О л и й ЎҚув юрт л а р и н и н г

____
у
саҳрога қараб жўнамоқ
бошқарилувчи 
бошқарувчи
Мен дизелчи Ниёзматга шогирд тушшиим мумкин. 
(А. Мухтор.)
дизелчи Ниёзматга шогирд: шогирд — ҳоким сўз, от 
билан ифодаланган, дизелчи Ниёзматга — тобе комио- 
нент, от билан ифодаланган: от + от + от, тобе компонент 
жўналиш келишиги формасида, сўроғи — к и м г а? (шо- 
гирд), эркин тартиб;
89
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

тобеланиш алоқаси, ҳоким-тобелик мавжуд, ёпиқ боғ- 
лани1н;
отли бирикма;
объектли бирикма, тўлдирувчили, воситали тўлди- 
рувчили бирикма, келишикли бирикма;
бирикма компонентлари сўз формаси (-га жўналиш 
келишиги формаси) орқали боғланган;
бошқарув, дизелчи Ниёзматга — бошқарилувчи, шо- 
гирд — бошқарувчи, от бошқаруви, келишикли бошца-
рув;
мураккаб бирикма, тобе компонент дизелчи Ниёзмат 
алоҳида сўз бнрикмаси (дизелчи — тобе сўз, Ниёзмат— 
ҳокнм сўз), тобе компонент мураккаблашган.
Предмет ва унинг хосланганлиги, мўлжалланган- 
лиги — мутахассислиги маъноси ифодаланган. Схема- 
си қуйидагича:
бошқарув 
кимга? 
|
Г—1— ------------- ^ 
ф
дизелчи ]Ниёзматга шогирд 
бошқарилувчи 
бошқарувча
Мусобақа ғолибларига қизил байроқ топширилди. 
(«Совет Узбекистони».)
мусобақа ғолибларига қизил байроқ: қизил байроқ—
ҳоким компонент, сифат ва от — бирикма билан ифода- 
ланган. Мусобақа ғолибларига — тобе компопент, от — 
бирикма билан ифодаланган; от + от+сифат + от, сўро- 
ғи — к и м г а? (қизил байроқ), эркин тартиб;
тобеланиш алоқаси, ҳоким-тобелик 
мавжуд, ёпиқ 
боғланиш;
отли бирикма;
объектли бирикма, воситали тўлдирувчили, келишик- 
ли бирикма;
компонентлар сўз формаси (-га жўналиш келишиги 
формаси) орқали бириккан;
бошқарув, қизил байроқ — бошқарувчи, мусобақа ил- 
ғорларига бошқарилувчи, от бошқаруви, 
келишикли 
бошқарув;
мураккаб бирикма, тобе компонент мусобақа ғолиб- 
лари — алоҳида бирикма, тобе ва ҳоким сўзларга эга,
90
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ҳоким компонент қизил байроқ — алоҳида бирикма, тобе 
ва ҳоким сўзларга эга.
Бирикма предмет ва унинг кимга мўлжаллангаилнги, 
тегишлилиги 
мазмунини билдирган. Схемаси қуйнда- 
гича;
бошқарўв-
кимга?
_ _ _ |_____ ■
____ у
мусобаҳа -ғолибларига ҳизил байроҳ;
бошҳарилўвчи 
.. бошҳарувчи 
СОДДА ГАП ТАҲЛИЛИ
Содда гап грамматнканинг энг муҳим қисми бўлмиш 
синтаксиспипг асосий, бирламчи аҳамиятга эга бўлгап 
масалаларини қамраб олади. Бу масалалар, гапиинг 
ифода мақсадига кўра турлари, бир ва икки составли 
гаплар, бош ва иккинчи даражали бўлаклар, ажратнл- 
ган ва грамматик алоқага киришмаган бўлаклар, ую- 
шиқ бўлаклар ва гап бўлакларининг тартнбн, тўлиқсиз 
гаплар ва гап таркибидаги бўлакларнннг маъно хусусн- 
ятларн кабилардир. Содда гап бўйнча уюштнриладиган 
таҳлил ана шу масалаларпи қамраб олиши лозим. Кўри- 
надики, бу масалаларннпг барчасини бир тур таҳлилда 
акс эттнриш мушкул. Шунга кўра содда гап таҳлили 
билан ёнма-ёи тарзда бир составли содда гап ва гап 
бўлаклари бўйича таҳлил ўтказиш мақсадга мувофиқ- 
дир. Бир составли содда гап ва гап бўлаклари таҳлили 
содда гап таҳлилининг давоми саналади.
Содда гап таҳлили қуйидаги тартибда олиб бори- 
лади. Гап танланиб, ёзилади. Сўзловчининг кўзда тутган 
ифода мақсади ва эмоционал хусусиятларига кўра да- 
рак, сўроқ, буйруқ ва ундов гапларга бўлиниши, сўроқ 
гаплар эса ўз хусусияти жиҳатндан соф сўроқ, риторик 
сўроқ характерида бўлишини кўзда тутган ҳолда таҳлил 
этилаётган гапнинг юқоридагиларидан қайси бирига 
тааллуқли эканлиги аниқланади. Сўнгра гапнинг грам- 
матик (предикатив) асоси белгиланади, бош бўлаклар 
топилади. Маълумки, гапда бош бўлакларнинг иштиро- 
ки турлича бўлади, ҳар қандай гапда кесимнинг бўли- 
ши — предикатнинг ифодаланиши шарт. Лекин ҳар 
қандай гапда эганинг доимо бўлидш талаб этилавер-
91
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

