О л и й ЎҚув юрт л а р и н и н г

ўтиб— функционал 
форма: 
-(и)б аффикси ёрдамида ясалган равишдош; аналитик 
форманинг етакчи компоненти; кет—кўмакчи феъл, ҳа- 
ракатнцнг бутунлай (тўла-тўкис) бажарилганини бил- 
дирувчи аналитик форма ҳоснл қилади; ўтиб кетади 
аналитик формаси аниқ нисбатда, бўлишлп, аниқлик 
майлида, ҳозирги-келаси замои формасида (келаси за- 
монии ифодалайди), учинчи шахс, бирлик.
Осмон узра пига-паға булутлар карвони сайр этади. 
(X Ғулом.)
Контекстда битта феъл бор: сайр этади. Утимсиз 
феъл, аниқ даража, бўлишли феъл, аниқлик майли. 
Ҳозирги-келаси замон формасида 
(доимий замонни 
ифодалайди), учипчи шахс, бирлик. Гапда кесим вази- 
■фасида келган. Н и м а қ и л а д и ? сўрогига жавоб бў- 
лади 
(булутлар карвони н и м а қ и л а д и?— булут- 
лар карвони сайр этади).
Ун беш ёшда бир қиз 
Жигардан урди,
Хаёл дарёсида
Сузардим мафтун (С. Есенин.).
Контекстда феълга тегишли иккита сўз бор: урди, 
сузардим.
урди— мустақил феъл, ўтимли, аниқ нисбат, бўлиш- 
ли, категориал формада (тусланган). Ижро майлида, 
ўтган замон, учинчи шахс, бирликда. Гапда кесим ва- 
зифасида келган. Н и м а қ и л д и? сўроғига жавоб бў- 
лади (қиз н и м а қ и л д и ? —қиз урди). 
Контекстда 
фразеологик бирлик составида келган, яъни жигардан 
урмоқ кўчган маънода, севмоқ маъносида ишлатилган. 
Яхлитлигича бир сўроққа жавоб бўлади (н и м а қ и л- 
д и ?—жигардан урди);
сузардим — мустақил 
феъл, ўтимсиз 
(объектсиз), 
аниқ даража, ижро 
майли, ўтган замон, биринчи 
шахс, бирлик. Н и м а қ и л а р д и м ? сўроғига жавоб 
бўлади, кесим (мен н и м а қ и л а р д и м?—мен сузар- 
дим).
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Яшанг оғайни, гап бундоқ булибди-да!—дея ёнидан 
стул курсатди.—Ҳозир бир шаҳар айлансак деб турган 
эдик. (М. Салом.)
Контекстда бсшта феъл бор: бўлибди, дея, кўрсатди, 
айлансак, деб турган эдик; демоқ феъли нкки марта 
такрорланган (дея, деб).
айлансак — мустақнл феъл, ўтнмли феъл, аштқ да- 
ража, бўлишли, шарт манли, бириичн шахс, кўплик. 
Категориал формада. Гапда составли кесимпинг етакчи 
қисми бўлиб келгаи. Н и м а д и л г а п э д н? сўроғпга 
жавоб бўлади 
(н и м а қ и л г а н э д и к?—айлансак 
дсб турган эдик);
турган — феъл, мустакпл фсъл, ўтпмспз феъл, анпқ 
даража, бўлншлн, функцнопал (снфагдош) формада. 
Ёлғиз ҳолда н и м а ҳ н л г а п ? сўроғига жавоб бўлади 
(п и м а қ и л г а н?—турган). Мисолда составлн кссим- 
нинг кўмакчи қисми бўлпб келган;
эди — тўлиқсиз феъл. Узидан олдингн феълга қўши- 
лнб, ўтган замоп, ижро майли, биринчи шахс, бирлик 
м.тьноллрииинг реаллашувн учун хизмат килади.
То мангулик уйқуда 
Янграб турсин ҳар нафас 
Майин, тиниқ осуда —
«Сеникиман» деган сас. (С. Есеиин.)
Контекстда учта феъл бор: янграб, турсин, деган. 
