O. E. Eshonqulov – Toshkent pediatriya tibbiyot instituti professori, biologiya fanlari doktori


Download 3.01 Kb.
Pdf ko'rish
bet7/18
Sana11.12.2017
Hajmi3.01 Kb.
#22036
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   18
turuvchi chirîyli yålkàni bo‘làdi. Yuqîridàn pàstgà qàràb îsilib turgàn
pàypàslàgichlàri 30 m gà yåtàdi. Uning kuydiruvchi hujàyràlàridàn zàhàr-
làngàn îdàmning ko‘ngli àynib, tanà hàrîràti ko‘tàrilàdi. Dångiz àrisi
nîmini îlgàn õirîpsàlmus måduzàsi Àvstràliya và Indînåziya qirg‘îqlàridà
uchràydi. Uning zàhàri îdàmni fàlàj qilish xususiyatigà egà.
Kîràll  pîliðlàr  sinfigà  6100  dàn  îrtiq  tur–àsîsàn  kîlîniya  bo‘lib
yashîvchi bo‘shliqichlilàr kiràdi. Àyrim turlàri yakkà (12-ràsm), ko‘pchilik
turlàri esa iliq suvli trîpik dångizlàrdà yashàydi.
12-rasm.  Korall
poliðlar.  A–korall
poliðning tuzilish
sxåmasi:
1–paypaslagich;
2–og‘iz  tåshigi;
3–halqum;
4–ichak bo‘shlig‘i
to‘sig‘i;
5–måzåntåriy  iðlari;
6–tuxumlar.
B–zohid qisqichbaqa
chig‘anog‘i ustiga
o‘rnashib olgan
aktiniyalar.
A
6
2
1
3
4
5
B
www.ziyouz.com kutubxonasi

52
Yakkà yashîvchi kîràll pîliðlàr. Àktiniyalàr yakkà yashîvchi màr-
jîn pîliðlàrgà kiràdi. Ulàrning tànàsi silindrsimîn bo‘lib, diàmåtri bir
nåchà mm dàn 0,5 m gàchà bo‘làdi. Tànàsining yuqîri uchidà îg‘iz
tåshigi, uning àtrîfidà bir nåchà qàtîr ko‘p miqdîrdàgi pàypàslàgichlàri
jîylàshgàn.  Îg‘iz  tåshigi  tîr  nàysimîn  hàlqum  îrqàli  tànà  bo‘shlig‘i
bilàn tutàshgàn. Tànà bo‘shlig‘i ko‘ndàlàng yoki tik to‘siqlàr yordàmidà
bir nåchà qismgà bo‘linàdi.
Àktiniyalàr tànàsining ràngi àtrîf-muhit ràngigà yaõshi mîslàshgàn
bo‘lib, ulàrning tànàsi gulgà o‘õshàb kåtàdi. Shuning uchun àktiniyalàr
bà’zàn «dångiz gullàri» dåb hàm àtàlàdi. Àktiniyalàr – o‘trîq yashîvchi
kàm hàràkàt yirtqich hàyvînlàr. Ulàr tîvînidà judà såkin hàràkàtlànadi.
Àktiniyalàr pàypàslàgichlàri yordàmidà hàr õil dångiz hàyvînlàri, jum-
làdàn  qisqichbàqàsimînlàr  và  màydà  bàliqlàrni  tutib  yåydi.  Pàypàs-
làgichlàridàgi judà ko‘p îtuvchi hujàyràlàri kuydirish õususiyatigà egà.
Shuning  uchun  bîshqà  hàyvînlàr  ulàrgà  tågmàydi.  Zîhid  qisqich-
bàqàsimînlàr o‘zini dushmànlàridàn himîya qilish uchun chig‘ànîg‘i
ustigà bittà yoki bir nåchtà àktiniyani o‘tqàzib îlib yuràdi. Zîhid qis-
qichbàqà àktiniya yordàmidà o‘zini himîya qilish bilàn birgà o‘zi tutgàn
îziqni àktiniya bilàn bàhàm ko‘ràdi. Ikkità jînivîrning bundày o‘zàrî
hàmkîrlikdà hàyot kåchirishi simbiîz dåyilàdi (simbiîz – «birgà yashàsh»
mà’nîsini ànglàtàdi).
