О л и й ЎҚув юрт л а р и н и н г

Ҳозар бирдан, шу ерда ётган жанговар кишиларга, 
ҳатто капитан Қосимовга ҳам ўзимни тенг сездим кўнг- 
лимда, (А. Мухтор.)
Тўртта сннтагма бор; ҳозир бирдан, шу ерда ётган 
жанговар кишиларга, ҳатто капитан Қосимовга ҳам, 
ўзимни тенг сездим кўнглимда; сўз бирикмалари: ҳо- 
зир сездим, бирдан сездим, шу ер(да), шу ерда ётган, 
жанговар кншилар, капитан Қосимов, Қосимовга тенг, 
капитан Қосимовга тенг, кўнглимда сездим, ўзимни тенг 
сездим, кишиларга тенг, жанговар киишларга тенг, шу 
ерда ётган киишлар.
бирдан сезмоқ: сезмоқ — ҳоким сўз, феъл билан ифо- 
даланган, бирдан — тобе сўз, равиш билан ифодалан- 
ган, равиш + феъл, сўроғп — қ а н д а й? (сезмоқ), эркин 
тартиб;
тобеланиш алоқаси, ёпиқ боғланиш, ҳокнм-тобелик 
мапжуд, компопентлар бир-бирига семантик боғлпқ, эр- 
гашувчи ва эргаштнрувчи компонентлар бор;
феълли биршша, ҳоким сўз — феъл;
релятнв бирикма, ҳаракатнииг белгиси ва ҳаракат 
ўртасидаги муносабат ифодаланган;
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

бирикма компонентлари мазмун орқали ' боғланган. 
Тобе сўз составидаги -дан аффнкси келишик формаси 
функциясини йўқотган, сўз формасн янги сўзга (равиш- 
га) кўчган, бирикма компонентларининг тартибини ал- 
маштириш мумкин эмас;
битишув, синтактик боғланишда мазмун асос бўлган; 
содда бнрикма;
тобе компонеит ҳаракат белгисининг суръатини бил- 
дирган, бирикма ҳаракат ва унинг бажарилиш суръатич 
ни бнлдиргаи. Схемаси қуйидагича;
битишув 
қандай? 
бирддн сезмоқ 
ергашувчи 
эргаштирувчи
Отдан баланд, итдан паст. (Топиишоқ.)
Иккита синтагма ва иккита сўз бирикмасидан ибо- 
рат: отдан баланд— 1-синтагма ва сўз бирикмаси, ит- 
дан паст — 2-синтагма ва сўз бирнкмаси, состав жиҳа- 
тидан синтагма ва сўз бирпкмаси бнр-биригатенг кел- 
ган.
баланд, паст — ҳоким сўз, равиш билан ифодалан- 
ган, отдан, итдан — тобс сўз, чикиш келишигидагн от 
билан ифодалапгап: от + равиш, сўроғи — и и м а д а н? 
(баланд, паст), эркин тартиб — тобе сўз олдин, ҳоким 
сўз ундан кейин келгап;
тобеланиш алоқаси, ҳоким-тобелик мавжуд, биринчи 
комнонент иккинчи компонснтга тобе, ёпиқ боғланиш;
равишли бирикма, ҳокнм компопеит — равиш;
объектли бирикма, воснтали тўлдирувчили, келишик- 
ли бирикма;
бирикма комненентлари сўз формаси (-дан чиқнш 
келишиги формасн) орқали богланган;
бошқарув, баланд, паст бошқарувчн, отдан, итдан. 
бошқлрилувчи, равиш бошқаруви, келишикли бошқарув;
содда бирикма;
чоғиштириш, қиёслаш маъносини билдиргап, ҳоким 
сўз тарз, кўриннш 
билдирса, тобе сўз қиёсланадигап 
предметии билдируан, Схемаси қуйидагича;
85
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

