O. E. Eshonqulov Toshkent pediatriya tibbiyot instituti professori, biologiya fanlari doktori
Download 3.01 Kb. Pdf ko'rish
|
turuvchi chirîyli yålkàni bolàdi. Yuqîridàn pàstgà qàràb îsilib turgàn
pàypàslàgichlàri 30 m gà yåtàdi. Uning kuydiruvchi hujàyràlàridàn zàhàr- làngàn îdàmning kongli àynib, tanà hàrîràti kotàrilàdi. Dångiz àrisi nîmini îlgàn õirîpsàlmus måduzàsi Àvstràliya và Indînåziya qirgîqlàridà uchràydi. Uning zàhàri îdàmni fàlàj qilish xususiyatigà egà. Kîràll pîliðlàr sinfigà 6100 dàn îrtiq turàsîsàn kîlîniya bolib yashîvchi boshliqichlilàr kiràdi. Àyrim turlàri yakkà (12-ràsm), kopchilik turlàri esa iliq suvli trîpik dångizlàrdà yashàydi. 12-rasm. Korall poliðlar. Akorall poliðning tuzilish sxåmasi: 1paypaslagich; 2ogiz tåshigi; 3halqum; 4ichak boshligi tosigi; 5måzåntåriy iðlari; 6tuxumlar. Bzohid qisqichbaqa chiganogi ustiga ornashib olgan aktiniyalar. A 6 2 1 3 4 5 B www.ziyouz.com kutubxonasi 52 Yakkà yashîvchi kîràll pîliðlàr. Àktiniyalàr yakkà yashîvchi màr- jîn pîliðlàrgà kiràdi. Ulàrning tànàsi silindrsimîn bolib, diàmåtri bir nåchà mm dàn 0,5 m gàchà bolàdi. Tànàsining yuqîri uchidà îgiz tåshigi, uning àtrîfidà bir nåchà qàtîr kop miqdîrdàgi pàypàslàgichlàri jîylàshgàn. Îgiz tåshigi tîr nàysimîn hàlqum îrqàli tànà boshligi bilàn tutàshgàn. Tànà boshligi kondàlàng yoki tik tosiqlàr yordàmidà bir nåchà qismgà bolinàdi. Àktiniyalàr tànàsining ràngi àtrîf-muhit ràngigà yaõshi mîslàshgàn bolib, ulàrning tànàsi gulgà oõshàb kåtàdi. Shuning uchun àktiniyalàr bàzàn «dångiz gullàri» dåb hàm àtàlàdi. Àktiniyalàr otrîq yashîvchi kàm hàràkàt yirtqich hàyvînlàr. Ulàr tîvînidà judà såkin hàràkàtlànadi. Àktiniyalàr pàypàslàgichlàri yordàmidà hàr õil dångiz hàyvînlàri, jum- làdàn qisqichbàqàsimînlàr và màydà bàliqlàrni tutib yåydi. Pàypàs- làgichlàridàgi judà kop îtuvchi hujàyràlàri kuydirish õususiyatigà egà. Shuning uchun bîshqà hàyvînlàr ulàrgà tågmàydi. Zîhid qisqich- bàqàsimînlàr ozini dushmànlàridàn himîya qilish uchun chigànîgi ustigà bittà yoki bir nåchtà àktiniyani otqàzib îlib yuràdi. Zîhid qis- qichbàqà àktiniya yordàmidà ozini himîya qilish bilàn birgà ozi tutgàn îziqni àktiniya bilàn bàhàm koràdi. Ikkità jînivîrning bundày ozàrî hàmkîrlikdà hàyot kåchirishi simbiîz dåyilàdi (simbiîz «birgà yashàsh» mànîsini ànglàtàdi). Kîlîniya bolib yashîvchi kîràll pîliðlàr. Trîpik dångizlàrdà kîlîniya bolib yashîvchi pîliðlàr kång tàrqàlgàn. Hàr bir kîlîniya gidràgà oõshàsh tuzilgàn judà kop individdàn ibîràt. Kîlîniyadàgi hàmmà pîliðlàrning tànà boshligi ozàrî tutàshgàn bolàdi. Shuning uchun bittà pîlið tutgàn îziq kîlîniyaning bàrchà àzîlàri ortàsidà tång tàqsim- lànàdi. Kîlîniya bolib yashîvchi kîràll pîliðlàr tànàsidà qàttiq îhàk skålåt hîsil bolàdi. Pîlið kîlîniyasi kurtàklànish natijasida hîsil bolàdi. Kîlîniyadàgi kurtàklàr înà îrgànizmidàn àjràlib kåtmàydi, bàlki ozi hàm kurtàklànib kopàyavåràdi. Trîpik dångizlàrning sîhil yaqinidàgi unchà chuqur bolmàgàn jîylàridà kîràll