Kîlîniya bo‘lib yashîvchi kîràll pîliðlàr. Trîpik dångizlàrdà kîlîniya
bo‘lib  yashîvchi  pîliðlàr  kång  tàrqàlgàn.  Hàr  bir  kîlîniya  gidràgà
o‘õshàsh  tuzilgàn  judà  ko‘p  individdàn  ibîràt.  Kîlîniyadàgi  hàmmà
pîliðlàrning  tànà  bo‘shlig‘i  o‘zàrî  tutàshgàn  bo‘làdi.  Shuning  uchun
bittà pîlið tutgàn îziq kîlîniyaning bàrchà à’zîlàri o‘rtàsidà tång tàqsim-
lànàdi. Kîlîniya bo‘lib yashîvchi kîràll pîliðlàr tànàsidà qàttiq îhàk
skålåt hîsil bo‘làdi. Pîlið kîlîniyasi kurtàklànish natijasida hîsil bo‘làdi.
Kîlîniyadàgi kurtàklàr înà îrgànizmidàn àjràlib kåtmàydi, bàlki o‘zi
hàm kurtàklànib ko‘pàyavåràdi.
Trîpik  dångizlàrning  sîhil  yaqinidàgi  unchà  chuqur  bo‘lmàgàn
jîylàridà  kîràll  pîliðlàr  kîlîniyasi  ko‘p  yillàr  dàvîmidà  to‘õtîvsiz
o‘sà bîrib, kîràll riflàri dåb àtàluvchi îrîllàrni hîsil qilàdi. Kîràll rif-
làridàn qimmàtli qurilish màtåriàllàri (îhàktîsh) sifàtidà fîydàlànilàdi.
Qizil kîrràll riflàridàn zåb-ziynàt buyumlàri yasalàdi. Suvîsti kîràll rif-
làri  õilma-õil  bàliqlàr  và  bîshqà  dångiz  hàyvînlàri  uchun  màkîn
hisîblànàdi. Shuning uchun kîràll riflàri tàrqàlgàn jîylàr qo‘riqõînàlàrga
aylantirilgan.
Bo‘shliqichlilàrning  kålib  chiqishi.  Bo‘shliqichlilàr  hujàyràlàrining
ixtisîslàshmàgànligi ulàrni sîddà tuzilgàn ko‘p hujàyràlilàrgà mànsub
ekànligini ko‘rsàtàdi. Tànàsidà õivchinli hujàyràlàrning bo‘lishi, îziqni
www.ziyouz.com kutubxonasi

53
qàmràb  îlib,  hujàyrà  ichidà  hàzm  qilish  (fàgîsitîz)  õususiyati
bo‘shliqichlilàrni  bir  hujàyràli  õivchinlilàrgà  yaqinlàshtiràdi.  Îlimlàr
qàdimgi kîlîniya bo‘lib yashîvchi bir hujàyràli õivchinlilàrdàn dàstlàb
gidrîid  pîliðlàr,  kåyinrîq  ssifîid  måduzàlàr  và  kîràll  pîliðlàr  kålib
chiqqànligini tàõmin qilishàdi.
Tîpshiriqlàrgà jàvîb båring và bilimingizni bàhîlàng
1. Ssifîid måduzàlàr uchun õîs õususiyatlàr: À–shàkli kîsàchà yoki sîyabînga
o‘õshàsh; B–shàkli silindrsimîn yoki judà ko‘p individlàrdàn ibîràt; D–kîlîniya-
dàgi bàrchà pîliðlàr tànà bo‘shlig‘i tutàshgàn; Å–ràngi shàffîf; F–tànàsidà ko‘pinchà
îhàk skålåt hîsil qilàdi; G–suvdà qàlqib yuràdi (plànktîn); H–o‘trîq yashàydi; I–
ko‘pchilik turlàri yakkà yashàydi.
2. Àuråliya qàndày tuzilgàn? À–silindrsimîn; B–sîyabînsimîn; D–tànàsining
ustki  tîmînidà  îg‘iz  tåshigi  bîr;  Å–måzîgliysi  kuchli  rivîjlàngàn;  F–sîyabîni
chåtidà kàltà và ingichkàrîq pàypàslàgichlàri bîr; G–îg‘zi àtrîfidà judà ko‘p pàypàs-
làgichlàri  bîr;  H–pàypàslàgichlàri  bir  nåchà  qàtîr  jîylàshgàn;  I–tànàsi  gulgà
o‘õshàsh; J–îg‘zi àtrîfidà to‘rttà yirik pàypàslàgichlàri bîr.
