О л и й ЎҚув юрт л а р и н и н г

СЎЗНИ МОРФЕМАЛАРГА АЖРАТИШ 
ТАҲЛИЛИ
Сўзни морфемаларга ажратиш юзасидан бўладиган 
тақлилда сўз энг кичик маъноли қисмларга ажратила- 
ди. Узак ва аффиксал морфемалар аниқланади. Аффик- 
сал морфемалар икки хил бўлади: сўз ясовчи ва форма 
ясовчи. Форма ясовчи морфемалар ҳам иккига ажратиб 
қаралади: 1. Категориал морфемалар. 2. Нокатегориал 
морфемалар. Қатегориал морфема маълум бнр туркум- 
га хос грамматик категориялар формасинп ҳосил қи- 
лади. Нокатегориал морфемалар юқоридагидек хусуси- 
ятга эга бўлмайдн. Таҳлилда ҳар бир морфемапинг 
моҳияти ва вазифаси айтилади.
Сўзларни морфемаларга ажратиш уч хил мақсад 
билан амалга ошириладш
3—2384
33
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1. Сўзни ҳозирги ўзбек адабий тили/ нуцтаи назарк- 
дан маънолн қисмларга ажратнш. Бунда ўзак, аффикс, 
аффиксларнинг турлари (сўз ясовчи, форма ясовчи — 
категордаЛ) нокатегориал ясовчилар) аииқланади. Бун- 
дай таҳлил морфема таҳлили деб юритилади.
2. Сўзни унинг ясалишига кўра таҳлил этнш. Бун- 
дай таҳлил сўзнинг ҳандай база асосида юзага келган- 
лиги, кандай сўз ясовчи воситалар ёрдамида ясалган- 
лигини аниҳлаш нмконини беради). Биз сўз ясалиши 
таҳлилида ясовчи морфемаларнигина эмас, уларнинг 
бирикиш тартибини ҳам аннқлаймиз.
3. Этимологнк томондан таҳлнл қилишда сўзнинг 
тузилиши, унинг тарихи, келиб чнқнши нуқтап назарп- 
дан каралади. Этммологик таҳлил сўзнинг пайдо бўлиш 
даври билан бўлган алоқасинп тиклашга ёрдам беради.
Бу уч тип таҳлил бир-бирцга боғлапгапднр. Хусусан, 
морфема таҳлили билан сўз ясалиши таҳлпли бир-би- 
рига жуда ўхшаш. Бнроқ ҳар қайсн таҳлилпппг ўз мақ- 
сади, принципи ва вазифаси бор.
Морфема таҳлнлида ҳознрги замоп пуқтаи назари- 
дан сўз маъноли қисмларга ажратнлади. Узак, аффикс- 
лар таҳлил этилади. Аффикслар вазнфаларига кўра 
турларга ажратилади. Сўз ясалиши таҳлилпда фақат 
сўз ясовчн аффикслар, уларнинг асосга биршкиш прин- 
циплари 
ўрганилади. Этпмологик таҳлилда, асосан, 
кўп бўғинли сўзларнинг тарихан ясалган ёкн ясалма- 
ганлцги аниқланади, асосиинг дастлабки маъносн кўр- 
сатилади.
Морфема таҳлили
Бу хил таҳлилнинг мақсади сўзни ҳозирги ўзбек 
тили нуқтаи назаридан энг кнчик маъиоли қисмларга — 
морфемаларга ажратиш, бир ўзакли ва бир хил струк- 
турали сўзларни аниқлаш кўникмаларини ҳосил қи- 
лишдан иборатдир.