О л и й ЎҚув юрт л а р и н и н г

ёғоч
 
каравот,
Ҳатто пўчоқ ташлашга пақир.
Ҳамма нарса жойида;
Фақат...
Фақат бунда йўқ экан тандир. (Э. Воҳидов.)
Коптекстда иккита юклама бор: ҳатто, срақат. 
ҳатто — таъкид ва кучайгирув юкламасп. Тузилиши- 
га кўра сўз юклама. Мисолда антплаётган фикрни ку- 
чайтириш учун ишлатилган, Ундан сўнг келган бўлак-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

лар кўмакчидаи олдин келгац қисмдаги фикрии қувват- 
лаш, уни кучайтириш учуп хнзмат қилаётир,
фақат— айирув ва чегаралов юкламаси. Бу турга 
-гина (-кина, -қина) юкламаси ҳам киради. Тузилишига 
кўра сўз юклама. Мисолда ўзидан кейин келган гапда 
пфодалангап (бунда йўқ экан тандир) фикрни ажратиб, 
чегаралаб кўрсатиш оттенкасини бериш учун қўлланган.
Р-вқур Спартакка бурайми ё юз...
Ераб, Икар зотин борму ҳудуди? (А. Орипов.)
Коитекстда битта юклама бор: -ми(-му). Сўроқ юк- 
ламаси, сўроқ ва таажжуб юкламаларп сирасига тегшп- 
ли. Бу гуруҳга -чи, -а(-я), наҳот, наҳотки, юкламалари 
ҳам киради. Тузилишн жиҳатидан аффикс юкламадир. 
Мисолда риторик сўроқни юзага чиқариш учун ишла- 
тилган.
Наҳотки еримиз 
Чаппа айланиб,
Наҳотки дарёлар 
Оқар тескари,
Наҳотки одамлар
Кезар дарбадар... (Ғ. Ғулом.)
Контекстда битта юклама бор: наҳотки. Таажжуб 
юкламаси. Сўроқ ва таажжуб юкламаларн сирасига ки- 
радн. Сўз-юклама. Контекстда уч марта такрорланган 
бўлиб, ажаблаииш, ҳайратланиш оттенкаси (жилоси)ни 
юзага чиқариш учун хизмат қилган.
Нариги қатордаги станокларда ишлаётган паст бўй- 
ли қотмагина қиз уни кузатиб турарди. (Мирмуҳсин.)
Контекстда бир юклама ишлатилган: -гина. Юклама- 
нинг айнрув ва чегаралов группасига мапсуб. -гина юк- 
ламаси тузилишига кўра аффпкс-юкламаднр, 
унинг 
-кина, -қина варпантлари ҳам учрайдп. Мнсолда қнзнинг 
қотмалигини ажратиб кўрсатиш учун шплатилган.
Ун етти ёш:
— Мен учун у фақатгина
Қуёш бўлиб кўринар. (Ғ. Нуруллаева.)
Коптекстда бир мураккаб юклама бор: фақатгина. 
Айирув ва чегаралов юкламаси. Мисолда бир турдаги 
нккн юклама бирнккан ҳолда ишлатилган: фақат сўз 
юкламасига -гина аффикс юкламаси қўшилиб келган.
67
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Улар биргаликда Гапда ифодалангац фмкрни' ажратиб, 
чегаралаб кўрсатастнр. Кейинги юклама ажратиш жи- 
лосини кучайтирнш мақсадида қўлланган.
Жабрда масала қўш муаммодир,
Худди шунда бир улуғ қурилиш жодир.
(Ғ. Ғулом.)
Контекстда битта юклама бор: худди. Апиқлов юкла- 
маси. Тузилиши жиҳатидан сўз юклама. Мисолимизда 
худди юкламаси биринчи гапдаги фикр иккинчи гапдаги 
фикрнинг юзага чиқиши учун асос эканлигини аниқлаб 
кўрсатиш мақсаднда ишлатилган.
Ундов таҳлили тартиби
1. Маъноснга кўра тури.
2. Тузилишига кўра тури.
3. Гапдаги вазифаси.
Ундов таҳлили намунаси
Оҳ, қандай қиламан!? Бормай десам севгилим Тош- 
кентга Кетиб қолар экан... Уҳ! Жуда қийин ҳолда қол- 
дим-да. (Ҳамза.)
Контекстда иккита ундов бор: оҳ, уҳ.
оҳ — эмоционал ундовлар группасига 
киради. Бу 
группага эҳ, вой, воҳ, уф, дод кабн ундовлар ҳам кира- 
ди.Тузнлиши жиҳатидан содда ундовдир. оҳ ундови 
ночорлик, қайғу туйғусини ифодалаш учуп ишлатилган. 
Гапдаги бошқа сўзлар билан грамматик алоқага ки- 
ришмаган.
уҳ ундовипииг апглатгап маъносп ҳам худди оҳ ун- 
дови бнлдирган маънога ўхшаш. У ҳам содда ундов. 
Мисолда уҳ ундовн оғнр аҳволга тушиб қолпш туфайли 
юз берган чарчаш туйғусини ифодалаётир. Бошқа бў- 
лаклар билан грамматнк алоқага киришмагап.
Эй Ҳабибий, чиқмагил зинҳор адаб қонунидан,
Пок адаб, оташнафас, доно сухандонлар ётур.
(Ҳабибий.)
Контекстда бир ундов бор: эй. Императив ундовлар 
группасига, манСуб. Бу группада ҳой, ой, алло, тсс, 
м.арш, жим сингари ундовлар бор. Тузилишига 
кўра. 
содда.ундов. Мисолда эй ундови вокатив характерда бў:
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