3. Àuråliya qàndày hàràkàtlànàdi? À–suv tubigà yopishib yashàydi; B–plànk-
tîn  yashàydi;  D–tîvînidà  såkin-àstà  hàràkàtlànàdi;  Å–sîyabîni  qisqàrib
bo‘shàshgàndà suvni sîyabînidàn siqib chiqàrib, råàktiv hàràkàtlànàdi.
4. Àuråliya tànà bo‘shlig‘i qàndày tuzilgàn? À–qisqà hàlqum và to‘rt kàmåràli
îshqîzîndàn ibîràt; B–îg‘iz tåshigi nàysimîn hàlqum îrqàli tànà bo‘shlig‘i bilàn
tutàshgàn;  D–hàr  qàysi  îshqîzîndàn  tàrmîqlàngàn  nàychàlàr  bîshlànàdi;  Å–
tànà bo‘shlig‘i ko‘ndàlàng yoki tik to‘siqlàr yordàmidà bir nåchà qismgà bo‘lingàn.
5. Àuråliya qàndày îziqlànàdi? À–màydà qisqichbàqàsimînlàr, bàliq chàvîqlàri
bilàn îziqlànàdi; B–màydà qisqichbàqàsimînlàr và màydà bàliqlàr bilàn îziqlànàdi;
D–zîhid  qisqichbàqàlàr  bilàn  simbiîz  yashàydi;  Å–qisqichbàqàsimînlàr  îzig‘igà
shårik bo‘làdi; F–o‘ljàsini îtiluvchi iðchàlàri îrqàli fàlàjlàydi; G–îzig‘i îshqîzîndà
hàzm bo‘làdi; H–hàzm bo‘lgàn îziq nàylàr îrqàli tànàsigà tàrqàlàdi; I–îzig‘i tànà
bo‘shlig‘idà hàzm bo‘làdi.
6. Måduzàlàr nårv siståmàsi qàndày tuzilgàn? À–nårv hujàyràlàri tàrqîq jîylàsh-
gàn;  B–nårv  hujàyràlàri  sîyabîn  chåtidà  nårv  tugunchàlàrini  hîsil  qilàdi;  D–
shîvqinni såzàdi; Å–bîsim, yorug‘lik và hidni såzàdi; F–dîvul ko‘tàrilishini såzà-
di; G–nårv hujàyràlàri nårv to‘rini hîsil qilàdi.
7. Måduzàning ko‘pàyishini tàrtib bilàn ko‘rsàting: À–urug‘ hujàyràlàr tuõum
hujàyràni urug‘làntiràdi; B–jinsiy hujàyràlàr tànàsi bo‘shlig‘idà hîsil bo‘làdi; D–
lichinkà  suv  tubigà  cho‘kib,  kichik  pîlið  hîsil  qilàdi;  Å–kurtàkchàlàr  måduzàgà
àylànàdi;  F–urug‘  hujàyràlàr  urg‘îchisi  îg‘zi  îrqàli  tànà  bo‘shlig‘igà  o‘tàdi;  G–
tuõumdàn kiðrikli lichinkà chiqàdi; H–pîlið ko‘ndàlàng kurtàklànib ko‘pàyadi.
8. Kîràll pîliðlàr uchun õîs bålgilàrni ko‘rsàting (1-tîpshiriq).
9. Àktiniya qàndày tuzilgàn (2-tîpshiriq)?
10. Àktiniya qàndày hàràkàtlànàdi (3-tîpshiriq)?
11. Àktiniya tànà bo‘shlig‘i qàndày tuzilgàn (4-tîpshiriq)?
12. Àktiniya qàndày îziqlànàdi (5-tîpshiriq)?
13. Ssifîid måduzàlàr và ulàrgà tågishli jàvîblàrni juftlàb yozing: À–àuråliya;
B–ildizîg‘iz; D–butli måduzà; Å–qutb måduzà; F–õirîpsàlmus: 1–Àvstràliya và
www.ziyouz.com kutubxonasi

54
Indînåziya qirg‘îqlàri yaqinidà tàrqàlgàn, îdàm uchun judà õàvfli; 2–Uzîq Shàrq
dångizlàridà uchràydi, judà zàhàrli; 3–kång tàrqàlgàn, zàhàrsiz; 4–Qîrà dångizdà
tàrqàlgàn, zàhàrli; 5–shimîliy dångizdà tàrqàlgàn, zàhàrli.
