О л и й ЎҚув юрт л а р и н и н г

(қъс кэттэ, тэшлэп, чэпъп кеттъ, қэлтъғлэп келдъ), 
бир хусуспят (Пэгодън) рус тилининг фонетнк қонунла-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

рига мос, бир хусусият (бэбэнъ), «оддий нутц» (просторе- 
чие) га хос, бир хусусият тарихий-адабий традицияга боғ- 
лиқ (бэбэ).
а) қиз сўзндаги з, чопиб, цўлтиқлаб сўзларидаги б 
товушлари регрессив асснмиляцня натижаснда с, п тар- 
зида талаффуз этилади. Улардап кейин келган сўзнинг 
бириичи товуши жарангсиз бўлиб, узлуксиз талаффузда 
ўзндан олдннги ундошга таъсир ўтказган, чунки к, с 
сўз бошида, улардап кейин уплн товуш бор, демак, куч- 
ли позицняда. Бупдай ассимиляция адабий орфоэпия 
учун нормал ҳодиса ҳисобланади.
ташлаб сўзинипг охирги товуши ауслаутда келган- 
лцги учун жарангсиз бўлнб эшитилади. Чушш сўзнинг 
абсолют охирида келган б, д, з товушларининг жаранг- 
сизлашуви тилимиз учун характерли ҳисобланади. Кет- 
ди сўзининг талаффузнда 
прогрессив 
ассимиляция 
амал қилгап, яънн ўзакнинг охнрги товуши қўшимча- 
нпнг биринчи 
товушини ўзига мослаган. 
Узак-негиз 
охнрида келгап жарапгсиз ундошлар кўпинча кучли по- 
зицияда бўлади ва қўшимчанинг биринчи товушларини 
ўзига мослайди. Қисс қилайлик: Отть отди; қисти қис- 
ди; оштъ ошди каби. Бундай талаффуз ҳам адабий ор- 
фоэпия учун нормал эмас. Қўлтиқлаб сўзнда сонор л 
дан олдин келган қ жарангли сирғалувчи ғ дек талаф- 
фуз этиладн. Бу унга ўзидан кейин келган соноршшг 
таъсири албатта (регресснв асснмиляция). Агар талаф- 
фузда шу позицияда қ сақланса, сунъийлик пайдо бў- 
лади. Талаффуз адабий тил орфоэпик нормасига мос 
бўлмайди.
б) бобо сўзи ўзбек маданияти, адабиёти тарихида ёзил- 
ганидек ўқилиб келган, бу ҳол ҳозир ҳам давом этмоқад. 
Бироқ бундай талаффуздан чекиниш 
ҳоллари 
бадиий 
адабиётларда, саҳналарда кузатилаётнр. 
Бу 
тарихнй- 
традицион бобо ни бува деб талаффуз этишда кўринади. 
бобо сўзининг икки хил шакли ёзма нутқда ҳам, оғзаки 
нутқда ҳам ишлатилиб келмоқда. Булардан бири консер- 
ватив (бобо), иккинчиси прогрессив (бува) дир. Дублет- 
ларнинг ҳар бири орфографик 
шакли қандай бўлса, 
шундай 
талаффуз этилмоги 
лозим, яъни бэбэ, бувэ 
тзрзида.
в) Погодии сўзшшнг бнриичи бўғшшда о эмас, а 
эшитилиши бнзшшг талаффузимиз жараёнида бўлади- 
ган ўзгариш эмас, бу сўзшшг талаффузи рус тилидан 
биринчи бўпшида а эшитиладиган ҳолда қабул қилнн-
о I
чэ I
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ган. Шуига кўра сўзловни унли о ни а деб тасаввур қи- 
лади. Маълумкп, рус тилида урғу олмаган бўғнндаги 
унлилар кўпинча ўзгаришга учрайди. Буни о нинг та- 
лаффузида ҳам кўриш мумкин. Урғулн бўғиндан олдин 
келган о а дек, урғули бўғиндан кейин келганда эса и 
дек талаффуз этилади. Қиёслайлнк: калхоз<колх6з, 
Масква<Москва 
Кар6вин<Кордвин; 
трактир <трйк- 
тор, ддктир<ддктор, рёктир<рёктор. Аксинча ўз сифа- 
тини ўзгартирган унли қатпашган бўғи-н урғу олса, яна 
аслига қайтади: дама<дома — дом, акно — окнд — окнм 
каби. Узбек тилида урғунинг аҳамияти рус тилидагндек 
кўзга ташланмайди.
Рус ва совет ннтернационал сўзларнинг урғули бў- 
ғшшда к*ятан о товушининг талаффузи ўзбекча ў тову- 
шининг эшнтилишига тўғри келади. Шунинг учун уни 
ош, ота, она, мадор, қаҳрамонона каби еўзларнинг би- 
ринчи ва кейинги бўғинларида эшитиладиган о товуши 
билан тенглаштириб айтиш хатодир. Погодин сўзининг 
иккинчи бўғинида келган товуш учун ҳам юқоридаги 
фикр тўғри келади. Бу товуш кўз, ўтин, тўда сўзларида 
эшитиладиган ў дек айтилади|.
г) бобонинг сўз формасида нг товушини туширнб 
талаффуз қнлиш «оддий 
нутқ» (просторечие) талаби 
билан юз беради. Маълумкн, деярли ҳамма марказий 
шаҳарлар ва уларга тил жиҳатидан ўхшаш қишлоқлар 
аҳолиси нутқида тушум келишиги билан қаратқнч кели- 
ши,ги қўшимчаси бир шаклда. Бу ҳодиса оғзаки адабий 
нутқда ҳам сезиларли ўрип эгаллагандир. Шакли бир 
хил бўлса ҳам мазмуп гап конструкциясн туфанли 
фарқланиб туради. Сўзловчи ва тингловчи орасида ио- 
аниқлик келтнрнбчнқармайди.
д) Бизнинг мнсолимпзда экспрсссия талаби билан 
талаффузида ўзгаршп юз бергац сўзлар йўқ.
— Қачон?—деб сўради уста Даврон ҳайрон бўлиб. 
(С. Назар.)
— Қачэ:н? — деп сорғдъ уста Доврэн ҳэйрэм болъп.
Контекстда ёзув бклан талаффуз орасидагп фарқни
кўрсатувчи бешта ҳоднса бор (ҳгчэ:н? — дгп сорэдъ уста ■
Дэврэн ҳэйрэм болъп).
а) деб, бўлиб сўзларидаги б > п фонетик шароитдаи 
келиб чиқадиган иккп хил сабаб ҳам юқорпда кўрса- 
тилганлиги учуп, уларни изоҳламаймиз. Ҳайрон, бўлиб 
сўзлари бирикма бўлпб келганда регрессив ассимиляцня 
амал қилади. Лаб-лаб б товуши н соноршш ўзига бир
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