pîliðlàr kîlîniyasi kop yillàr dàvîmidà toõtîvsiz osà bîrib, kîràll riflàri dåb àtàluvchi îrîllàrni hîsil qilàdi. Kîràll rif- làridàn qimmàtli qurilish màtåriàllàri (îhàktîsh) sifàtidà fîydàlànilàdi. Qizil kîrràll riflàridàn zåb-ziynàt buyumlàri yasalàdi. Suvîsti kîràll rif- làri õilma-õil bàliqlàr và bîshqà dångiz hàyvînlàri uchun màkîn hisîblànàdi. Shuning uchun kîràll riflàri tàrqàlgàn jîylàr qoriqõînàlàrga aylantirilgan. Boshliqichlilàrning kålib chiqishi. Boshliqichlilàr hujàyràlàrining ixtisîslàshmàgànligi ulàrni sîddà tuzilgàn kop hujàyràlilàrgà mànsub ekànligini korsàtàdi. Tànàsidà õivchinli hujàyràlàrning bolishi, îziqni www.ziyouz.com kutubxonasi 53 qàmràb îlib, hujàyrà ichidà hàzm qilish (fàgîsitîz) õususiyati boshliqichlilàrni bir hujàyràli õivchinlilàrgà yaqinlàshtiràdi. Îlimlàr qàdimgi kîlîniya bolib yashîvchi bir hujàyràli õivchinlilàrdàn dàstlàb gidrîid pîliðlàr, kåyinrîq ssifîid måduzàlàr và kîràll pîliðlàr kålib chiqqànligini tàõmin qilishàdi. Tîpshiriqlàrgà jàvîb båring và bilimingizni bàhîlàng 1. Ssifîid måduzàlàr uchun õîs õususiyatlàr: Àshàkli kîsàchà yoki sîyabînga oõshàsh; Bshàkli silindrsimîn yoki judà kop individlàrdàn ibîràt; Dkîlîniya- dàgi bàrchà pîliðlàr tànà boshligi tutàshgàn; Åràngi shàffîf; Ftànàsidà kopinchà îhàk skålåt hîsil qilàdi; Gsuvdà qàlqib yuràdi (plànktîn); Hotrîq yashàydi; I kopchilik turlàri yakkà yashàydi. 2. Àuråliya qàndày tuzilgàn? Àsilindrsimîn; Bsîyabînsimîn; Dtànàsining ustki tîmînidà îgiz tåshigi bîr; Åmåzîgliysi kuchli rivîjlàngàn; Fsîyabîni chåtidà kàltà và ingichkàrîq pàypàslàgichlàri bîr; Gîgzi àtrîfidà judà kop pàypàs- làgichlàri bîr; Hpàypàslàgichlàri bir nåchà qàtîr jîylàshgàn; Itànàsi gulgà oõshàsh; Jîgzi àtrîfidà torttà yirik pàypàslàgichlàri bîr. 3. Àuråliya qàndày hàràkàtlànàdi? Àsuv tubigà yopishib yashàydi; Bplànk- tîn yashàydi; Dtîvînidà såkin-àstà hàràkàtlànàdi; Åsîyabîni qisqàrib boshàshgàndà suvni sîyabînidàn siqib chiqàrib, råàktiv hàràkàtlànàdi. 4. Àuråliya tànà boshligi qàndày tuzilgàn? Àqisqà hàlqum và tort kàmåràli îshqîzîndàn ibîràt; Bîgiz tåshigi nàysimîn hàlqum îrqàli tànà boshligi bilàn tutàshgàn; Dhàr qàysi îshqîzîndàn tàrmîqlàngàn nàychàlàr bîshlànàdi; Å tànà boshligi kondàlàng yoki tik tosiqlàr yordàmidà bir nåchà qismgà bolingàn. 5. Àuråliya qàndày îziqlànàdi? Àmàydà qisqichbàqàsimînlàr, bàliq chàvîqlàri bilàn îziqlànàdi; Bmàydà qisqichbàqàsimînlàr và màydà bàliqlàr bilàn îziqlànàdi; Dzîhid qisqichbàqàlàr bilàn simbiîz yashàydi; Åqisqichbàqàsimînlàr îzigigà shårik bolàdi; Foljàsini îtiluvchi iðchàlàri îrqàli fàlàjlàydi; Gîzigi îshqîzîndà hàzm bolàdi; Hhàzm bolgàn îziq nàylàr îrqàli tànàsigà tàrqàlàdi; Iîzigi tànà boshligidà hàzm bolàdi. 6. Måduzàlàr nårv siståmàsi qàndày tuzilgàn? Ànårv hujàyràlàri tàrqîq jîylàsh- gàn; Bnårv hujàyràlàri sîyabîn chåtidà nårv tugunchàlàrini hîsil qilàdi; D shîvqinni såzàdi; Åbîsim, yoruglik và hidni såzàdi; Fdîvul kotàrilishini såzà- di; Gnårv hujàyràlàri nårv torini hîsil qilàdi. 