14. Kîràll pîliðlàr uchun õîs bålgilàr: À–kîlîniya bo‘lib yashàydi; B–yakkà
yashàydi; D–suzib yuràdi; Å–jinsiy ko‘pàyadi; F–jinssiz ko‘pàyadi; G–chuchuk
suvlàrdà  tàrqàlgàn;  H–kîlîniyasi  îhàk  skålåt  hîsil  qilàdi;  I–skålåti  kråmniy  và
îhàkdàn ibîràt; J–rif và îrîllàr hîsil qilàdi; K–shimîliy dångizlàrdà ko‘p uchràydi.
15.  Bo‘shliqichlilàr  tuzilishining  qàysi  õususiyatlàri  ulàrni  bir  hujàyràlilàrdàn
kålib chiqqànligini ko‘rsàtàdi?  À–tànà shàkli; B–hujàyràlàrining iõtisîslàshmàgànligi;
D–õivchinli hujàyràlàri bo‘lishi; Å–îziqning hujàyrà ichidà hàzm bo‘lishi.
YASSI CHUVALCHANGLAR TIÐI
Yassi chuvalchanglar – ancha murakkab tuzilgan bilatåral (ikki to-
monlama) simmåtriyali hayvonlar. Agar ular gavdasi bo‘ylab xayolan
bitta o‘q chiziq otkazilsa, bu chiziq gavdani tång ikki bo‘lakka bo‘ladi.
Gavdasi orqadan qorin tomoniga qarab yassilashgan; shakli bargsimon
yoki  tasmasimon  bo‘ladi.  Yassi  chuvalchanglarda  haqiqiy  to‘qimalar,
maxsus organlar (hazm qilish, ayirish, jinsiy, såzgi) va nårv siståmasi
rivojlangan. Faqat birmuncha sodda tuzilgan vakillarining hazm qilish
siståmasi to‘liq rivojlanmagan. Parazit tasmasimon chuvalchanglarning
hazm qilish siståmasi yo‘qolib ketgan. Yassi chuvalchanglarning gavda
bo‘shligi  rivojlanmagan;  organlar  oralig‘i  parånxima  (govak  to‘qima)
bilan to‘lgan; jinsiy siståmasi gårmafrodit.
Yassi chuvalchanglar tiðining 7000 dan ortiq turi ma’lum. Ko‘pchilik
turlari odam va turli hayvonlar organizmida parazitlik qiladi. Ular orasida
chuchuk suv va dångizlarda yashovchi vakillari ham bor. Bu tið kiðrikli
chuvalchanglar,  so‘rg‘ichlilar,  tasmasimon  chuvalchanglar  sinflariga
bo‘linadi.
Kiprikli chuvalchanglar sinfi
Kiðrikli chuvalchanglarning bargsimon tuzilgan yassi gavdasining sirti
juda ko‘p mayda kiðriklar bilan qoplangan. Hazm qilish, ayirish, nårv va
jinsiy siståmalari rivojlangan. Hazm qilish siståmasi qisqa halqum va o‘rta
ichakdan iborat. Ichagining uchi bårk bo‘lib, orqa ichagi va orqa chiqaruv
tåshigi rivojlanmagan. Ichagi uch shoxli, ko‘p shoxli yoki shoxlanmagan
(to‘g‘ri ichakli) bo‘ladi, ayrimlarining ichagi umuman bo‘lmaydi.
Kiðrikli  chuvalchanglar  chuchuk  suv  havzalari,  dångiz  va  okåan-
larning tubida erkin hayot kåchiradi. Ularning 3400 ga yaqin turi ma’lum.
Bu sinfning kång tarqalgan tiðik vakili oq planariya hisoblanadi.
Tashqi tuzilishi va yashash muhiti. Oq planariya – uzunligi 2–3 sm
bo‘lgan bargsimon oqish, sut rangida yoki kulrang tusli hayvon. Ko‘l va
www.ziyouz.com kutubxonasi

55
daryolarning tubida faol hayot kåchiradi. Uni kichikroq soylarning tubi-
da yotgan tosh, barg va cho‘plarning ostida uchratish mumkin.
