О л и й ЎҚув юрт л а р и н и н г

60
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ГИ
сйни
 
кўрсатяпти. Н и м а м а қ с а д д а? сўроғига 
ж а -  
воб бўладп (н и м а м а қ с а д д а 
куймаланардик?— 
жўрттага куймаланардик).
Алишер кўрганларинц йўл-йўлакай сўзлаб борди. 
(Л. Бать.)
Контекстда битта равиш бор: 
йўл-йўлакай. Ҳолат 
равиши. Гапда равиш ҳоли вазифасида келган. Қ а н- 
д а й? сўроғини олади ( қ а н д а й сўзлаб борди? — йўл- 
йўлакай сўзлаб борди).
Улар жуда секин юришди. (Ойбек.)
Контекстда битта равмш бор: секин. Ҳолат равиши, 
орттирма даража (жуда кучайтирувчи сўзи билан ҳо- 
сил қилинган). Гапда равиш ҳоли бўлиб келган. Қ а н- 
д а й? сўроғига жавоб бўлади (қ а н д а й юришди?— 
жуда секин юришди.
ЁРДАМЧИ СУЗЛАР ТАҲЛИЛИ
Модал сўзлар таҳлили тартиби
1. Маъносига кўра тури.
2. Гапдаги вазифаси.
Модал сўзлар таҳлили намунасн
— Топшириқни, албатта, бажариш лозим... (К. Ик- 
ромов.)
Контекстда бнтта модал сўз бор: албатта. Фикр- 
нинг аниқлигини ифодалаш 
учун хизмат қиладнган 
модал сўзлар сирасига киради. Гапда бошқа сўзлар 
билан грамматнк жиҳатдан алоқага кирпшмаган. Гапда 
ҳеч қандап сўроққа жавоб бўлмайди, кириш вазифаси- 
да келган.
— Мен сизни айтаётганим йўқ...— Аброр Шукуро- 
виц яна бир хўрсиниб қўйди.—Домла... Кўнни кўрган 
одам, балки тушунар... (0. Ёқубов.).
Контекстда битта модал сўз бор: балки. Фикрнипг 
ноаниқлигини ифодаловчп модал сўзлар группасига ки- 
ради. Чоғи, шекилли, чамаси каби сўзлар ҳам шу груп- 
пага тегишли, Гапда бошқа бўлаклар билан грамматик 
богланмаган. Аммо нутқ оқимида пауза билан ажралиб 
турмайди. Шунинг учун ундан сўнг вергзд ишлатилмай- 
ди. Узидан сўнг келган гапда ифодаланган фикрнинг 
гумонли эканлигини кўрсатиш учун қўлланилган, Гапда
61
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

кмрмш сўз вазифасида кслган бўлиб, бнрор сўроққа 
жавоб бўлмайди.
Эҳтимол, у нотўғри айтгандир-у, шу сабабли сизга 
бу саволни беришга ҳаққим йўқдир... (Ю. Семенов.)
Контекстда бнтта модал сўз бор: эҳтимол. Фикрнинг 
ноаниқ, гумонли экаилнгини билдирадн. Бу гуруҳга яна 
балки модал сўзи ҳам киради. Мисолда баён этплаётган 
фикрнииг (У нотўғри айтгандир, шу сабабли бу саволни 
беришга ҳаққим йўқдир) ноаниқлнгини 
кўрсатяпти. 
Гапнинг бўлаклари билан грамматик алоқада эмас, ки- 
рпш бўлак вазифасида, гап бўлакларидан вергз^л билаи 
ажратилади.
Ҳақиқатан, Ҳайдар танлаган мавзу... ниҳоятда қал- 
тис муаммо. (0. Еқубов.)
Контекстда битта модал сўз бор: ҳақиқатан. Фнкр- 
нинг ростлиги ва фикрнинг аииқлигипп ифодалаш учун 
хизмат қилувчн модал сўзлар гуруҳига киради. Бу груп- 
пага яиа дарҳақиқат, ҳақиқатда, муҳаққақ каби сўзлар 
ҳам тегншлидир. Миеолда Ҳайдар танлаган мавзу... ни- 
ҳоятда қалтис муаммо деган фнкрнинг ростлигини кўр- 
сатяпти. Бошқа бўлаклар бплан грамматик алоқага кн- 
ришмаган, алоҳида пауза бнлап айтилади. Шунингучун 
гапнинг қолган бўлакларндап вергз^л билан ажратила- 
ди. Гапда кириш сўз вазифаспда келгап.
Боғловчилар таҳлили тартиби
1. Қўлланишига кўра турн.
2. Гапдаги маъио ва вазифасига кўра турн,
3. Нималарни боғлаганлпги.
Боғловчилар таҳлили намунаси
Домла янтоқ ва какра босган сўқмоқ йўлдан бир-бир 
босиб орқага қайтди. (0. Ёқубов.)
Контекстда битта боғловчи бор: ва. Якка қўллапув- 
чи богловчи. Гапдаги вазифясига кўра тенг боғловчи, 
чунки тенг ҳуқуқлп ^сомпонептларин бирнктириш учун 
ишлатилади. 'Генг богловчиларнинг бириктирувчп турн- 
га кнради. Бу гуруҳга кпрувчи ҳамда богловчиси ҳам 
бор. Бириктирувчи богловчилар гап бўлаклари ва қўш- 
ма гап таркнбидагн компоиептларни бир-бирига нпсба- 
тан тенг, бири иккипчисига тобеланмайдиган қилиб боғ-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

