О л и й ЎҚув юрт л а р и н и н г

10
*
141
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

деб ёрдамчиси воситаснда эргаш гап бош гапга боғ- 
ланган, деб ёрдамчисн эргаш гап таркнбида;
эргаш гап бош гапни 
бутунлай изоҳлагап. Эргаш 
гап бош гапдаги нш-ҳаракатнмпг пнма 
маҳсадда юз 
берганлигипп (ёвушрни муштласии деб билак бергани- 
ни) бнлдпрадн, бош гапдагн мазмуп бажарплган, ле- 
кин эргаш гапдагн мазмун амалга ошмаган (ёки амал- 
га ошганлиги кўзда тутилмайди), сўроғн — п и м а ҳ и л- 
с и и д е б? (билак берднм);
бош гап ва эргаш гап ўртаснда маҳсид муносабати 
бор;
мақсад эргаш гаплн қўшма гап; 
бир бош гап ва бпр эргаш гапдан иборат; 
бош гап олдип, эргаш гап ундан кейип келган, шшер- 
сия юз берган. вергул ва пуқта қўлланилган — вергул 
бош ва эргаш гапни ўзаро ажратган, дарак гап охирига 
нуқта қўнилгап; схсмасн қуйндагнча;
Тоҳир 
«Бобирнома» дан 
кўнирилган 
нусхаларни 
адибнинг Андижондаги, 
Тошкент ва Самарқанддаги 
мухлисларига элтиб топширгач, ўзи Робия билан бир- 
га Қувага қайтди. (П. Қодиров.)
Дарак гап;
1- гап — эргаш гап. 2- гап — бош гап; 
богловчпсиз эргашиш, феълпннг равишдош 
(-гач) 
формаси орқалп эргаш гап бош гаига боғланган, боғ- 
ланиш формаси эргаш гаппинг таркибида;
эргаш гап бош гаппи бутунлай изоҳлаган, сўроғи— 
қ а ч о н? (Қувага қайтди);
эргаш гаи бош гапдаи англашилгап нш-ҳаракатнинг 
бажарилиш найтини билдиради. Эргаш гапдаги ҳара- 
кат олднн, бош гапдаги ҳаракат кейнп бажарнлган;
эргаш гап ва бош гаи ўртасида 
пант муносабати 
мавжуд;
пайт эргаш гаили қўшма гап; 
бир эргаш гап ва бир бош гапдан иборат; 
эргаш гап олдин, бош гап упдап кейнн келган, ик- 
каласи вергул билан ажратнлган, дарак гаи охирига 
нуқта қўйилган, схемаси қуйидагнча;
Нё
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Шамол уни қаёққа ҳайдаса, ўиш ёққа оқади. (И. Ра- 
ҳим.)
Дарак гап;
ўша ёққа оқади — бош гап, шамол уни қаёққа ҳай- 
даса — эргаш гап;
боғловчиснз эргашиш, эргаш 
гап феълнинг шарт 
майли формаси -са орқалп ҳамда нисбий сўзлар орқали 
бош гапга боғланган;
эргаш гапдаги қаёқ, бош гапда ўша ёқ нисбий сўз- 
лари боғланнш воситаси бўлиш билаи бнрликда ўрин 
билдиради, 
иккаласи бнр хпл граммагпк формада — 
жўналиш келишигнда, бпр хил синтакгпк вазнфада — 
ўрин ҳоли;
эргаш гап бош гапдаги ўша ёққа нисбнп сўзипнпг 
маъносини конкретлаштирган, эргаш гап бош гапдаги 
бир гап бўлаги (ўрин ҳоли)ни нзоҳлагап;
эргаш гап ва бош гап 
ўртасида ўрнн муносабатп 
мавжуд, иш-ҳаракатнинг бажарилиш ўрнини билднрнш 
бош ва эргаш гапларнинг асосин хусуснятндир;
ўрин эргаш гапли ҳўшма гап;
бир эргаш гап ва бир бош гапдаи иборат;
эргаш гап олдин, бош гап ундан кеппп келгап, эр- 
гаш гап ва бош гап ўзаро вергул билан ажратилган, 
дарак гап охирига нуқта қўйилган; 
с*хемасн цуйида- 
гича:
Лекин у одам мана бундай қалбакилик қиладиган 
бўлса, ўзининг баъзи 
ишларини совет ҳокимиятидан 
яширадиган бўлса, 
бундай одамга бизда ҳеч қандай 
шафқат йўқ! (77. Турсун.)