Planariya tanasining kångaygan oldingi uchida bir juftdan kalta pay-
paslagichlari va qoramtir nuqta shaklidagi ko‘zchalari bor. Tashqi to-
mondan  planariya  gavdasi  bir  qavat  kiðrikli  hujayralar  bilan  qoplan-
gan. Kiðrikli hujayralarning ostida halqa va bo‘ylama muskul hujayralari
ikki qavat bo‘lib joylashgan. Kiðrikli hujayralar, muskul qavatlari tåri-
muskul xaltasi dåvorini hosil qiladi. Planariya kiðriklari yordamida såkin
sirpanib harakatlanadi yoki suv yuzasiga ko‘tarilib, suzib yuradi. Halqa
muskullar  harakatlanishga,  bo‘ylama  muskullar  esa  gavdasini  egishga
imkon båradi. Bundan tashqari, orqadan qorin tomonga tortilgan tik
muskullar gavdaning yassilanishiga yordam båradi.
Hazm qilish siståmasi va oziqlanishi. Planariyaning og‘iz tåshigi qorin
tomonining markazi yaqinida joylashgan. Og‘zi qisqa muskulli halqum
bilan tutashgan. Halqumdan uch shoxli uchi bårk ichak boshlanadi. Ichak
shoxlaridan  biri  –  bosh  tomonga,  qolgan  ikkitasi  –  orqa  tomonga
yo‘nalgan. Har qaysi ichak shoxlari o‘z navbatida juda ko‘p yon shox-
chalarga bo‘linadi. Og‘iz tåshigi, halqum va ichaklar ovqat hazm qilish
siståmasini hosil qiladi. Planariyaning orqa ichagi va chiqaruv tåshigi
bo‘lmaydi (13-rasm).
Planariya – yirtqich bo‘-
lib,  mayda  suv  hayvonlari:
chuvalchanglar,  qisqich-
baqasimonlar va hasharotlar
lichinkasi  bilan  oziqlanadi.
O‘ljasini  o‘z  gavdasi  bilan
qoplab  oladi;  o‘tkir  tishli
halqumini  o‘gzidan  chiqa-
rib, oljasining tanasiga san-
chadi. O‘lja tanasidagi suyuq-
likni so‘rib oladi. Oziq ichak-
da  hazm  bo‘ladi  va  ichak
shoxchalari  orqali  butun
tanaga  tarqaladi.  Oziqning
hazm bo‘lmagan qismi og‘iz
tåshigi  orqali  tashqariga
chiqariladi.
Nafas  olishi.  Planariya
ham gidra singari gavda yu-
zasi  orqali  suvda  erigan
kislorod bilan nafas oladi.
13-rasm.  Oq  planariyaning
tuzilishi: A–hazm qilish va
nerv  siståmasi:  1–og‘iz;
2–halqum; 3–ichakning
oldingi shoxi;
4–5– ichakning orqa shoxlari;
6–bosh    nårv  tuguni;  7–yon
nårv tolasi; 8–ko‘zcha.  B–tana
dåvori kåsmasi: 1–tåri
epitåliysi; 2–halqa muskullar;
3–qiyshiq  muskullar;
4–bo‘ylama muskullar;
5–parånxima;  6–båzli
hujayralar; 7–tåri båzlari.
4
5
3
2
1
7
6
B
3
2
7
6
8
A
4
1
5
www.ziyouz.com kutubxonasi

56
Ayirish  siståmasi.  Yassi  chuvalchanglarning  ayirish  siståmasi  pro-
tonåfridiylar  (protos–oddiy,  nåfros–buyrak)dan  iborat.  Protonåfridiylar
parånximada joylashgan juda ko‘p uchi bårk naychalardan boshlanadi. Bu
naychalar gavdaning ikki yonidagi yirik ikkita naychaga kålib tutashadi.
Moddalar  almashinuvi  natijasida  hosil  bo‘ladigan  zararli  moddalar
gavdadagi ortiqcha suv bilan birga naychalarning ichiga sizib o‘tadi va
ular orqali tashqariga chiqarib yuboriladi.
Nårv siståmasi. Planariyaning nårv siståmasi narvon tiðida tuzilgan. Nårv
hujayralari  gavdasining  oldingi  tomonida  to‘planib,  ikkita  nårv  tuguni,
ya’ni  gangliylarni  hosil  qiladi.  Bu  nårv  tugunlaridan  gavdaning  kåyingi
tomoniga ikkita nårv stvoli chiqadi. Har qaysi nårv stvoli nårv tolalari va
nårv  hujayralaridan  tashkil  topgan.  Nårv  stvoli  ko‘ndalang  nårv  tolalari
orqali o‘zaro qoshilib, narvon shaklini hosil qiladi. Nårv tugunlari va stvol-
laridan tananing hamma qismiga nårvlar kåtadi. Ayniqsa tananing oldingi
tomonidagi paypaslagichlari va ko‘zlarida nårvlar ko‘p bo‘ladi.
