О л и й ЎҚув юрт л а р и н и н г

Фонетик таҳлил тартиби
1. Таҳлил қилинаётан сўз ёкн гап адабий тил та- 
лаффузини кўрсатувчи фонетик транскрипцияда ёзп- 
лади.
2. Унлн товушлар таҳлил этилади:
а) фонемалар характеристикаси: тцлнинг вертикал 
ҳаракатига кўра (тор, ўрта, кенг), тилиииг горпзонтал 
ҳаракатнга кўра (тил олди, тил орқа), лабнинг иштп- 
рокига кўра (лабланган, лабланмаган);
б) сўздаги ҳолатига — позицияснга кўра 
(қаттиқ, 
юмшоқ, қандан ундошлар бнлан ёндош келган, ургули 
бўғиндами ва ҳоказо);
в) шу позицпяда унли фопсмапинг талаффузи (чў- 
зиқ, қисқа, рсдукцпялашган па ҳоказо).
3. Ундош топушлар заҳлнл этнлади:
а) фопсмалар характеристпкаси: овоз ва шовқип- 
нинг иштирок этишига кўра (шовқннлн, сонор, жаранг- 
ли жараштпз); пайдо бўлиш ўрнига кўра (лаб товушп, 
тил товушн, бўгиз товуши, буларнинг ички бўлиииш- 
лари айтнладп: лаб-лаб, лаб-тиш, тнл олди, тил ўрта, 
тил орқа; сасз тил орқа, чуқур тпл орқа); ҳосил бўлиш 
усулига кўра (портловчи, сирғалувчи, қоришиқ, бурун 
товуши, ё« товуш, титроқ товуш);
б) сўздаги ҳолатига кўра (қандай унли ёки ундош 
билан ёндош келганлиги, бошқа ундошга ўтиш-ўтмас- 
лиги);
в) шу позпцияда ундошнинг талаффузи.
4. Бўғип, бўғин тузилиши, ҳар оир бўғнннинг хусу-
10
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

снятн (очиқ, ёпиқ, неча товушдан иборат, товушлар 
қандай жойлашган).
5. Урғунинг сўздаги ўрни 
ва характери 
(кўчувчи 
ёки кўчувчи эмаслиги).
6. Сўздаги фонема ва қарфларнинг сони; фонема ва 
қарфларнинг бир-бирига сон жиҳатдан тўғри келиш- 
келмаслиги айтилади.
Фонетик таҳлил намунаси
Теигдошларимиз 
орасида 
қолоқлар 
бўлмасин. 
(А. Мухтор.)
Тендошлэръмъз сўзида тўртта унли товуш бор: 
е, о, а, и. Бир унли икки марта ншлатилган.
е — ўрта кенг олд қатор лабланмаган унли. Уни 
талаффуз этишда тилнинг учн нейтрал ҳолатда бўлади, 
оғиз ўртача очилади. 
Эшитилиши ўрта чўзнқлмкда 
(нормада), сўзнннг абсолют бошида келувчи, э га қара- 
ганда бир оз ёпиқроқ. нг ундоши билан ёндош келган, 
урғусиз бўғннда. Бу унлн сўзнинг биринчи бўғииидан 
кенднги бўғинларида кела олмайди.
о — кенг, орқа қатор, бир оз лабланган унли. Уни 
талаффуз этганда оғиз ўртадан бир оз кенгроқ очила- 
дн, тнл орқага тортилади, лаб билинар-билинмас ол- 
динга и.нтилади.
а — кенг олдинги қатор лабланган унли. Бу товуш 
ўзбек адабий тилида икки хил талаффуз этилади: тил 
олди ва саёз тил орқа ундошлари билап ёндош келган- 
да олдинги қатор унли сифатида, чуқур тил орқа ун- 
дошлардан сўнг орқа қатор унли сифатида кўринади. 
Қиёсланг: ака, аранг ва хас, қарға. Бу ўриида, к, р 
ундошлари орасида юмшоқ (олдинги қатор) талаффуз 
этиляпти. а — сўзнинг ҳар қандай бўғинида кела олади.
и — юқори кўтарилиш тор унли. У ўзбек адабий ти- 
лнда, асосан, қисқа талаффуз этилади. Хусусан, к — р, 
т — р, п — т каби ундошлар орасида йўқ даражада 
эшитилади. Шу билан бирга баъзи четдан ўзлашган 
сўзларда эшитиладиган чўзиқ варианти ҳам бор: му- 
ди:р, ти:р каби. и ҳам а сингари, асосан, юмшоқ талаф- 
фуз этилади. Аммо қ, ғ, х, ундошларидан сўнг келганда 
қаттиқ эшитилади. Қиёс қилинг; кир — қир, кеткиз — 
турғиз, кира — хира.
Сўзда саккизта ундош товуш бор: т, нг, д, ш, л, р, 
м, з.
2—2384
4?
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

т — тил олди, портловчи, жараигснз, пюкқипли ундош. 
Уни талаффуз этишда тилнинг учи олдинги тшпларга 
тегиб, кескин орқага тортилади ва ҳаво оқими ўтади. 
Жуфти бор: т — д. Сўзнинг абсолют охирида ундошдан 
сўнг баъзи сўзларда талаффуз қилипмайди: еўшт(т), 
Тошкен(т) каби. Бу сўзда кучли позицияда, сўзнинг 
бошида, унлидан олдин келган, нормал эшитилади.
нг — саёз тил орқа бурун сонори. Талаффузида 
тил бир оз орқага тортилади, тил ўртаси қаттиқ танг- 
лайга тегиб ажралади. Узбек тплида сўз бу товуш би- 
лан бошланмайди. ЛЎуфти йўқ.