Булардан иккитаси бирлашиб составли феъл ҳоснл қил- 
гаи (янграб турмоқ).
янграб турсин — етакчи ва кўмакчи феълдан ҳосил 
бўлган аналитик форма. Яиграб функционал формада, 
-б орқали ясалган ўтган замоп равншдоши, аиалитик 
форманинг етакчи комцоиепти. Турмоқ—кўмакчи феъл, 
ҳаракатнииг давом этиб турпшшш билдирувчи анали- 
тик форма ҳосил қнлади. Аналитнк феъл анпқ даража, 
бўлицнли форма, буйруқ майли, учинчи шахс, бирликда. 
Гапда кесим бўлнб келгап, н п м а қ и л с и н? сўроғига 
жавоб бўлади (сас п и м а қ и л с н н?—сас янграб тур- 
снн);
деган — мустақил феъл, бўлишли, ўтимли 
феъл, 
функционал форма. 
Сифатдош, -ган аффижси билан 
ясалган.
Гапда сеникиман сўзн билаи биргаликда (уни бош- 
қариб) сифатдош оборотшш ташкил қилган. Биргалик-
59
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

да қ а н д а й? сўроғнга жавоб бўлади ва гапнинг эгаси 
(сас)ни аниқлайди 
( қ а н д а й сас?—«гсеникиман» де- 
ган сас).
Равиш туркуми таҳлили тартиби
1. Маъносига кўра тури.
2. Даражаси.
3. Гапдаги вазифаси.
Равиш туркуми таҳлили намунаси
Ўктам этигини аскарча қунт билан тозалади, қайи~ 
шини бўшатди, кейин кўрпачага ўтирди. (Ойбек.)
Контекстда иккита равиш бор: аскарча, кейин.
аскарча — ҳолат равиши, бош даража. Қ а н д а й? 
сўроғига жавоб бўлади. Гапда қунт билац сўзини аниқ- 
лаб келган (қ а н д ап қунт билан?—аскарча қунт би- 
лан). Бирикма ҳолида кесимнинг белгисиии ифодалаб, 
гапда ҳолии ташкпл этади 
(ҳ а и д ай 
тозалади?— 
аскарча қунт билан тозалади);
кейин — пайт равнши, бош даража. Қ а ч о н? сўро- 
гига жавоб бўлади. Гапнипг кесимида ифодалангаи нш- 
ҳаракатнинг бажарилиш пайтини кўрсатиб, ҳол вази- 
фасида келган ( ц а ч о н ўтирди?—кейин ўтирди).
Лола ҳалигача дом-дараксиз... (Ш. Рашидов.)
Қонтекстда битта равиш бор: ҳалигача. Пайт рави- 
ши, иш-ҳаракатнинг 
бажарилиш пайтини 
кўрсатади. 
Бош даражада. Гапда пант ҳоли бўлиб келган. Қ а ч о н? 
ски қ а ч о н г а ч а?, ҳ а ч о и д а н б е р и? сўроғига жа- 
воб бўлади: 
( ҳ а ч о и г а ч а дом-дараксиз?—ҳалигача 
дом-дараксиз).
Уй эгаси билан дўстона хайрлашдик, (С. Назар.)
Қонтекстда битта равиш бор: дўстона. Ҳолат рави- 
ши, бош даражада, даража кўрсатувчи аффикс олма- 
ган, Гаида феъл кесимдан англашилгаи ҳаракатнинг 
қандай ҳолатда бажарилганлигини ифодалаб, 
равиш 
ҳоли бўлиб келган. Қ а н д ай? сўроғига жавоб бўлади 
(ҳ а н д а й хайрлашдик?— дўстона хайрлашдик).
Шерикларимиз анча илгарилаб 
кетган, биз бўлса 
арава атрофида жўрттага куймаланардик. (Қ. Симо- 
нов.)
Контекстда битта равиш бор: жўрттага. Маҳсад ра- 
виши, бош даража. Гапда феъл кесимда ифодаланган 
ҳаракатнинг қандай мақсад билан бажарилганлик бел-