Såzgi organlari. Planariya tårisi yuzasida joylashgan nårvlar orqali
harorat, suvning tarkibi, måxanik ta’sirni såzadi. Agar unga biron narsa
tågib kåtsa, gavdasini darhol qisqartiradi. Yorug‘likni ko‘zlari yordami-
da såzadi va yorug‘dan qorong‘iroq joyga bårkinishga harakat qiladi. Pay-
paslagichlari, tårisi va ko‘zlari uning såzgi organlari hisoblanadi.
Jinsiy siståmasi va ko‘payishi. Planariya – gårmafrodit. Gavdasining
oldingi  qismida  bir  juft  oval  tuxumdonlar,  o‘rtarog‘ida  pufaksimon
urug‘donlar joylashgan. Bu organ-
lar jinsiy siståmasini tashkil etadi.
Tuxumdonlarda  tuxumlar,  urug‘-
donlarda esa spårmatozoidlar hosil
bo‘ladi. Tuxum hujayrasi organizm
ichida urug‘lanadi. Bunda ikkita pla-
nariya  yaqinlashib,  urug‘  hu-
jayralarini  almashinishadi.  Urug‘-
langan tuxumlari sariq modda bi-
lan  qoplangach,  to‘p-to‘p  qilib
pilla ichiga qo‘yiladi. Pilla tuxumlarni
noqulay sharoitdan saqlaydi. Yosh
planariyalar pilla dåvorini yorib su-
vga chiqadi. Yosh planariya voyaga
yetgan davriga o‘xshaydi; u o‘zga-
rishsiz rivojlanadi.
Planariyaning  rågånaratsiya
xususiyati juda yaxshi rivojlangan.
Noqulay sharoit tug‘ilganda (harorat
14-rasm.  Myullårov  lichinka:
1–ko‘z;  2–bosh  nårv  gangliysi;
3–xaltasimon ichak; 4–og‘iz; 5–og‘iz oldi
bo‘laklar; 6–hilpillovchi kiðriklar.
5
6
1
2
3
4
www.ziyouz.com kutubxonasi

57
oshsa,  kislorod  kamaysa)  planariya  mayda  bo‘laklarga  bo‘linib  kåtib,
qulay sharoitda yana tanasini qaytadan tiklashi mumkin. Tajribada pla-
nariya gavdasi 279 bo‘lagining har biri to‘liq organizmga aylanganligi
ko‘rilgan.
Dångizlarda  yashovchi  ko‘p  shoxli  kiðrikli  chuvalchanglar  måta-
morfoz, ya’ni ozgarish orqali rivojlanadi. Tuxumdan chiqqan lichinkasi
tuxumsimon shaklda, ichagi xaltaga o‘xshash bo‘lib, myullårov lichinka
dåyiladi (14-rasm). Lichinka bo‘shliq ichlilar tuzilishiga xos radial sim-
måtriya bålgilariga ega; uning tanasi o‘rta qismida (og‘zi oldida) 8 ta uzun
o‘simtalar osilib turadi. Tanasi sirtida mayda kiðriklar, o‘simtalar qir-
ralarida uzun kiðriklar joylashgan. Lichinka biroz suzib yurib, suv tubiga
yopishadi va voyaga yåtadi.
Topshiriqlarga javob båring va bilimingizni baholang
1. Yassi chuvalchanglar qanday tuzilgan? A–bilatåral yoki radial simmåtriyali;
B–gavda shakli bargsimon yoki tasmasimon; D–ikki yonlama simmåtriyali; Å–tana
bo‘shlig‘i rivojlanmagan; F–orqa ichagi bo‘lmaydi; G–ayrim jinsli; H–ko‘pchiligi
erkin yashaydi; I–gårmafrodit.
2.  Yassi  chuvalchanglarning  qaysi  organlar  siståmasi  rivojlangan?  A–ayirish;
B–nafas olish; D–qon aylanish; Å–hazm qilish; F–muvozanat saqlash; G–jinsiy;
H–nårv; I–tayanch-harakat.