томондан ўхшаш бўлган м сонорига айланти.ради. Бун- 
дай талаффуз орфоэпик нормага зид эмас.
б) Даврон сўзи 
тарихий-традицион 
орфографик 
принцип асосида ёзилган. Аммо шу кунги талаффузи 
билан ёзув орасида бир оз фарқ сезнлади. Сўзнинг би- 
рннчи бўғинидаги а товуши в жарангли ундоши таъси- 
рида о ёки шунга яқин товуш сифатида талаффуз эти- 
лади ва орфоэпик норма ҳисобланади. Бу 
сўзнинг 
бириичи унлисини а талаффуз этиш Самарқанд-Бухоро 
шеваларида учрайди.
Мисолимизда в), г) пунктларга алоқадор ҳодисалар 
йўқ.
д) қачон сўроқ олмошшшнг иккинчи бўғипндаги о 
таажжубни ифодалаш учун чўзиқ талаффуз этилган. 
Гулдаста, кўп, кўчат сўзларидаги у, ў товушлари саёз 
тил орқа ва тнл олдн ундошларн орасида келгаилиги 
учун жуда юМшоқ эшитилади. Аксинча, ўтмай, қўлтиқ- 
лаб сўзларидаги ў товуши қаттнқ талаффуз этиладн. 
Чупкн биринчи сўзда ўзакнинг ўзи тарнхан қаттиқ ай- 
тилса, иккинчи сўзда ў нинг талаффузида қ товуши таъ- 
сир этади. Қиз, боғига, қўлтиқлаб сўзларида қ, ғ то- 
вушлари' билаи ёндош келгаи и товуши бир оз қаттиқ- 
роқ ва қнсқа айтилади. Қатта, гулдасталарни, ташлао, 
Ҳалим сўзларида а жуда юмшоқ, олдинги қатор кенг 
унли бўлиб эшитилади.