О л и й ЎҚув юрт л а р и н и н г

Гап бўлаклари таҳлили
Гап бўлаклари таҳлилида 
гапни таркибин қисм 
(бўлак)ларга тўғри ажрата олиш, гап бўлакларига аж- 
ратишнитг принципларини аниқлай олиш муҳимдир. Шу 
факт аёнки, ҳар қандай гап бўлаги маълум сўроққа 
жавоб бўлади. Шу хусусиятга 
кўра кўпинча сўроқлар 
бериш билаи гап бўлагини аниқлаш практикаси мав- 
жуд. Бу бирдан-бгцр тўғрн метод эмас. Гап таркибидаги 
сўзлар доимо бошқа сўзлар билан грамматик муноса- 
батда, боғлиқликда бўлади. Сўроқлар бир бўлакнипг 
ўзига ёлғиз олинган тарзда берилмаслигц зарур, балки 
сўроқлар синтактик алоқа туфайли боғланган сўзлар- 
нинг биридан бошқасига томон, яъни у билан муноса- 
батда бўлган цккннчи сўз ёки сўзлар бнрикмаси билан 
боғлиқликда қўйилса, гап бўлакларнни тўғри аниқлаш 
имкони бўлади. Гап бўлаклари махсус грамматик кўр- 
саткичга эга бўлса ёкн кўмакчцлар билаи келса, бу усул 
билан гап бўлакларини белгилаш анча осон бўладм.
Нутқда Молли колхоз — ёғли колхоз; Қарим — иш- 
чи; Икки ўп беш — бир ўттиз типндаги гаплар кўп қўл- 
ланади. Бундай гаплар бош бўлаклардан иборат. Ҳар 
иккала бўлак ҳам бир хил сўроқ талаб этадп, лекпп 
икки хил гап бўлагидир. Сўроқларнинг тури ва харак- 
терига қараб, гап бўлакларпни аниқлаш масаланинг 
бир томонидир, холос.
Гап бўлакларининг турини белгилашда сўз бирикма- 
ларига хос сўз формалари, ёрдамчм сўзлар, тартиб, ин- 
тонация, мазмуи муҳим омиллар саналади. Тартиб си- 
фатловчи билан сифатланмишни, бир туркумга мансуб 
сўз ва сўзлар комплекси билан ифодаланган эга ва ке- 
снмларни аниқлашда ҳал қилувчи аҳамиятга эга,
Гап бўлакларинп аииқлашда қайси сўз туркуми би- 
лан ифодаланганлигини ҳам ҳисобга олиш лозим, эга- 
нинг от билан, кесиминнг феъл билан, сифатловчи аниқ- 
ловчининг сифат билан нфодаланиши амалиётда кўп 
учрайди, лекин от гапда эга, кееим, аниқловчи, тўлди- 
рувчи, ҳол (иккинчи даражали бўлак бўлганда келишик 
аффиксларини қабул қилади, ё кўмакчи билан қўлла-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

нади) бўлиши мумкин. Бу ҳолат гап бўлакларини бел* 
гилашда ёрдамчи факторлардан бири сифатида қарали- 
ши лозим.
Сўзнинг грамматик формасига қараб гап бўлакла- 
рини белгилаш ҳам муҳимдир1. Эга доимо бош кели- 
шикда бўлади. Кесим от билаи ифодаланганда 
бош 
келишикда бўлади, от кесим таркибидаги боғлама, 
тўлиқсиз ва кўмакчи феъллар тушиб қолганда, ўрип- 
пайт, чиқиш, л<ўналиш келишигидаги от ҳам кесим бў- 
лиши мумкии (навбат — мажбуриятга, ош — каттадан, 
ақл ёшда эмас, бошда). Қаратқич келишигини қабул, 
қнлган сўз аииқловчи, тушум келишнгинн қабул этган 
сўз тўлдирувчи бўлиши апиқ. Шуни доимо назарда тутиш 
лозимки, бир келишик формаспдаги сўз доимо бир хил 
гап бўлаги бўлавермайдн. Жўиалиш келишигининг аф- 
фиксини қабул этган сўз ҳол ҳам, тўлдирувчи ҳам бў- 
лпши мумкин. [Акамга (тўлднрувчи) хат ёздим. Мос- 
квага (ҳол) хат ёздим.] Чиқшн келншиги формасидаги 
сўз тўлдирувчи ҳам, ҳол ҳам бўлнши мумкип. [Тошкент- 
дан (ҳол, қ а е р д а п?) гапирамиз. Тошкентдан (н н м а- 
д а н?—тўлдирувчи) деса, гаплашмайди, Бекободдан де- 
са лаби лабига тегмайди.] Кўмакчилг конструкциялар- 
нппг қандай гап бўлагп бўлиб келишшш аниқлашда 
қийинчилик туғилади. Битта кўмакчили конструкция 
ўрни билаи икки хил гап бўлаги бўлиши мумкпн: Ҳосил- 
ни маишна билан йиғшитириб олдик. Ҳосил ҳақида 
мароқ билан гаплашдик. Биринчи 
гапда — кўмакчили 
конструкция — тўлдирувчи, иккинчи гапда — ҳол. Дс- 
мак, келишик аффикслариии қабул қнлган сўзларнинг 
ва кўмакчили конструкцпяларнинг семаптик хусусият- 
ларини аниқлаш ва шу асосда қайси гаи бўлаги экан- 
лигини белгилаш лозим бўладн. Сўзнинг маъноси гап 
бўлагини белгилашда зарурий белгилардан бирндир.
Гап бўлакларини тўғри белгилаш учун сўз бирикма- 
сининг синтактик хусусиятларини бплиш талаб этилади. 
Синтактик алоқа воситалари 
ва 
турларини, синтактик 
ва семантик алоқага кирган сўзлар комплексини яхши 
билмасдан туриб, гап бўлакларини тўғри 
белгилаш