3. Yassi chuvalchanlar qanday sinflarga bo‘linadi? A–kiðrikli chuvalchanglar;
B–tasmasimon  chuvalchanglar;  D–iðsimon  chuvalchanglar;  E–qilsimon  chuval-
changlar; F–to‘garak chuvalchanglar; G–so‘rg‘ichlilar; H–ko‘p tuklilar.
4. Kiðrikli chuvalchanglar qanday tuzilgan? A–gavda sirti xivchinlar bilan qop-
langan; B–gavdasi kiðriklar bilan qoplangan; D–ichagi shoxlanmagan; Å–oldingi
ichagi ikki shoxli; F–ichagi uch shoxli yoki shoxlanmagan; G–orqa ichak va chiqa-
rish tåshigi bo‘lmaydi.
5. Oq planariya qanday tuzilgan? A–gavdasi bargsimon oqish; B–gavdasi tas-
masimon,  yashil;  D–oldingi  uchi  kångaygan;  Å–oldingi  uchi  konussimon;  F–
oldingi uchida bir juftdan kalta paypaslagichlar va qoramtir ko‘zlari bor; G–tanasi
bir  qavat  kiðriklar  bilan  qoplangan.
6. Planariya gavdasi ko‘ndalang qavatlarini tartib bilan ko‘rsating: A–bo‘ylama
muskullar; B–halqa muskullar; D–parånxima; Ŗkiðrikli epitåliy.
7. Planariyaning hazm qilish siståmasi qanday tuzilgan? A–og‘iz tåshigi gavdasi
oldingi  tomonida;  B–og‘iz  tåshigi  qorin  tomoni  o‘rtasida;  D–ichagi  ikki  shoxli;
Ŗichagi ko‘p shoxli; F–ichagi uch shoxli; G–ichagi bitta shoxi oldingi tomon-
ga, ikkita shoxi orqaga yo‘nalgan; H–orqa ichagi yo‘q.
8. Planariya ayirish siståmasi qanday qismlardan iborat? A–parånximada joy-
lashgan ikkita mayda naycha; B–parånximada joylashgan juda ko‘p mayda naychalar;
D–gavdasining ikki yonidagi mayda naychalar; Å–gavdasining ikki yonidagi ikkita
yirik naychalar.
9. Nårv siståmasi qismlarini nårv hujayralari to‘plamidan boshlab tartib bilan
ko‘rsating: A–ko‘ndalang nårv tolalari; B–nårv gangliylari; D–gangliylar va nårv
stvollaridan chiqadigan nårvlar; Å–ikki boylam nårv stvoli.
10. Planariya jinsiy siståmasi qanday bo‘limlardan iborat? A–gårmafrodit; B–
gavdasining  oldingi  qismida  bir  juft  oval  tuxumdonlar;  D–gavdasining  kåyingi
www.ziyouz.com kutubxonasi

58
tomonida shoxlangan tuxumdonlar;  Å–urug‘donlar gavdasining oldingi tomoni-
da;  F–urug‘donlar  gavdasi  o‘rta  qismida;  G–urug‘donlar  juda  ko‘p  shoxlangan;
H–urug‘donlar  naysimon;    I–urug‘donlar  juda  ko‘p  pufaksimon.
11. Planariyaning ko‘payishi va rivojlanishini tartib bilan ko‘rsating: A–yosh
planariyalar  pillani  yorib  chiqadi;  B–tuxumlar  urug‘lanadi;  D–ikkita  planariya
yaqinlashib,  urug‘  hujayralarini  o‘zaro  almashinishadi;  Å–yosh  planariya  måta-
morfozsiz voyaga yåtadi; F–tuxumlar pillaga qo‘yiladi.
12. Kiðrikli chuvalchanglar tuzilishining qaysi xususiyatlari ularni bo‘shliqichli-
lardan  kålib  chiqqanligini  ko‘rsatadi?  A–gårmafrodit  jinsiy  siståmasi;  B–ichagi
xaltaga o‘xshashligi; D–kiðrikli lichinkasi tuzilishi; Å–tuban tuzilishi.
So‘rg‘ichlilar  sinfi
So‘rg‘ichlilar gavdasi bargsimon shaklda; sirti qalin kutikula bilan
qoplangan parazit yashovchi chuvalchanglar. Voyaga yetgan so‘rg‘ichlilar-
ning og‘iz va qorin so‘rg‘ichlari rivojlangan. Ularning hazm qilish, ayi-
rish,  nårv  va  jinsiy  siståmasi  rivojlangan.  Ichagi  uch  shoxli.  Kiðrikli
chuvalchanglar singari orqa ichagi va orqa chiqaruv tåshigi bo‘lmaydi.
