О л и й ЎҚув юрт л а р и н и н г

У битмай ётган мураккаб ва чигал иииарни эсла- 
ди-ю, Музаффар мирзога қараб мирзо ҳазратларининг 
фақирни маъзур 
тутишлигини, узининг 
умрида май 
ичмаганлигини айтди;
автор гапннинг тузилишида грамматик ўзгариш юз 
бергани йўқ, кесими сннопнм сўз билан алмашди (де- 
ди — айтди). Кўчирма гаппинг тузилишида жиддий ўз- 
гариш юз берган — ундалма сўз қаратқич 
келишиги 
аффиксини қабул қплиб, аниқловчи бўлак бўлиб кел- 
ган, кишилик олмошп бнлан ифодаланган эга ўзлик ол- 
моши билан ифодаланган аннқловчи бўлиб келган. Кў- 
чирма гапнинг кесимлари феъл негизига от ясовчи -лик, 
эгалик ва тушум келишиги формаларини қабул қилиб, 
тўлдирувчи бўлиб келган.
Пунктуацион таҳлил
Тиниш белгилари системаси, уларнинг миқдори ва 
қўлланилиш усуллари, маъно ва вазнфалари, қўлланиш 
ўринлари ва қоидалари, ўзига 
хос хусусиятлари ва 
ёзувнипг бошқа махсус белгпларидан фарқи, классифи- 
кациясн каби масалалар пунктуацнянинг ўрганиш объ- 
ектиднр.
Пунктуация ёзма путққа хос. Езма путқ эса энг бар- 
қарор 
ва тил тараққпётпга катта 
қнсса қўшадиган 
нутқдир. Нутқ мазмунп ва унпнг пфодаланнши, ннто- 
пацияси ва услуби, вазпяти ва мақсадп, иутқ компонент- 
ларинннг тузилнши каби омпллар ёзунда тиниш бел- 
гиларининг хилма-хил тарзда қўпплпшипн талаб этадп.
Узбек тилида тиниш бслгпларп сопи 10 та: нуқта 
(.), сўроқ белгисп (?), упдов белгпсн (!), вергул (,), 
пуқтали вергул (;) кўп иукта (...), нккп пуқта (:); тире 
(—), қавс ( ), қўштирноқ (« »). Мазкур тнниш белгн- 
ларининг ҳар бири мустақнл бўлпб,нутқда ҳар қайсиси 
ўзига хос функция бажарадн, ҳар бири маъно ва функ«
170
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

цпяси, қўлланпш ўрнп ва усули, тартиби ва прннциплари 
жпҳатидап бпр-биридан тубдан фарқ қплади. Таҳлнлда 
ҳар бнр тнниш белгининг ана шу хусусиятларнни шарҳ- 
лаш лозпм.
Таҳлил жараёнида ҳар бпр тиниш белгининг ҳўлла- 
пплпши бплан боғлиқ барча назарнй ва амалий асос- 
ларпп билиш талаб этилади. Таҳлил учун гап танла- 
пиб упга тиниш белгиларн қўйиш ва қўйилган белги- 
ларпи пзоҳлашда пималарга асосланиш зарур? Ҳозпр- 
гп ўзбек тилн пунктуацияси гапнинг мазмуни, грамма- 
тик қурилпши ва интопацияснга боғлиқдир. Грамма- 
тик қурилиш тиниш белгнларнни белгнлашда асос ва- 
зифасгши ўтайдн. Чункп грамматпк қурилиш нутқнннг 
мазм);н, иптонацпоп ва тузилпш жпҳатлариннпг бнр бу- 
тунлнги (яхлитлигн)дир. (К. Назаров.)
Тиннш белгилари ёзма нутқда нутқпннг логнк-грам- 
матик, семантик, грамматик, 
синтактнк-стилистик ва 
интонацион хусусиятларини ҳисобга олиб қўллапплади, 
шунинг учун у мураккаб вазнфа бажаради. Ёзма путқ- 
нинг характери билан боғлиқ равишда тиниш белгнла- 
ри ёзувчн билан китобхон (ўқувчи) ўртасидагн муно- 
сабатларни ташкил этишда 
зарурий ёрдамчи восита 
вазифасини ўтайди. Албатта, ҳар бир типиш белгиси- 
нинг хусусиятлари ёзувчи ва китобхон томопндан бнр 
хил тушунилгандагнпа у реаллнк касб этади, ўз вази- 
фасини ўтагап бўлади. Ана шупинг учун тиннш белги- 
ларипи тўгрн қўллаш, ҳар бпр тиниш белги зиммасига 
юклапган функцияни тўғри тушуннш, маъндсини анг- 
лаш лозим. Пупктуациоп таҳлил апа шу кўникмаларпн 
ҳосил қилишда асоснй роль ўпнайди.
Пунктуациоп таҳлил турли мақсадлар асосида бир 
неча аспектда ўтказплншп мумкин. Гап, гап бўлаклари, 
хусусан, ажратилгап 
гап бўлаклари, гапнипг уюшпқ 
бўлаклари, гап бўлакларн бплан грамматпк жиҳатдан 
.богланмаган сўзлар, қўшма гап ва унннг турларн, кў- 
чирма гапли конструкцнялар ўтилгач, ана шу темалар- 
нинг ҳар бпри ёки бир печасн асоснда пуиктуацион таҳ- 
лил уюштирпш мумкшк Ана шундай спқпқ таҳлнл, ўз 
навбатида, сннтаксиснипг айрим қисмларпнн чуқурроқ 
ўзлаштириб боришга ёрдам беради. Бундаи ташқари, 
бундай сиқиқ таҳлил орқали келгусида пупктуация қо- 
нун-қоидалари 
бўйича кенгайтирилган 
тўлиқ таҳлил 
уюштириш учун замин ҳозирланадн.
Пунктуацион таҳлил ўтказиш жараёнида ннтонация
Ш
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

<$илан боғлиц ҳолатла[иа эътнбор қилиш лозчм. Инто- 
йацня оғзакн иутқшшг зарурий 
воснталаридан бирн- 
дмр, у тиниш белгиларига нисбатан кенг ва хилма-хнл 
бўлганлиги учун ҳар бир йнтонация ёзма нутқда маъ- 
лум бир тиниш беЛги билан ифодаланавермайди. Ую- 
шиқ бўлаклар санаш интонацияси билан айтнлнб, қис- 
қа паузалар билан ажратилиши 
ёзма нутқда вергул 
билан ифодаланади. Лекин ҳар қандай пауза ҳам вергул 
билан ажратилавермайди. Синтагмалар 
пауза билан 
ажратнлади, лекин улар орасига 
ҳамиша вергул қў- 
йилмайди. Интонациянинг характери асосида -тиниш 
белгилари қўйилади. Интонацияга 
асосланиб тиниш 
белгиларини қўллаш ёкн тиниш белгиларига асоела- 
ниб интонацияни 
тайинлашда гапнинг 
мазмуни 
ва 
грамматик тузилиши, стилистик ва ситуатив ҳолатла- 
рини ҳисобга олиш лознм.
Пунктуацион таҳлил ўтказишда қуйидаги изчиллик- 
ка амал қилнш тавсия этилади: гап ёзилгач, ўқилади. 
Гапнинг мазмуний ва грамматик, интонацион ва сти- 
листик хусусиятлари асосида тиниш белгилари қўйиб 
чиқилади. 
Кўпинча тиниш белгилари 
қўйилган гап 
(ёки текст) танланадп. Агар тиниш белгиларн қўйил- 
ган бўлса, улар шарҳланади, текшириб чиқилади. Ти- 
ниш белгиларининг миқдори ва тури, қўлланиш ўрни 
ва усули аниқланади. Ҳар бир тиниш белгининг 
гап- 
даги функцияси шарҳланади, исбот этилади, исбот жа- 
раёнида маълум бир тиннш белгининг бошқа функция- 
ларига ҳам экскурс қилиш мақсадга мувофиқдир, чун- 
ки бундай экскурс натижасида тиннш белгиларнинг қа- 
тор хусусиятлари аниқланилади, тасаввур ва билим 
доираси кенгаяди. Баъзан тиниш белгиларинипг турини 
алмаштириш ва шу туфайли юз берган семантик ва ин- 
тонацион хусусиятларни тавсифлаш, қиёслаш ҳам мум- 
кин. Ана шу тарзда ҳар бир тиниш белгининг қўлла- 
ниш сабаблари ва грамматик, интонацион хусусиятла- 
рн бирма-бир, батафсил нзоҳламади.
Пунктуацион таҳлил гап охиридаги якуний тиниш 
белгини баён этишдан бошланади. Чунки охиргн тиниш 
белгн гапнинг ифода усули ва умумий интонациясига 
катта таъсир этувчи муҳим белгн ҳисобланади. Сўнгра 
гап таркибидагй бошқа тиниш белгилари таҳлил қи- 
линади, гап ичида қўлланган тиниш белгиларининг ту- 
зилиши ва тури, функциясн жнҳатдан бир хил бўлган- 
лари анализ этилади, сўнгра ҳар хил тур ва функция-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

даги тиниш белгилари изоҳланади. Энг сўнгида гапда 
қўлланган тиниш белгиларининг оғзаки нутҳда берили-* 
ши билан боғлиҳ интонацион хусусиятлари баён этиладгц