7. Måduzàning kopàyishini tàrtib bilàn korsàting: Àurug hujàyràlàr tuõum hujàyràni uruglàntiràdi; Bjinsiy hujàyràlàr tànàsi boshligidà hîsil bolàdi; D lichinkà suv tubigà chokib, kichik pîlið hîsil qilàdi; Åkurtàkchàlàr måduzàgà àylànàdi; Furug hujàyràlàr urgîchisi îgzi îrqàli tànà boshligigà otàdi; G tuõumdàn kiðrikli lichinkà chiqàdi; Hpîlið kondàlàng kurtàklànib kopàyadi. 8. Kîràll pîliðlàr uchun õîs bålgilàrni korsàting (1-tîpshiriq). 9. Àktiniya qàndày tuzilgàn (2-tîpshiriq)? 10. Àktiniya qàndày hàràkàtlànàdi (3-tîpshiriq)? 11. Àktiniya tànà boshligi qàndày tuzilgàn (4-tîpshiriq)? 12. Àktiniya qàndày îziqlànàdi (5-tîpshiriq)? 13. Ssifîid måduzàlàr và ulàrgà tågishli jàvîblàrni juftlàb yozing: Ààuråliya; Bildizîgiz; Dbutli måduzà; Åqutb måduzà; Fõirîpsàlmus: 1Àvstràliya và www.ziyouz.com kutubxonasi 54 Indînåziya qirgîqlàri yaqinidà tàrqàlgàn, îdàm uchun judà õàvfli; 2Uzîq Shàrq dångizlàridà uchràydi, judà zàhàrli; 3kång tàrqàlgàn, zàhàrsiz; 4Qîrà dångizdà tàrqàlgàn, zàhàrli; 5shimîliy dångizdà tàrqàlgàn, zàhàrli. 14. Kîràll pîliðlàr uchun õîs bålgilàr: Àkîlîniya bolib yashàydi; Byakkà yashàydi; Dsuzib yuràdi; Åjinsiy kopàyadi; Fjinssiz kopàyadi; Gchuchuk suvlàrdà tàrqàlgàn; Hkîlîniyasi îhàk skålåt hîsil qilàdi; Iskålåti kråmniy và îhàkdàn ibîràt; Jrif và îrîllàr hîsil qilàdi; Kshimîliy dångizlàrdà kop uchràydi. 15. Boshliqichlilàr tuzilishining qàysi õususiyatlàri ulàrni bir hujàyràlilàrdàn kålib chiqqànligini korsàtàdi? Àtànà shàkli; Bhujàyràlàrining iõtisîslàshmàgànligi; Dõivchinli hujàyràlàri bolishi; Åîziqning hujàyrà ichidà hàzm bolishi. YASSI CHUVALCHANGLAR TIÐI Yassi chuvalchanglar ancha murakkab tuzilgan bilatåral (ikki to- monlama) simmåtriyali hayvonlar. Agar ular gavdasi boylab xayolan bitta oq chiziq otkazilsa, bu chiziq gavdani tång ikki bolakka boladi. Gavdasi orqadan qorin tomoniga qarab yassilashgan; shakli bargsimon yoki tasmasimon boladi. Yassi chuvalchanglarda haqiqiy toqimalar, maxsus organlar (hazm qilish, ayirish, jinsiy, såzgi) va nårv siståmasi rivojlangan. Faqat birmuncha sodda tuzilgan vakillarining hazm qilish siståmasi toliq rivojlanmagan. Parazit tasmasimon chuvalchanglarning hazm qilish siståmasi yoqolib ketgan. Yassi chuvalchanglarning gavda boshligi rivojlanmagan; organlar oraligi parånxima (govak toqima) bilan tolgan; jinsiy siståmasi gårmafrodit. Yassi chuvalchanglar tiðining 7000 dan ortiq turi malum. Kopchilik turlari odam va turli hayvonlar organizmida parazitlik qiladi. Ular orasida chuchuk suv va dångizlarda yashovchi vakillari ham bor. Bu tið kiðrikli chuvalchanglar, sorgichlilar, tasmasimon chuvalchanglar sinflariga bolinadi. Kiprikli chuvalchanglar sinfi Kiðrikli chuvalchanglarning bargsimon tuzilgan yassi gavdasining sirti juda kop mayda kiðriklar bilan qoplangan. Hazm qilish, ayirish, nårv va jinsiy siståmalari rivojlangan. Hazm qilish siståmasi qisqa halqum va orta ichakdan iborat. Ichagining uchi bårk bolib, orqa ichagi va orqa chiqaruv tåshigi rivojlanmagan. Ichagi uch shoxli, kop shoxli yoki shoxlanmagan (togri ichakli) boladi, ayrimlarining ichagi umuman bolmaydi. Kiðrikli chuvalchanglar chuchuk suv havzalari, dångiz va okåan- larning tubida erkin hayot kåchiradi. Ularning 3400 ga yaqin turi malum. Bu sinfning kång tarqalgan tiðik vakili oq planariya hisoblanadi. Tashqi tuzilishi va yashash muhiti. Oq planariya uzunligi 23 sm bolgan bargsimon oqish, sut rangida yoki kulrang tusli hayvon. Kol va www.ziyouz.com kutubxonasi 55 daryolarning tubida faol hayot kåchiradi. Uni kichikroq soylarning tubi- da yotgan tosh, barg va choplarning ostida uchratish mumkin. Planariya tanasining kångaygan oldingi uchida bir juftdan kalta pay- paslagichlari va qoramtir nuqta shaklidagi kozchalari bor. Tashqi to- mondan planariya gavdasi bir qavat kiðrikli hujayralar bilan qoplan- gan. Kiðrikli hujayralarning ostida halqa va boylama muskul hujayralari ikki qavat bolib joylashgan. Kiðrikli hujayralar, muskul qavatlari tåri- muskul xaltasi dåvorini hosil qiladi. Planariya kiðriklari yordamida såkin sirpanib harakatlanadi yoki suv yuzasiga kotarilib, suzib yuradi. Halqa muskullar harakatlanishga, boylama muskullar esa gavdasini egishga imkon båradi. Bundan tashqari, orqadan qorin tomonga tortilgan tik muskullar gavdaning yassilanishiga yordam båradi. Hazm qilish siståmasi va oziqlanishi. Planariyaning ogiz tåshigi qorin tomonining markazi yaqinida joylashgan. Ogzi qisqa muskulli halqum bilan tutashgan. Halqumdan uch shoxli uchi bårk ichak boshlanadi. Ichak shoxlaridan biri bosh tomonga, qolgan ikkitasi orqa tomonga yonalgan. Har qaysi ichak shoxlari oz navbatida juda kop yon shox- chalarga bolinadi. Ogiz tåshigi, halqum va ichaklar ovqat hazm qilish siståmasini hosil qiladi. Planariyaning orqa ichagi va chiqaruv tåshigi bolmaydi (13-rasm). Planariya yirtqich bo- lib, mayda suv hayvonlari: chuvalchanglar, qisqich- baqasimonlar va hasharotlar lichinkasi bilan oziqlanadi. Oljasini oz gavdasi bilan qoplab oladi; otkir tishli halqumini ogzidan chiqa- rib, oljasining tanasiga san- chadi. Olja tanasidagi suyuq- likni sorib oladi. Oziq ichak- da hazm boladi va ichak shoxchalari orqali butun tanaga tarqaladi. Oziqning hazm bolmagan qismi ogiz tåshigi orqali tashqariga chiqariladi. Nafas olishi. Planariya ham gidra singari gavda yu- zasi orqali suvda erigan kislorod bilan nafas oladi. 13-rasm. Oq planariyaning tuzilishi: Ahazm qilish va nerv siståmasi: 1ogiz; 2halqum; 3ichakning oldingi shoxi; 45 ichakning orqa shoxlari; 6bosh nårv tuguni; 7yon nårv tolasi; 8kozcha. Btana dåvori kåsmasi: 1tåri epitåliysi; 2halqa muskullar; 3qiyshiq muskullar; 4boylama muskullar; 5parånxima; 6båzli hujayralar; 7tåri båzlari. 4 5 3 2 1 7 6 B 3 2 7 6 8 A 4 1 5 www.ziyouz.com kutubxonasi 56 Ayirish siståmasi. Yassi chuvalchanglarning ayirish siståmasi pro- tonåfridiylar (protosoddiy, nåfrosbuyrak)dan iborat. Protonåfridiylar parånximada joylashgan juda kop uchi bårk naychalardan boshlanadi. Bu naychalar gavdaning ikki yonidagi yirik ikkita naychaga kålib tutashadi. Moddalar almashinuvi natijasida hosil boladigan zararli moddalar gavdadagi ortiqcha suv bilan birga naychalarning ichiga sizib otadi va ular orqali tashqariga chiqarib yuboriladi. Nårv siståmasi. Planariyaning nårv siståmasi narvon tiðida tuzilgan. Nårv hujayralari gavdasining oldingi tomonida toplanib, ikkita nårv tuguni, yani gangliylarni hosil qiladi. Bu nårv tugunlaridan gavdaning kåyingi tomoniga ikkita nårv stvoli chiqadi. Har qaysi nårv stvoli nårv tolalari va nårv hujayralaridan tashkil topgan. Nårv stvoli kondalang nårv tolalari orqali ozaro qoshilib, narvon shaklini hosil qiladi. Nårv tugunlari va stvol- laridan tananing hamma qismiga nårvlar kåtadi. Ayniqsa tananing oldingi tomonidagi paypaslagichlari va kozlarida nårvlar kop boladi. Såzgi organlari. Planariya tårisi yuzasida joylashgan nårvlar orqali harorat, suvning tarkibi, måxanik tasirni såzadi. Agar unga biron narsa tågib kåtsa, gavdasini darhol qisqartiradi. Yoruglikni kozlari yordami- da såzadi va yorugdan qorongiroq joyga bårkinishga harakat qiladi. Pay- paslagichlari, tårisi va kozlari uning såzgi organlari hisoblanadi. Jinsiy siståmasi va kopayishi. Planariya gårmafrodit. Gavdasining oldingi qismida bir juft oval tuxumdonlar, ortarogida pufaksimon urugdonlar joylashgan. Bu organ- lar jinsiy siståmasini tashkil etadi. Tuxumdonlarda tuxumlar, urug- donlarda esa spårmatozoidlar hosil boladi. Tuxum hujayrasi organizm ichida uruglanadi. Bunda ikkita pla- nariya yaqinlashib, urug hu- jayralarini almashinishadi. Urug- langan tuxumlari sariq modda bi- lan qoplangach, top-top qilib pilla ichiga qoyiladi. Pilla tuxumlarni noqulay sharoitdan saqlaydi. Yosh planariyalar pilla dåvorini yorib su- vga chiqadi. Yosh planariya voyaga yetgan davriga oxshaydi; u ozga- rishsiz rivojlanadi. Planariyaning rågånaratsiya xususiyati juda yaxshi rivojlangan. Noqulay sharoit tugilganda (harorat 14-rasm. Myullårov lichinka: 1koz; 2bosh nårv gangliysi; 3xaltasimon ichak; 4ogiz; 5ogiz oldi bolaklar; 6hilpillovchi kiðriklar. 5 6 1 2 3 4 www.ziyouz.com kutubxonasi 57 oshsa, kislorod kamaysa) planariya mayda bolaklarga bolinib kåtib, qulay sharoitda yana tanasini qaytadan tiklashi mumkin. Tajribada pla- nariya gavdasi 279 bolagining har biri toliq organizmga aylanganligi korilgan. Dångizlarda yashovchi kop shoxli kiðrikli chuvalchanglar måta- morfoz, yani ozgarish orqali rivojlanadi. Tuxumdan chiqqan lichinkasi tuxumsimon shaklda, ichagi xaltaga oxshash bolib, myullårov lichinka dåyiladi (14-rasm). Lichinka boshliq ichlilar tuzilishiga xos radial sim- måtriya bålgilariga ega; uning tanasi orta qismida (ogzi oldida) 8 ta uzun osimtalar osilib turadi. Tanasi sirtida mayda kiðriklar, osimtalar qir- ralarida uzun kiðriklar joylashgan. Lichinka biroz suzib yurib, suv tubiga yopishadi va voyaga yåtadi. Topshiriqlarga javob båring va bilimingizni baholang 1. Yassi chuvalchanglar qanday tuzilgan? Abilatåral yoki radial simmåtriyali; Bgavda shakli bargsimon yoki tasmasimon; Dikki yonlama simmåtriyali; Åtana boshligi rivojlanmagan; Forqa ichagi bolmaydi; Gayrim jinsli; Hkopchiligi erkin yashaydi; Igårmafrodit. 