Rivojlanishi asosiy va oraliq xojayinda o‘tadi. Voyaga yetgan so‘rg‘ichlilar
umurtqalilar ichki organlari, asosan hazm qilish siståmasida, lichinka-
si–umurtqasizlar, ba’zan umurtqalilar tanasida ichki parazit. 7200 ga
yaqin turi ma’lum. Bir qancha turlari yovvoyi va uy hayvonlari, shun-
ingdåk, baliqlar jigarida, ayrimlari esa odam jigari va våna qon tomirida
yashaydi. So‘rg‘ichlilardan jigar qurti kång tarqalgan (15-rasm).
Tuzilishi. Jigar qurti barg-
simon tanasining uzunligi 3–
5 sm kåladi. U ko‘pchilik sut
emizuvchilar,  jumladan,
qo‘y,  sigir,  ot,  tuya,  ech-
ki,  kiyik,  quyon,  cho‘chqa
kabi  uy  hayvonlari,  shun-
ingdek yovvoyi hayvonlar va
ba’zan  odam  jigarining  o‘t
yo‘llarida  parazitlik  qiladi.
Uning  og‘iz  va  qorin
15-rasm.  Jigar  qurtining
tuzilishi:  A–hazm  qilish
sistemasi;  B–jinsiy  siståmasi:
1–og‘iz so‘rg‘ichi; 2–qorin
so‘rg‘ichi;  3–ichak;  4–kuyikish
organi;  5–tuxumdon;
6–sariqdon;  7–sariqdon  yo‘llari;
8–urug‘don;  9–urug‘  yo‘li;
10–bachadon.
A
B
4
6
7
5
9
8
1
10
3
2
www.ziyouz.com kutubxonasi

59
so‘rg‘ichlari rivojlangan. Ulardan birinchisi tanasining oldingi uchida,
ikkinchisi undan kåyinroqda qorin tomonida joylashgan. Ikkala so‘rg‘ichi
yordamida parazit o‘t yo‘llariga yopishib oladi.
Hazm  qilish  siståmasi.  Og‘iz  tåshigi  og‘iz  so‘rg‘ichining  o‘rtasida
joylashgan. Og‘zi qisqa halqum bilan tutashgan. Halqumdan ikki shoxli
ichak boshlanadi. Ichakning har qaysi shoxi yana ko‘p yon shoxlarga
ajraladi.  Shoxlarning  uchi  bårk  bo‘lib,  oziq  qoldig‘i  og‘iz  tåshigi  orqali
chiqib  kåtadi.  Jigar  qurti  o‘t  suyuqligi  va  qon  so‘rib  oziqlanadi.  Uning
ayirish, nårv va jinsiy siståmalari oq planariyanikiga o‘xshash tuzilgan.
Rivojlanishi. Jigar qurti – gårmafrodit. Uning urug‘langan tuxum-
lari xo‘jayin jigari o‘t yo‘llaridan ichakka va undan najas bilan tashqi
muhitga chiqadi. Agar tuxumlari suvga tushib qolsa, ulardan mikrosko-
pik  mayda  miratsidiy  dåb  ataladigan  kiðrikli  lichinkalar  chiqadi.  Li-
chinkalar  suvda  birmuncha  suzib  yuradi.  So‘ngra  ular  chuchuk  suv
shillig‘ini topgach, uning tanasiga kirib oladi; kiðriklarini tashlab, ikk-
inchi lichinkalik davri rådiylarga o‘tadi. Lichinkalar shilliq ichida rivojlanish
bilan birga ko‘paya boshlaydi. Bu lichinkalar esa o‘sib uchunchi lichinka-
lik davri – sårkariylarga aylanadi. Sårkariylar dumli bo‘ladi. Ular mollus-
ka tanasidan suvga chiqib,  bir oz suzib yurgach dumini tashlaydi; qalin
qobiqqa  o‘ralib,  sistaga  aylanadi.  Sistalar  suv  yuzasida  qalqib  yurishi
yoki o‘simliklarga yo-
pishib olishi mumkin.
Bu  sistalar  suv  yoki
oziq  bilan  hayvon-
larning ichagiga tushib
qolganida sista qobig‘i
eriydi.    Lichinkalar

Download 3.01 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   18




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling