О л и й ЎҚув юрт л а р и н и н г

шивир-шивир — товушга тақлид сўз, инсон товушига 
тақлнд асосида ҳосил бўлгап. Тузилишига кўра жуфт 
тақлид сўз. Компонентлари ҳеч ўзгаришсиз такрорлан* 
ган, бир хил товушлариинг такрорлапганлигинп нфода- 
лайди. Гапда аниқловчи вазифасида келиб, қ а п д а й? 
сўроғинад 
олади 
(қ а н д а й овозлар?—шивир-шивир 
овозлар).
шарақ-шуруқ — товушга тақлид сўз. Қаттпқ жисм- 
ларнинг бпр-бирига урилишидан 
чпқадигаи товушга 
тақлид асосида яратилган. Тузилншнга кўра жуфт, ик- 
кинчи компоненти товуш ўзгаришига учраган. Шунга 
кўра ҳар хил овозларни ифодалайди. Гапда феъл ке- 
сим (очилиб-ёнилар эди)д.ам берилгап қ а н д а й? сўро- 
ғини олиб равиш ҳоли вазифаспда келгап (қ а н д а й 
очилиб-ёпилар эди?—шарақ-шуруқ очилиб-ёпилар эди).
Чой қоғозини бурдалаб ташлагандск ой тангалари 
сув бетида милт-милт оқади. (С. Аҳмад.) Гапда битта 
тақлид сўз бор: милт-милт. Образга тақлид сўз (шуъ- 
ла — нурнинг кўршшшига тақлид қплинган). Тузилиши 
жиҳатидан жуфт тақлид сўз. Компоиентлари ҳеч ўзга- 
ришсиз такрорлаиган, бир хил образнпнг такрорланган- 
лигини ифодалайди. Мисолда феъл кесим (оқади)дан 
берилган қ а н д а й? сўроғига жавоб бўлади ва равиш 
ҳоли 
ҳисоблаиади 
(қ а н д а й оқади?— милт-милт 
оқади).
Эшик ланг очиқ, лекин уйда ҳеч ким кўринмас эди. 
(К. Симонов.)
Контекстда битта тақлид сўз бор: ланг. Образга тақ- 
лид сўа. Тузилишига кўра содда тақлид сўзлар группа-
70
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

')
сига киради. Гапда аниқловчи вазифасида келган. Қ а н- 
д а й? сўроғига жавоб бўлади (қ а н д а й очиқ?— ланг 
очиқ).
СИНТАҚТИК ТАҲЛИЛ
Синтаксисни ўрганишда, грамматиж қонун-қоидалар- 
ни изчил ўзлаштиришда амалий характердаги синтактик 
таҳлил беқиёс аҳамнятга моликдир. Конкрет тил факт- 
лари мисолида тилнинг грамматик қурилиши ва унинг 
назарий-амалий асосларини эгаллашда синтактик таҳ- 
лил, айниқса, зарурднр. Синтактнк таҳлил 
лекдияда 
ўтилиб, мушоҳада қилингаи назарий бииимларни ама- 
лий ўзлаштириш, яхшироқ ндрок қилиш малакаларини 
ҳосил қилади ва уни мустаҳкамлайди.
Таҳлил ўтказишда снстемалилшк ва изчилликка риоя 
қилиш лозим. Синтаксиснинг йирик темалари ва бўлим- 
лари ўтиб бўлиниб, амалий 
машғулотларда, маълум 
даражада, шу тема ва бўлимларга оид назарий грамма- 
тик маълумотлар мустаҳкамланиб бориб, зарурий ма- 
лака ва билим тасаввур ҳосил қилингач, таҳлнл ўтка- 
зилиши мақсадга мувофиқдир.
Шуни таъкидлаш лозимки, сиитаксиснинг йирик те- 
малари ва 
қисмлари бўйича бирданига тўлиқ таҳлил 
ўтказиш қийин. Таҳлилда тадрижнйлик ва системалилик- 
ка риоя қилиш талаб этилади, Масалан, гап бўлаклари 
ўтилгандан сўнг бош ва иккинчи даражали бўлаклар бў- 
йича грамматик таҳлил ўтказиш мумкин, аммо бундай 
таҳлил тўлиқ характерга эга бўлмайдн. Гап бўлаклари- 
га бевосита алоқадор бўлгаи масалалар, жумладан, гап 
бўлакларининг уюшиши, ажратилиши, тартиби, сшнтак- 
тик вазифа бажармайдиган элемеитлар ҳам граммати- 
када муҳим аҳаминтга эгадир. Ана шу масалалар ўрга- 
нилгач, гап бўлаклари бўйича грамматик таҳлил ўтка- 
зилиши мумкин. Бундай таҳлил тўлиқ ва атрофлича 
бўлиб саналади!.
Узбвк тили синтаксисида қуйидаги темалар бўйича 
таҳлил ўтқазиш тавсия этилади:
1. Сўз бирикмаси бўйича.
2. Содда гап бўйича.
3. Бир составли содда гап бўйича.
4. Гап бўлаклари бўйича.
5. Қўшма гап бўйича: а) боғланган қўшма гап бў- 
йича; б) боғловчисиз қўшма гап бўйича; в) эргаш гап- 
ли қўшма гап бўйича; г) мураккаб период бўйича.
\
71.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