Ундов гап;
бундай одамга бизда ҳеч қандай шафқат йўқ — бош 
гап, I-, 2- гаплар —• эргаш гап;
боғловчисиз эргашиш, эргаш гаплар феълнннг шарт 
майли (-са) формаси орҳали бош гапга боғлапган;
эргаш гап бош гапни бутунлай изоҳлаган, сўроги — 
н и м а
ҳ и л а д и г а н
б ў л с а ?
(бизда ҳеч қандай 
шафқат йўқ), эргаш гап бош гапда ифодаланган воҳеа- 
ҳодисанинг шартини 
билдиради, эргаш гапдагн иш-
149
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ҳаракат олдин, бош гапдаги иш-ҳаракат ундан кейин 
юз бериши кўзда тутилади;
эргаш гап ва бош гаплар ўртасида шарт ва натижа 
муносабати мавжуд;
шарт эргаш гапли қўшма гап;
икки эргаш гап ва бмр бош гапдан иборат, бир не- 
ча эргаш гапли кўшма гап, биргалик эргашиш, иккала 
гап бир хил грамматнк структурада, бир жинсли ую- 
шиш, иккм эргаш гап ҳам бевосита бош гапга боғ- 
ланган;
эргаш гаплар олднн, бош гап ундан кейин келган, 
эргаш гаплар ўзаро ва бош гапдан вергул билан аж- 
ратилган, ундов гап охирига ундов белгиси ҳўйилган; 
схемаси ҳуйидагича;
Сурхонбой шунча узини босишга уринса %ам, ҳая- 
жондан цалби депсинарди. (И, Раҳим.)
Дарак гап;
ҳаяжондан қалби депсинарди — бош гап. Сурхонбой 
шунча ўзини босишга уринса ҳам — эргаш гап;
боғловчили эргашиш, эргаш гап шарт майлининг 
-са формаси, ҳам богловчиси орқали бош гапга боғлан- 
ган, боғланиш воситаси эргаш гап таркибида, ҳам боғ- 
ловчиси таъкидлаш оттенкасига эга;
эргаш гап бош гапни бутунлай изоҳлаган, сўроғи — 
н и м а қ и л н ш н г а қ а р а м а й? (ҳаяжондан қалби 
депсинарди) ;
эргаш гапдагп мазмупнинг тўсиқ бўлишига қарамай, 
бош гапдаги мазмун юзага келган, эргаш гапда шарт- 
лик маъиоси йўқ, бош гапдаги иш ҳаракатнинг амал- 
га ошишига мопелик қилолмаган тўсиқ маъноси мав- 
жуд;
эргаш гап ва бош гап ўртасида тўсиқсизлик муноса- 
бати бор, эргаш гапдаги нш-ҳаракат олдин, бош гапда- 
ги иш-ҳаракат ундан кейин юзага келади; 
тўсиқсиз эргаш гапли қўшма гап; 
тўсиқсиз эргаш гап ва бир бош гапдан иборат; 
эргаш гап олдин, бош гап ундан кеймн келган, эргаш 
гапни бош гапдан ажратиш учун вергул, дарак гап охи- 
рига нуқта қўйилган;. схемасн қуйидагича»
150
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Малоҳатни Нанайдаги тиббий пунктга 
топшириб, 
ўзи совқотганига ҳам қарамай, кўчада ўтирди. (И. Ра- 
ҳим.)
Дарак гап;
(у) кўчада ўтирди — бош гап. (у) Малоҳатни На- 
найдаги тиббий пунктга топшириб, ўзи совқотганига 
ҳам қарамай — эргаш гаплар;
боғловчисиз эргашиш, феълнинг шахссиз формаси — 
равишдош (-иб) формаси ва қарамай ёрдамчиси ор- 
қали эргаш гаплар бош гапга боғланган, богланиш 
воситалари эргаш гаплар таркибида;
бирипчи эргаш гап ҳам, иккинчи эргаш гап ҳам бош 
гапни бутунлай изоҳлаган. 1-эргаш гапнинг сўроги— 
қ а чон? (кўчада ўтирди), 2-эргаш гапнппг сўрогн— 
қ а н д а й
б ў л и ш и г а
қ а р а м а й ? (кўчада ўтир- 
ди);
биринчи эргаш 
гап бош гапдаги 
иш-ҳаракатпинг 
бажарилиш пайтини билдиради, нккинчн эргаш гапда- 
ги мазмун бош гапдаги иш-ҳаракатнннг бажарплнши- 
га тўсиқ бўлолмаганлигини билдирадн, пайт ва тўсиқ- 
сизлик муносабатлари мавжуд. Эргаш гаплардагп иш- 
ҳаракат олдип, бош гапдаги иш-ҳаракат ундан кейии 
юз берган;
1-гап — пайт эргаш гап, 
2 - гап — тўснқсиз эргаш 
гап;
икки эргаш гап ва бир бош гапдап иборат, бир не- 
ча эргаш гапли қўшма гап, биргалик эргашиш, турли 
жинсли уюшиш, эргаш гаплар турли грамматик струк- 
турада, бош гапни турли томондан изоҳлаган (пайти- 
ни, монелик бўлолмагашшгини), бош гапга бевосита 
боғлапган;
эргаш гаплар олдни, бош гап ундан кейнп келган, 
эргаш гаплар ва бош гап орасига вергул 
қўйилган, 
дарак гап охирига пуқта қўйилган; схемаси 
қуйнда- 
гича!
• 
.
151
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Зртасига Рамазон қори шу қадар ҳовлиқиб 
кел- 
дики, эшикдан кираётиб остонага қоқилиб кетди. 
(Л. Турсун.)
Дарак гап;
эртасига Рамазон қори шу қадар ҳовлиқиб келди- 
ки — бош гап, эишкдан 
кираётиб остонага 
қоқилиб 
кетди — эргаш гап;
боғловчисиз эргашиш, 
эргаш гап -ки боғловчиси, 
шу қадар нисбнй сўз (олмош + кўмакчи) 
орқали бош 
гапга боғланган, богланиш воситалари бош гап тарки- 
бида;
шу қадар нисбий сўзи миқдор, бош гапнинг кесими 
англатган ҳаракат (ҳовлиқиб келиш)нинг 
миқдорини 
билдирган, эргаш гап бош гапдан англашилган ҳара- 
катнинг рўй бериш миқдор-даражасининг 
натижасини 
билдирган, эргаш гап бош гап таркибидаги бир бўлак 
(шу қадар — ҳол)ни изоҳлаган;
бош ва эргаш гаплар ўртасида сабаб ва натижа му- 
носабати мавжуд, бош гапдаги ҳаракат олдин, эргаш 
гапдаги ҳаракат ундан кейин рўй берган; 
натижа эргаш гапли қўшма гап; - 
бир бош гап ва бир эргаш гапдан иборат; 
бош гап олдин, эргаш гап ундан кейин келган, бош 
гап ва эргаш гапни ўзаро ажратиш учун вергул қўл- 
ланган, дарак гап охирига 
иуқта қўйнлган; 
схемаси 
қуйидагича;