måduzà zàhàri tåkkàn jîyning tårisi ku-
yib àchishàdi và qàttiq îg‘riydi. Dångiz likîpchàsi zàhàri îdàm và yirik
dångiz  hàyvînlàrigà  tà’sir  qilmàydi.  Qîrà  dångizdà  zàhàrli  ildiz  îg‘iz
måduzà uchràydi.
Trîpik dångizlàrdà kång tàrqàlgàn fizàliyaning suv yuzàsidà qàlqib