6. Узга гапли қўшма гаи бўйича.
Таҳлил дастлаб дарс жараёнида аудиторияда ўтҳа- 
зилиб, студентларда маълум малакалар ҳоснл қилина- 
ди. Таҳлил ўтказиш методпкасн, прпнциплари ҳақида 
сгудентларда зарурин тушунчалар ва амалнй кўникма- 
лар ҳосшл қплингач, уй вазифаси ва аудиториядан таш- 
қаригн мустақил машгулотларда таҳлилга катта эъти- 
бор бериш яхши самара беради. Чунки таҳлил студент- 
ларнннг бнлицп 
қобплиятларини 
активлаштиришга, 
тафаккур доирасн ва путқини ўстиришга ёрдам беради, 
ижодий активлигини кучайтиради. Таҳлил студентларии 
мустақил ишлашга, тпл фактларп ҳақцда ўплашга ва 
чуқурроқ мушоҳада қнлишга, фикр юритишга, муҳока- 
ма қилишга, қиёслаш орқалн тил фактларишинг ўхшаш 
ва ноўхшаш томонларини ажрата билишга, хулосалар 
чиқара олишга даъват этади. Тил фактларшш| кузатиш 
ва таҳлил қилиш грамматикани амалий жиҳатдангииа 
эмас, назарий жиҳатдан ҳам янада чуқурроқ ўзлашти- 
ришга ёрдам беради.
Сўз бирикмаси таҳлили тартиби
1. Гапни сўз бирикмаси ва сшггагмаларга ажратиш. 
Сўз бирикмасинииг синтагма ва гап (предикатив асос)- 
дан фарқини изоҳлаш.
2. Ҳоким ва тобе сўзлар, уларпинг нфодаланиши ва 
морфологик кўриниши, сўроғи, тартиби.
3. Сўз бирикмаси компонептларининг ўзаро синтак- 
тик алоқаси (тенгланиш ва тобеланиш), компонентлар 
орасидаги алоқанинг характери (очиқ конструкция ва 
ёпиқ боғланиш).
4. Ҳоким сўзнинг қайси сўз туркумига мансублигцга 
кўра бирикма типлари: отли бирикма (от термини кенг 
маънода), феълли, бирикма, равишли бнрикма.
5. Сўз бирикмаси компонентлари орасидагн синтак- 
тик муносабатлариинг характери:
а) 
атрибутив 
(аииқловчили) бирикма, аниқловчи- 
нинг характерига кўра бирикма 
хиллари; қаратқич- 
аниқловчили (белгили ва белгисиз), сифатловчн-аииқ- 
ловчили 
сўз бнрикмалари. 
Сифатловчи-аннқловчили 
бирикмаларнинг материал кўриниши — тобе сўзга кўра:
а) отли бирикма; б) сифатли 
бирикма; в) олмошлн 
бирикма; г) сонли бирикма; д) сифатдошли бирикма;
72
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