майди. Гап таркибидаги сўзлар эга ёки кесимга тегиш- 
ли бўлади. Таҳлил жараёнида ана шу хусусиятлар ҳи- 
собга олинади, ҳар бир сўзнинг эга ёкн кесим составига 
тегишли эканлиги, бош бўлакларинииг намоёи бўлиши- 
га кўра бир ва икки составли содда гапларга бўлиниши 
назарда тутилади, эга ва кесим составига мансуб сўз- 
лар аниҳланадп.
Таҳлил жараёиида шунн кўзда тутнш лозимки|, сод- 
да 
гаплар фақат бош бўлакларнинг ўзи (эга ва ке- 
сим)дан таркиб топавермасдаи, бошҳа сўзлар ҳисобига 
кенгайиши мумкии. Эга ва кесим нутҳ жараёнида маъ- 
но жиҳатдан тўлдирилишп, аниқланишп, изоҳланиши 
талаб этилади. Бу вазифа иккинчи даражали бўлаклар 
томонидан бажарилади. Ейнҳ содда гаплар бир неча 
кўринишда бўладп (аниҳловчили, тўлдирувчили, ҳолли 
ва аралаш ёйиҳ гаплар). Гапда иккинчи даражали бў- 
лакларнинг бўлиши ёки бўлмаслигн ва уларнииг тури, 
гапиинг тўлиҳ ё тўлиҳсизлиги ва воҳеликка муносабати, 
синтактцк вазифа бажармайдиган 
элементларнинг ва 
ажратилган гап 
бўлакларипинг бор-йўҳлигига кўра 
гапнинг мураккаблашганлиги ёки мураккаб эмаслиги 
каби грамматик ҳолаглар ҳисобга олинади ва шунга 
кўра гапиинг грамматик хусусиятлари белгиланади.
Содда гап таҳлили тартиби
1. Гапнинг ифода маҳсадига (дарак, сўроҳ, буйруҳ) 
ва эмоционаллигига кўра Тури (ундов гап, ундов гап- 
нинг юҳоридаги гап турларига муиосабати), ҳар бир 
гапнииг ўзига хос маъио ва грамматик хусусиятлари.
2. Бош бўлакларнинг мавжудлигига кўра гап тип- 
лари (икки составли, бир составли содда гап), эга сос- 
т.ави ва кесим состави.
3. Гапнинг грамматик асоси.
4. Иккинчи даражали бўлакларнинг мавжудлиги ёки 
мавжуд эмаслигига кўра гап тури (йиғиҳ ёки ёйиҳ сод- 
да гап), ёйиҳ ганнинг турлари (тўлдирувчили, аниқлов- 
чили, ҳолли ва аралаш ёйиҳ гаплар).
5. Гапнинг тўлиҳ ёки тўлиқсизлиги, тўлиҳсиз гап 
турлари (контекстуал ва ситуатив тўлиқсиз гап), тў- 
лиҳсиз гапнинг грамматик ва маъно хусусиятлари.
6. Гапнинг воқеликка ^уносабати жиҳатидан турла- 
ри (тасдиҳ ёки инкор гаплар), воҳеликка муносабат- 
нинг ифодаланиши.
92
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

7. Синтактик 
вазифа бажармаган элементларнинг 
мавжудлиги ёкн мавжуд эмаслпгмга кўра гаппинг му- 
раккаблашганлигп ёки мураккаблашмагаплиги (ундов, 
юклама, ундалма, кириш сўз, кириш бнрнкма, кириш 
гап, киритма сўз, киритма бирикма, кнритма гап ва 
ҳоказо), уларнинг маъноси ва ўрни.
8. Ажратилган гап бўлакларинннг мавжудлиги ёки 
мавжуд эмаслигига кўра гапнинг мураккаблашганлиги 
ёки мураккаблашмаганлиги 
(ажратилган аниқловчи- 
лар — ажратилган сифатловчи, ажратилган қаратқич, 
ажратилган изоҳловчи, ажратилган тўлдирувчи, ажра- 
тилган ҳол).
9. Тпппш белгиларн, схемаси.