2. Yassi chuvalchanglarning qaysi organlar siståmasi rivojlangan? Aayirish; Bnafas olish; Dqon aylanish; Åhazm qilish; Fmuvozanat saqlash; Gjinsiy; Hnårv; Itayanch-harakat. 3. Yassi chuvalchanlar qanday sinflarga bolinadi? Akiðrikli chuvalchanglar; Btasmasimon chuvalchanglar; Diðsimon chuvalchanglar; Eqilsimon chuval- changlar; Ftogarak chuvalchanglar; Gsorgichlilar; Hkop tuklilar. 4. Kiðrikli chuvalchanglar qanday tuzilgan? Agavda sirti xivchinlar bilan qop- langan; Bgavdasi kiðriklar bilan qoplangan; Dichagi shoxlanmagan; Åoldingi ichagi ikki shoxli; Fichagi uch shoxli yoki shoxlanmagan; Gorqa ichak va chiqa- rish tåshigi bolmaydi. 5. Oq planariya qanday tuzilgan? Agavdasi bargsimon oqish; Bgavdasi tas- masimon, yashil; Doldingi uchi kångaygan; Åoldingi uchi konussimon; F oldingi uchida bir juftdan kalta paypaslagichlar va qoramtir kozlari bor; Gtanasi bir qavat kiðriklar bilan qoplangan. 6. Planariya gavdasi kondalang qavatlarini tartib bilan korsating: Aboylama muskullar; Bhalqa muskullar; Dparånxima; Åkiðrikli epitåliy. 7. Planariyaning hazm qilish siståmasi qanday tuzilgan? Aogiz tåshigi gavdasi oldingi tomonida; Bogiz tåshigi qorin tomoni ortasida; Dichagi ikki shoxli; Åichagi kop shoxli; Fichagi uch shoxli; Gichagi bitta shoxi oldingi tomon- ga, ikkita shoxi orqaga yonalgan; Horqa ichagi yoq. 8. Planariya ayirish siståmasi qanday qismlardan iborat? Aparånximada joy- lashgan ikkita mayda naycha; Bparånximada joylashgan juda kop mayda naychalar; Dgavdasining ikki yonidagi mayda naychalar; Ågavdasining ikki yonidagi ikkita yirik naychalar. 9. Nårv siståmasi qismlarini nårv hujayralari toplamidan boshlab tartib bilan korsating: Akondalang nårv tolalari; Bnårv gangliylari; Dgangliylar va nårv stvollaridan chiqadigan nårvlar; Åikki boylam nårv stvoli. 10. Planariya jinsiy siståmasi qanday bolimlardan iborat? Agårmafrodit; B gavdasining oldingi qismida bir juft oval tuxumdonlar; Dgavdasining kåyingi www.ziyouz.com kutubxonasi 58 tomonida shoxlangan tuxumdonlar; Åurugdonlar gavdasining oldingi tomoni- da; Furugdonlar gavdasi orta qismida; Gurugdonlar juda kop shoxlangan; Hurugdonlar naysimon; Iurugdonlar juda kop pufaksimon. 11. Planariyaning kopayishi va rivojlanishini tartib bilan korsating: Ayosh planariyalar pillani yorib chiqadi; Btuxumlar uruglanadi; Dikkita planariya yaqinlashib, urug hujayralarini ozaro almashinishadi; Åyosh planariya måta- morfozsiz voyaga yåtadi; Ftuxumlar pillaga qoyiladi. 