б) объектли (тўлдирувчили) бирикма, материал кў- 
риниши, воситали тўлдирувчили ва воситасиз тўлдирув- 
Чили бирикма, кўмакчнлн ва кўмакчмснз бирикма;
в) релятив (ҳолли) бирикма, материал кўриниши.
6. Сўз бирикмаси компонентларини боғловчи воси- 
талар (сўз формалари, ёрдамчи сўзлар, сўз тартиби, 
интонацня).
7. Сўз бирикмаси компоиеитларн орасидаги боғла- 
ниш турлари: а) мослашув (сўз бирикмасининг мосла- 
шуви, эга кесимнинг мослашуви, эга кесимницг баъзан 
сонда мослашмаслиги), каратқич билан қаралмншнинг 
мослашуви (баъзап сонда мослашмаслиги), морфологик 
таркиби;
б) бошқарув, боплсарувчн ва бошқарилувчн сўзлар, 
ҳокпм сўзнинг қайси туркум билап ифодаланишига кўра 
турларн (феъл бошқаруви, от бошқаруви, снфат бош- 
қаруви, сон бошқаруви, равпш бошқаруви, модал сўзлар 
бошқаруви), тобе сўзнинг грамматнк шаклнга кўра (ке- 
лмшиклп бошқарув, кўмакчшш бошқарув);
в) битишув, тобе ва ҳоким сўзшшг ифода материалн 
(от + от, олмош + от, сифат + от, снфатдош + от), от ва 
феълшшг ҳоким сўз бўлцб кслиши, тобе сўзшшг грам- 
матпк формага эга бўлмаслпги, сиптактнк богланши- 
нииг мфодаланишн (мазмун, тартиб, интопация).
8. Сўз бнрикмасининг тузилишн (сол 
1
.а ёкн мурак- 
каб бирикмапинг компонентлари).
9. Сўз бирикмасининг маъносн.
Сўз бирикмаси таҳлили намунасн
радмодан гапирмоқ: гапирмоқ — ҳоким сўз, феълнииг 
ҳаракат номи формаси билан ифодаланган; радиодан—- 
тобе сўз, чиқиш келишигпдагн от билан ифодаланган, 
от+ феъл, сўроғи ■
— н и м а д а п гапирмоқ?, тартибп од- 
дий — гобе сўз олдин, ҳоким сўз ундан кейин келган.
сўз бирикмасн компонентларн ораспдаги синтактик 
алоқа — тобеланиш;
.. феълли бирикма, ҳоким сўз феъл туркумига мансуб; 
.. ■
объектли бирнкма, воситадн тўлднрувчилн, кўмакчи- 
сиз бирикма; . 
. 
... ,
• бирикма компонентлари сўз формаси — чиқиш кели- 
шиги формасй билан ўзаро боғлангап;
бошқарув, гапирмоқ бошқарувчн. радиодан бошқа- 
рилувчи, феъл бошқаруви, келишикли бошқарув;
73
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

содда бирикма;
тобе сўз ҳаракат (гапирмоқ) бажариладиган объект- 
ни билдиради. Бирикма ҳаракат ва шу ҳаракат амалга 
ошириладиган объект (радио) маъносини англатади. 
Схемаси қуйидагича; 
ч
бошқарув 
| нимадан? 
радиодан гапирмов; ч 
бошҳарилувчи 
бошқарувчи
катта бино: бино — ҳоким сўз, от билан ифодалан- 
ган; катта — тобс сўз, сифат билан ифодаланган; си- 
фат + от, сўроғи — қ а н д а й?, тартиби оддий—тобе сўз 
ҳоким сўздан олднн келган.
тобеланиш;
отли бирикма, ҳоким сўз — от;
а грибутив (аниқловчили) бирикма, сифатловчи-аниқ- 
ловчили бирикма, сифатли бирикма (сифат + от);
бирикма компонеитлари сўз тартиби орқали боғлан- 
ган;
битишув, тобе ва ҳоким сўзлар ҳеч қандай грамма- 
тик белгиларга эга эмас;
содда бирикма;
тобе сўз белги-ҳажм билдиради. Бирикма предмет