бошқарув 
"бошқарув
нимадан?
нимадан?
'
Т
отдак балапд 
итдан паст
бошқарилувчи бошқарувчи бошқарилувчи бошқарувчн
Кун буйи, айниқса, кечки овқат устида маҳалланинг 
икки юз етмши хонадони йиғилиишинг кун тартибини 
муҳокама қилди. (X. Тухтабоев.)
4 та спнтагма бор: кун бўйш, айниқса 
кечки овқат 
устида, маҳалланинг икки юз етмиш хонадони, 
йиғи• 
лишнинг кун тартибинч муҳокама қилди.
7 та сўэ бирикмасп бор: кун бўйи, кечки овқат, овқат 
устида, икки юз етмиш хонадон, йиғилиишинг кун тар- 
тиби, муҳокама қилмоқ, кун тартиби каби.
икки юз етмиш хонадон: хонадон — ҳоким сўз, от би- 
лан ифодалаигап, икки юз етмиш — тобе сўз, сон билан 
ифодалангаи, сон + от, сўроги — ҳ а н ч а ? (хонадон), эр- 
кинтартпб;
тобеланиш алоҳаси, 
ҳоким-тобелик мавжуд, ёпиқ 
боғлапиш;
отли бирнкма, ҳокпм сўз — от;
атрибутив бирикма, аниқловчили, сифатловчи аниқ- 
ловчилн бирикма, тобе сўз — сон, сонли бирикма, тобе 
компонент мнқдор билдирган;
бирикма компонентлари тартиб орқали боғланган, 
(сўз тартиби ўзгартирилса, нредикатив бирликка айла- 
нади — хонадон икки юз етмиш);
битишув, тобе компонент ҳоким компонент билан 
синтактик боғланиш учун ҳеч қандай форма қабул эт- 
маган;
содда бирикма;
бирикма предмет ва унинг миқдорини бнлдирган. 
Схемаси қуйидагича:
битишув 
Н0_ча? 
|
икки юз етмиш хонадон 
♦ргашувчи 
©ргаштирувчи
...ўзининг деҳқонча ҳазил-мутойибаси билан ҳамма- 
нинг кўнглини олар эди. (А. Мухтор.)
86
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Икки синтагма бор: ўзининг деққонча ҳазил-мутойи- 
баси билан, ҳамманинг кунглини олар эди; сўз бирик- 
малари: ўзининг ҳазил-мутойибаси, деҳҳонча ҳазил-му- 
тойиба, ҳамманинг кўнгли, кўнглини олмоқ, ҳазил-му- 
тойибаси билан кўнглини олмоҳ.
деҳқонча ҳазил-мутойиба: 
ҳазил-мутойиба — ҳоким 
сўз, от билаи ифодаланган; деҳқонча — тобе сўз, сифат 
билан 
нфодаланган: сифат+от, 
сўроғи — қ а н д а й ?
(ҳазил-мутойиба), эркин тартиб;
тобеланиш алоқаси, ҳоким-тобелик мавжуд, ёпиқ боғ- 
ланиш, компонентлар орасида семантик боглиҳлик бор; 
ҳоким компонент — жуфт сўз, улар орасидаги синтактик 
алоқа тенг боғланиш, очиқ конструкция, ҳоким-тобелик 
йўқ;
отли бирикма, ҳоким сўз — от;
атрибутив бирнкма, аниқловчили, сифатловчи аниқ- 
ловчили бирикма, тобе сўз сифат, нредмет — тушунча- 
нинг турғун бўлмаган белгпсини билднради, сифатли 
бирикма;
бирикма компонеитлари сўз тартпби орқали боғлан- 
ган (сўз тартибп ўзгартирилса; нредикатив бирликка 
айланади: ҳазил-мутойиба деҳқонча);
битишув, ҳокпм сўз талабига кўра, тобе сўз грамма- 
тик форма қабул қилмаган; 
содда бирнкма;
бирикма тушунча ва унннг турғун бўлмаган белгиси- 
ни билдирган. Схсмаси қуйидагича:
битишув
| 
қандай?
' 
I 
~.У
деҳқонча ҳазил-мутойиба
эргашувчи 
эргаштирувчи
ҳазил-мутойибаси‘ билан кўнглини олмоқ: кўнглини 
олмоқ — ҳоким сўз, составли феъл билан ифодаланган, 
ҳазил-мутойибаси билан тобе сўзлар, от ва кўмакчи би- 
лан ифодаланган: от+кўмакчи + составли 
феъл, сўро- 
ғи—н и м а б и л а н? (кўнглини олмоқ), эркин тартиб;
тобеланиш алоқаси, бирикма компонентлари орасида 
ҳоким-тобелик бор, ёпиқ боғланиш, компонентлар ора- 
сида семантик боғлиқлик бор; тобе компонент жуфг сўз,
87
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

улар орасидаги синтактик алоқа — тенг боғланиш, очиқ 
конструкция, ҳоким-тобелик йўқ;
феъллн бнрикма, ҳоким сўз — феъл; 
объектлн бнрикма, тўлдирувчилп, воситали тўлди- 
рувчили, кўмакчили (билан) бирмкма, тобе компоиент 
ҳаракатнинг бажарилишида восита 
бўлган предметни 
ифодалаган;
бирпкма компонеитларн ёрдамчи сўз (билан кўмак- 
чпеи) орқали муносабатга киришган;
бошқарув, кўнглини олмоқ— бошқарувчи, ҳазил-му- 
тойибаси билан бошқарилувчн, феъл бошқаруви, кўмак- 
чили бошқарув; 
содда бнрикма;
бирикма ҳаракат ва унинг бажарилишида восита 
бўлган предмет мазмунини пфодалаган. Схемаси қуни- 
дагича:
бошқарув 
нимаси билан?
ҳазнл-мутойибаси билан кўнглини олмоқ 
бошқарилувчи, 
- 
бошқарувчи
Чақмоқдай тутқусиз, хаёлдай учқур, Қуёш шуълала- 
ри сувлар остида.(Миртемир.)
Тўртта синтагма бор: чақмоқдай тутқусиз, хаёлдай 
учқур, қуёш шуълалари, сувлар остида; сўз бирнкмала- 
рн: чақмоқдай тутқусиз, хаёлдай учқур, қуёш шуълала- 
ри, сувлар ости,