12. Kiðrikli chuvalchanglar tuzilishining qaysi xususiyatlari ularni boshliqichli- lardan kålib chiqqanligini korsatadi? Agårmafrodit jinsiy siståmasi; Bichagi xaltaga oxshashligi; Dkiðrikli lichinkasi tuzilishi; Åtuban tuzilishi. Sorgichlilar sinfi Sorgichlilar gavdasi bargsimon shaklda; sirti qalin kutikula bilan qoplangan parazit yashovchi chuvalchanglar. Voyaga yetgan sorgichlilar- ning ogiz va qorin sorgichlari rivojlangan. Ularning hazm qilish, ayi- rish, nårv va jinsiy siståmasi rivojlangan. Ichagi uch shoxli. Kiðrikli chuvalchanglar singari orqa ichagi va orqa chiqaruv tåshigi bolmaydi. Rivojlanishi asosiy va oraliq xojayinda otadi. Voyaga yetgan sorgichlilar umurtqalilar ichki organlari, asosan hazm qilish siståmasida, lichinka- siumurtqasizlar, bazan umurtqalilar tanasida ichki parazit. 7200 ga yaqin turi malum. Bir qancha turlari yovvoyi va uy hayvonlari, shun- ingdåk, baliqlar jigarida, ayrimlari esa odam jigari va våna qon tomirida yashaydi. Sorgichlilardan jigar qurti kång tarqalgan (15-rasm). Tuzilishi. Jigar qurti barg- simon tanasining uzunligi 3 5 sm kåladi. U kopchilik sut emizuvchilar, jumladan, qoy, sigir, ot, tuya, ech- ki, kiyik, quyon, chochqa kabi uy hayvonlari, shun- ingdek yovvoyi hayvonlar va bazan odam jigarining ot yollarida parazitlik qiladi. Uning ogiz va qorin 15-rasm. Jigar qurtining tuzilishi: Ahazm qilish sistemasi; Bjinsiy siståmasi: 1ogiz sorgichi; 2qorin sorgichi; 3ichak; 4kuyikish organi; 5tuxumdon; 6sariqdon; 7sariqdon yollari; 8urugdon; 9urug yoli; 10bachadon. A B 4 6 7 5 9 8 1 10 3 2 www.ziyouz.com kutubxonasi 59 sorgichlari rivojlangan. Ulardan birinchisi tanasining oldingi uchida, ikkinchisi undan kåyinroqda qorin tomonida joylashgan. Ikkala sorgichi yordamida parazit ot yollariga yopishib oladi. Hazm qilish siståmasi. Ogiz tåshigi ogiz sorgichining ortasida joylashgan. Ogzi qisqa halqum bilan tutashgan. Halqumdan ikki shoxli ichak boshlanadi. Ichakning har qaysi shoxi yana kop yon shoxlarga ajraladi. Shoxlarning uchi bårk bolib, oziq qoldigi ogiz tåshigi orqali chiqib kåtadi. Jigar qurti ot suyuqligi va qon sorib oziqlanadi. Uning ayirish, nårv va jinsiy siståmalari oq planariyanikiga oxshash tuzilgan. Rivojlanishi. Jigar qurti gårmafrodit. Uning uruglangan tuxum- lari xojayin jigari ot yollaridan ichakka va undan najas bilan tashqi muhitga chiqadi. Agar tuxumlari suvga tushib qolsa, ulardan mikrosko- pik mayda miratsidiy dåb ataladigan kiðrikli lichinkalar chiqadi. Li- chinkalar suvda birmuncha suzib yuradi. Songra ular chuchuk suv shilligini topgach, uning tanasiga kirib oladi; kiðriklarini tashlab, ikk- inchi lichinkalik davri rådiylarga otadi. Lichinkalar shilliq ichida rivojlanish bilan birga kopaya boshlaydi. Bu lichinkalar esa osib uchunchi lichinka- lik davri sårkariylarga aylanadi. Sårkariylar dumli boladi. Ular mollus- ka tanasidan suvga chiqib, bir oz suzib yurgach dumini tashlaydi; qalin qobiqqa oralib, sistaga aylanadi. Sistalar suv yuzasida qalqib yurishi yoki osimliklarga yo- pishib olishi mumkin. Bu sistalar suv yoki oziq bilan hayvon- larning ichagiga tushib qolganida sista qobigi eriydi. Lichinkalar Download 3.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling