О л и й ЎҚув юрт л а р и н и н г

(бино) ва унинг белгисиии (катта) англатади. Схемаси 
қуйидагича;
битишув 
қандай? 
катта бино
сифатдовчи сифатланмив!
бизнинг вазифамиз: вазифамиз — ҳоким сўз, от би- 
лан ифодаланган, I шахс кўпликдаги эгалик формасини 
қабул қилган; бизнинг — тобе сўз, кишилик олмоши би- 
лан ифодаланган, қаратқич келишигида; олмош + от, сў- 
роғи — к и м н и н г?, тартиби оддий — тобс сўз олдин, 
ҳокнм сўз кейин келган,
74
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Сўз бирикмаси компонентлари орасидаги синтактик 
алоқа — тобелаииш;
отли бирикма, ҳоким сўз от туркумига мансуб;
атрибутив (аниқловчили) бирикма, қаратқич-аниқ- 
ловчили, белгили 
(-нинг мавжуд) қаратқич-аниқлов- 
чили;
бирикма комнонентлари сўз формаси билан боғлап- 
ган. Ҳоким сўз (вазифамиз) талабига кўра тобе сўз қа- 
ратқич келишиги формасн (-нинг)ии қабул этган;
мослашув, қаратқмч-қаралмиш 
мослашуви, шахс 
(I шахс) ва сон (кўплик)да мослашган;
содда бирикма;
тобе сўз қарашлилик, тегишлилик бнлдиради. Бирик- 
ма предмет (вазифа) ва унинг ким (биз)га тегишли, 
қарашли экаилигинн аиглатадп. Схемаси қуйидагича:
мослашув
кимнинг?
Бизнинғ ваоифамиа 
қаратувчи 
қаралмиш
почта орқали жўнатмоқ: 
жўнатмоқ — хоким сўз, 
феълнипг иифиинтив формаси билан ифодаланган, поч- 
та орқали — тобе сўз, от ва функционал кўмакчи билан 
ифодалапган, сўроғи — қ а н д а й?, эркин тартиб — тобе 
сўз олдин, ҳоким сўз кейнн келган;
сўз бирцкмаси компонептлари арасидаги синтактнк 
алоқа — тобеланиш;
феълли бирикма, ҳоким сўз — феъл туркумига ман- 
суб;
объектли (тўлдирувчили) бирцкма, воситали тўлди- 
рувчили, кўмакчили тўлдирувчилн бирикма; от + кўмак- 
чи + феьл;
ёрдамчи сўз билан боғлаигап. Тобе сўз ҳоким сўзга 
орқали кўмакчиси билап боғлапган;
бошқарув, почта орқали — бошқарилувчи, жўнат- 
моқ — бошқарувчи, феъл бошқаруви, кўмакчили бошқа- 
рув;
содда бирикма;
тобе сўз восита бўлган предмет, сўз бирикмаси ҳара- 
кат ва унинг бажарилишида восита бўлган предмет 
маъносини билдиради. Схемаси қуйидагича:
76
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