лайди. Бу гапда снфатдошли бирикмаиииг нккиТа теНГ 
компоненти (янтоқ, какра)\\\\ босган сифатдошига пнс- 
батан ўзаро бирнктириб пелган: янтоқ ва какра босган. 
Мисолда янтоқ ва какра сўзларп бпр бнрнга дахли бўл- 
маган ҳолда, ўзича босган сўзи билан бирика оладп 
(янтоқ босган, какра босган) ва ҳар бнрн босган сўзн- 
дан берилган н и м а? (п и м а босган?) сўроғига жавоб 
бўлиб, алоҳида бирикмани ташкил этади. Демак, тенг 
ҳуқуқли ҳисобланади.
Чой ичиб ўтирган одамларнинг дилида 
қандайдир 
оғир ўйлар бор эди, аммо ҳеч ким оғиз очиб урушдан 
гапирмасди. ( С. Аҳмад.)
Контекстда битта боғловчн бор: аммо. Якка қўлла- 
пувчн боғловчп. Тенг боғловчи. Тепг богловчиларшшг 
зидловчп турига тегишлн. Бу турда лекин, бироқ боғ- 
ловчилари ҳам бор. Зндлов боғловчнлар мазмунан бир- 
бирига зид бўлгап тенг компонентларни боглайдп. Мн- 
солда аммо боғловчиси икки содда гапда ифодалан- 
гап фикрни бир-бирига қарама-қаршп қўниш (тенг ҳу- 
қуқлп компонент сифатида боғлаш) учун хизмат қил- 
г а н .
Бу нимаси? Ботаётган қуёиг нурининг ўйиними ёки 
биров ўқ уздими? (А. Удалов.)
Контекстда бир боғловчи бор: ёки. Жуфт қўлланув- 
чи богловчи. Якка ҳолда ҳам ишлатплади. Бу гапда ҳам 
якка ишлатилган. Тенг боғловчн, унпнг айирувчн туриға 
кирадн. Е, ёхуд, дам, гоҳ, баъзан, бир каби боғловчи- 
лар ҳам компонептлардаги воқеаларнинг бирнни бош- 
қаспдап ажратиб боғланди. Бу гапда иккн ҳодисадан 
бпрниннг— биринчиси ёкн нккинчисинннг— юз берган- 
лигп ҳақида фикр юрптилмоқда. Еки богловчнси бу 
қўшма гапда икки содда гаппи боғлаган.
Надоматлар бўлғайким, бу машъум хат бу сафар 
қалбаки эмас, рост чиқди. (0. Ёқубов.)
Контекстда бнр боғловчи ншлатилган: -ким. Қўлла- 
ппшпга кўра якка боғловчп, Гаидаги вазифасига кўра 
эргаштирувчн боғловчилар сирасига кирадн. Боглаш 
хусусиятига кўра аниқлов боғловчисиднр. Бу боғловчи 
гки, -ким тарзида икки хнл шаклда қўллапплади. Бу- 
лардан охпргиси архаиклашув тепденциясига эга. -ким 
боғловчисн эргаш гапли қўшма гапларда эргаш гапнн 
бош гаи билан боглаш учуп ншлатплади. У ҳар дои,м 
рош гапнинг кеспмнга бирнкиб кслади.
Бу ердан Очилнинг ёзаётган нарсаси унга кўринарди,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

шунинг учун Очил чап елкасини буриб, ёзувларини тус- 
ди. (77. Қодиров.)
Контекстда бир боғловчи бор: шунинг учун. Якка 
қўлланувчи боғловчи. Эргаштирувчи боғловчилар груп- 
пасига киради. Сабаб эргаш гапларни бош гап бнлан 
боғл&йди.
Шамол эса, серрайиб қолган дарахт шохларига те- 
гар-тегмас, гўё бир нарса чақиб олгандек, дарҳол ўзини 
олиб қочарди. (А. Удалов.)
Контекстда иккита боғловчи бор: эса, гўё.
эса — тенг боғловчилар сирасига ки,ради. Бу боғлов- 
чи билан яқин маъиода қўлланувчи бўлса боғловчиси 
ҳам бор;
гўё — якка қўлланувчи боғловчи. Эргаштирувчи боғ- 
ловчиларнинг чоғиштирув боғловчилар турига киради. 
Унинг гўёки варианти ҳам бор. Бу боғловчи бош гапда- 
гн фикрни эргаш гапдаги фикрга чоғиштиради, қиёс- 
лайди, солиштиради, ўхшатади. Бу мисолда Шамол эса, 
дарҳол ўзини олиб қочади компонентининг мазмуни бир 
нарса чақиб олгандек компонентининг мазмунига қиёс- 
ланяпти, чоғиштириляпти. Демак, бунда гўё боғловчиси 
икки содда гапни боғлаш учун ишлатилган. 
7