либ, фикр қаратилган шахс (Ҳабибий) диққатини ай- 
тилган фикрга тортиш учун ишлатилган. Гапда бирор 
сўроққа жавоб бўлмайди, гап бўлаги саналмайди.
Оҳ-оҳ-оҳ! Раҳмат, 
дўстим, раҳмат!— деди Улмас 
Хунглернинг елкасига ҳўлини қўйиб. (Ё. Шукуров.)
Контекстда иккита ундов бор: оҳ-оҳ-оҳ, раҳмат.
Оҳ-оҳ-оҳ — эмоционал ундов. Тузилишига кўра сос- 
тавли ундов. Бу турнинг такрорий ундов группасига 
киради. Товуш состави бир бўлган ундовларнинг бирдан 
ортиқ ишлатилиши такрорнй упдовларни ҳосил қилади: 
бай-бай-бай,, ҳай-ҳай-ҳай-ҳай, ўҳ~ўҳ-ўҳ кабп. Миеолда 
оҳ-оҳ-оҳ ундови мамнунлик туйғусшш ифодалаш учун 
хизмат қилади.
раҳмат— урф-одат уидовлари группасига 
мансуб, 
Марҳамат, марҳабо, салом, ассалом, баракалло, ташак- 
кур, офарин каби сўзлар ҳам шу тур ундовларга мисол 
бўла олади. Мазкур сўзлар сўзловчннинг турли-туман 
ички туйғуларини ифодалайди. Тузилиши жиҳатидан 
раҳмат ундови содда ундовлар сирасига киради. Мисол- 
да у сўзловчннннг минпатдорчилик туйғусини мфодала- 
ган, шу билан бнрга бир ўзи вокатив гап ҳисобланади 
(такрорланган вокатив гаи).
Тақлид сўз таҳлили намунаси
1. Нимага тақлид қилинишига кўра тури. 
;
2. Тузилишига кўра тури. 
•• ,
3. Гапдаги вазифас.и.
Тақлид сўз таҳлили намунаси
Совуқ хонам, соат чиқ-чиқи,
Ташқарида хазонрез боғлар,
Ёмғирнинг жим нолиш қилиши... (А. Орипов.)
Контекстда битта тақлид сўз бор: чиқ-чиқ. Товушга 
тақлид сўз. Қаттиқ жисмлардап чиқадпган товушга тақ- 
лид қилиш йўли билан ҳосил бўлган. Тузилишига кўра 
жуфт тақлид сўз. Компопентлари ўзгарпшга учрамаган, 
бир хил товушларни ифодалайди. Мисолда отлашиб, 
учинчи шахс, бирлнк эгалик аффикснни олган (сйатнинг 
чиқ-чиқи), соат сўзи билан биргаликда номинатив гапни 
ташқил этади. 
-■
' .
69
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ҳалиги овоз чиққан томонда бирпас ивир-шивир бўл- 
ди-да, тинди. (Ҳ. Нуъмон, А. Шораҳмедов.)
Контекстда битта тақлид сўз бор: ивир-шивир. То- 
вушга тақлнд сўз. Инсон товушига тақлнд асоснда ке- 
лнб чиққап. Тузплишига кўра жуфт, иккнта компонен- 
•гига бир товуш (ш) қўшнш бплан такрорланган. Ҳар 
хил товушларпн нфодаландн. Гапда эга вазифасида 
келган, н и м а? сўроғига жавоб бўлади (н и м а 
бўл- 
ди?— ивир-шивир бўлди. н н м а тинди?— ивир-шивир 
тинди).
Ҳовлида югур-югур бошланди, ишвир-шивир овозлар 
эиштилар, эшиклар шарақ-шуруқ очилиб-ёпилар эди. 
(0. Ёқубов.)
Контекстда иккита тақлид сўз бор: шивир-шивир, 
шарақ-шуруқ.