б о ш қ а р у в
қандайг 
Почта орқалн жўчатмоқ 
бошқарилувчи 
бошқарувчи
Эрта билан Навоийнинг чодиридан бошқа ҳамма чо- 
дирлар йигиштирилган эди. (Ойбек.)
Сўз бирикмалари: эрта билан йиғиштирилган эди; 
ҳамма чодирлар; бошқа чодирлар; Навоийнинг чодири; 
Иавоийнинг чодиридан бошқа.
Чодирлар йиғиштирилган эди — прсдикатив бирлик.
Синтагмалар: эрта билак; Навоийнинг чодиридан 
бошқа; ҳамма чодирлар йиғшитирилган эди.
Сўз бирикмалари ва синтагмаларнинг фарқи қисқача 
баён қилинади.
чодирлар йиғиштирилган эди — иредпкатив бирлик, 
гапнинг предикатив асоси, қукм ифодаланган, эга ва ке- 
симдан иборат, модаллик (ҳаракатнинг бажарилгашш- 
гипи тасдшқлаш), замои (ҳаракат вақт жиҳатидап анча 
плгари бажарилған), шахс (III шахс) категорияларига 
эга, шунинг учун сўз бирикмаси ҳисобланмайди. Эга ва 
ксснм шахсда мослашган, леки.н соида мослашмаган 
(эга — кўпликда, кесим — бирликда).
зрта билан йиғиштирилгаи 
эди — йиғиштирилган 
эди — ҳоким сўз, феъл (асосий ва тўлиқсиз феъл билан 
пфодаланган, эрта билан — тобе сўз, пайт равиши (ра- 
виш ва кўмакчи сўз) бнлан нфодалангаи, равиш + кў- 
макчи + асосий ва тўлиқсиз феъл, сўроғи — қ а ч о н ? ,
эркин тартиб — ҳоким сўз олдин, тобе сўз кейин келган;
грамматик муносабат — тобеланиш;
феълли бирикма, ҳоким сўз — феъл туркумига ман- 
суб;
релятив бирикма;
ёрдамчи сўз (билан кўмакчиси) орқали тобе сўз ҳо- 
ким сўзга боғланган;
бошқарув, эрта билан— бошқарилувчи, йиғиштирил- 
ган эди — бошқарувчи, феъл 
бошқаруви, кўмакчили 
бошқарув;
содда бирикма;
тобе сўз пайт, вақт билдиради. Бирнкма ҳаракат ва 
унинг бажарилиш пайтшш англатади. Схемаси қуйида- 
гича:,
?6
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

қачон?
-----------
---- 
у _____ '
эрта билан Йиғиштирилган эди 
бошқарилувчи бошқарувчи
бошқа чодирлар: чодирлар — ҳокпм сўз, от билан 
ифодаланган, бошқа — тобе сўз, сифат билан ифодалан- 
ган: сифат + от, сўроғи — қ а й с и?, эркин тартиб — тобе 
сў’з олдин, ҳоким сўз кейин келгаи; 
грамматик муносабат — тобеланиш; 
отли бирикма, ҳоким сўз — от;
атрибутив бирикма, сифатловчп аниқловчили бирик- 
ма, сифатли бирикма (сифат + от), тобе сўз ҳоким сўзга 
сўз тартиби билан боғланган;
битишув, сифат ва от туркумига мансуб сўзлар син- 
тактик алоқага киришган, ҳеч бир грамматик қўшимча- 
ларга эга эмас, синтактик боғлапиш тартиб орқали ифо- 
даланган;
содда бирикма;
тобе сўз тўдадан ажратиш, таъкидлаш маъносини 
билдиради; бирикма бир предметнн бир тўда предмет- 
лардан ажратиб кўрсатиш, таъкидлаш маъносини анг- 
латади. Схемаси қуйидагича:
битишуь
'б о ш қ а р у в
қайси?
V
бошқа чодирлар 
эргашувчи зргаштирувчи
ҳамма чодирлар, Навоийнинг чодири бнрикмалари 
ҳам юқорпдаги битишув ва мослашув 
муносабатида 
'бўлган бирикма намуналари асосида гаҳлнл этилади.
Навоийнимг чодиридан бошқа: бошқа 
ҳоким сўз, 
сифат бплан ифодаланган, Навоийнинг чодиридан — 
тобе компопент, от билан ифодаланган, бошқарилувчи 
ччиқиш келишиги ва III шахс эгалик қўшнмчасини олган, 
^от + от+сифат, сўроғи - н и м а д а н ? , тартиби оддий — 
тобе сўз олдин, ҳоким сўз кейин келган;
П
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

грамматик муносабат— тобеланиш; 
отли бирикма, хоким сўз — сифат; 
объектли бирикма, воситали тўлдирувчили, келишик- 
ли, кўмакчисиз бнрикма;
сўз формаси билан боғланган. Тобе сўз ҳокпм сўзга 
чиқиш келишиги (-дан) формаси билап боғланган;
бошқарув, Навоийнинг чодиридан — бошқарилувчи, 
бошқа ■
— бошқарувчи, от (сифат) бошқаруви, келишнкли 
бошқарув;
мураккаб бирикма, тобс компонент мураккаблашгаи,