О л и й ЎҚув юрт л а р и н и н г

1 Узбск тили грамматихаси, 11 том, синтаксис, «Фан» нашриёти, 
Т., 1976, 116-бет. 
....... 
"
108
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Бу гапда танкларимиз — эга, ёняпти — кесим. Қол- 
ган бўлаклар жойлашиш ўрнидан қатъи назар, кесим 
составига мансуб. Қесим билан бевосита ёки бавосита 
муносабатга кирган. Дастлаб кесим билан 
бевосита 
муносабатга кирган бўлаклар таҳлил қилинади. Гдлхан 
булиб (ёняпти) — ҳол, равиш ҳоли, ҳар оюаигда (ёняп- 
ти)—пайт ҳоли, кейинги кунларда (ёняпти)—пайт ҳоли. 
Булар кесимга бевосита боғланган. Қатор (гулхан 
бу- 
либ)— аниқловчи, бевосита ҳолга, ҳол орқали кесимга 
боғланган.
Саид Жалолхон эшоннинг ваъз-насиҳатлари билан 
йиллар давомида қулоғи кар, кузи кўр 
бўлган баъзи 
зорқишлоқликлар орасида диний эътиқодга берилган- 
лар ҳали кўп эди. (С. Аҳмад.)
Бу гапда диний эътиқодга берилганлар — эга, кўп 
эди — кесим. Қолган барча бўлаклар кесим составига 
тегишли, Эга кесим составинииг 
ўртасида келяпти. 
Ҳали (кўп эди)— пайт ҳоли, кесимга бевосита боғлан- 
ган, зорқишлоқликлар орасида (кўп эди)— ўрин ҳоли, 
кесимга боғланган, баъзи (зорқишлоқликлар орасида) 
аниқловчи, ҳолга боғлапган, қулоғи кар, 
кўзи кўр 
бўлган (зорқишлоқликлар орасида)— аниқловчи, ҳолга 
боғланган, йиллар давомида (қулоғи кар, кўзи кўр бўл- 
ган)— аниқловчи, аниқловчига боғланган, ваъз-насиҳат- 
лари билан (қулоғи кар, кўзи кўр бўлган)— тўлдирувчи, 
аниқловчига 
боғлангаи, 
Саид Жалолхон 
эшоннинг 
(ваъз-насиҳатлари билан)— аннқловчи, 
тўлдирувчига 
боғлангаи.
Кўринадики, гап бўлакларипинг бош бўлакларга, 
сўнгра эса ўзаро ички боғланиши орқали таҳлил этиш 
маъқулдир. Гап бўлакларини гапда жойлашиш тартиби 
асосида таҳлил этиш қатор чалкашликларни келтириб 
чиқаради, гап бўлакларининг боғланишиии тўғри бел- 
гилашга имконият бўлмайди.
Гап бўлаклари таҳлили тартиби
ГГапнинг бош бўлаклари — грамматик асосини то- 
пиш, икки составли гапларда эга ва кесимни, бир сос- 
тавли гапларда ҳукм ифодаланган бўлакни аниқлаш.
2. Эга, унинг ифодаланиши, грамматик формаси, сў- 
роғи, тузилиши — составли, сўз бирикмаси ва ажралмас 
бирикма ёки ибора билан ифодаланган эганинг морфо- 
логик таркиби, уюшган-уюшмаганлиги, тартиби,
103
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

3. Кесим, унинг ифодаланиши, грамматик формаси, 
сўроги, маъноси, феъл кесим (содда, составли, мурак- 
каб), (от кесим, содда, составли, мураккаб), составли от 
кеснмларда асоспй сўз ва богламалар, боғламаларнинг 
сўз ва аффнкс шаклпда бўлиши, тўлиқсиз феъл ва ке- 
снмлик аффнксшшпг маъиоси, составлн ва мураккаб 
фсъл кесимларда асоспп ва ёрдамчи феълларнинг, бог- 
ламанипг маъиоси, составли ва мураккаб кесимларнинг 
грамматик ҳолатн (контакт ва дпстант ҳолат), мурак- 
каб кесимларпнпг таркиби, феъл кесимларпипг аниқ ва 
мажҳул оборот (актнв коиструкция, пассив копструкция) 
лнги, уюшгап, уюшмаганлигн, тартибп, тппнш белгнси.
4. Эга-кесимнинг мослашиши.
5. Иккн составли гапларда эгага тобс бўлаклар ва 
кесимга чобе бўлаклар, бпр составли гапларда ҳукм 
ифодаланган бўлакка тобе бўлаклар.
6. Иккшши даражалн бўлаклар (аввал эгага тобе 
бўлаклар, сўпг кеснмга тобе бўлаклар 
таҳлил қили- 
пади):
а) тўлдирувчи, упинг ифодаланидни, грамматик фор- 
масн, сўроғи, капсн гап бўлагига боғлапганлиги, кели- 
шпклп ёки кўмакчиши конструкцияда бўлиши, воситали 
ёки воситасиз тўлднрувчилиги, воситасиз тўлдирувчи- 
ларнннг белгили ёкн белгисиз келишик формасида бў- 
лшии, келншикли ва кўмакчили 
конструкцияларнинг 
ўзаро муносабати, маъпо хусусияти, тузилишига кўра 
содда ва мураккаб бўлнши, уғошган-уюшмаганлиги, аж- 
рашлган-ажратнлмаганлнги, тартиби, тшшш белгиси;
б) апиҳловчи, упинг ифодаланиши, грамматик фор- 
маси, сўроғи, белги' ёки қарашлилик билдиришига кўра 
тури — сифатловчи ва қаратқичли аниқловчилиги, қа- 
ратқич аннқловчиларнннг бслгили ёки белгисиз кели- 
шнкли формада бўлишн, уларнипг мослашиши, грам- 
матнк ҳолати 
(контакт, дистапт ҳолат), сифатдош 
оборотлар, маъно хусусиятлари, қанси гап бўлагига 
боғлапгашшги, тузилишига кўра тури — содда ва му- 
раккаб бўлиши, угошгап-уюшмаганлиги, 
ажратилган- 
ажратилмагаилиги, тартиби; изоҳловчи, ифодалаииши, 
грамматик формаси, сўроғи, тури — мустақил, мустақил 
бўлмаган нзоҳловчилар, 
ажратилгаи 
изоҳловчилар, 
маъиоси, изоҳловчи ва изоҳлаимншиинг тартиби, тиниш 
белгиси;
в) ҳол, унннг ифодаланнши, грамматпк формасн, 
сўроғгц турлари (равиш, ўрин, 
пайт, сабаб, мақсад,
104
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

миқдор-даража, шарт-тўсиқсизлик ҳоллари), маъно ху- 
сусиятлари, тузилиши — содда, мураккаб, қайси гап бў- 
лагига боғланганлиги, уюшгаи-уюшмаганлиги, ажратнл- 
ган-ажратнлмагаплигн, тартибн, тиниш белгиси.
7. Синтактик вазифа бажармаган элементлар.
8. Гап бўлакларининг боғланиш схемаси.