О л и й ЎҚув юрт л а р и н и н г

д а р а к га п охирИ|га н у қ та қ ў й и л г а н . С х е м а с и қуйи- 
д аги ч а:
Қеча бирга келган командирим билан роса тортишдик,
— Ҳассани бир йўқотасан, оғайни! (Шуҳрат.)
Ундов гап;
шахси умумлашган гап. .Гапнинг кесими аниқ (II) 
шахсга қаратилган бўлса ҳам, ҳаракатнинг бажарувчи- 
си II шахс эмас, балки барча шахслардир. Мазмуни 
умумлашган;
йўқотасан — бош бўлак, кесИ|М, II шахс бирлик, иж- 
ро майлидаги феъл билан ифодаланган, ҳаракатни ба- 
жарадиган шахс ҳамма, ҳар кимдир;
бир составли содда ёйиқ гап. Ҳассани бир — иккинчи 
даражали бўлак, аралаш (тўлдирувчили ва ҳолли) 
ёйиқ гап;
тўлиқ гап. Гап бўлаклари тушиб қолмаган;
тасдиқ гап, иш-ҳаракатнинг бажарилганлиги бўлиш- 
ли (йўқотасан) феъл билан ифодаланган;
оғайни — ундалма, нутқ қаратилган шахс. синтактик 
вазифа бажармаган, ундалма билан мураккаблашган, 
мураккаб гап;
ажратилган гап бўлаклари йўқ;
ундов гап охирига ундов белгиси қўйилган. Ундалма 
гап охирида келгани учун ундан олдин вергул қўйилгаи. 
Схемаси куйидагича:
I* “
Ҳ ассан и бир й ў қ о т а с а н , оғайни! 
— 
------------ —
~
Мактабда дарс бериш, дафтарларни кўриб чиқиш, 
эртаеи дарсга ҳозирланиш керак... (А. Толстой.)
Дарак тап;
шахссиз гап; гапнинг кесими модал сўзнинг ҳаракат 
номи шаклидаги феъл формаси, яъни шахссиз феъл 
билан ифодаланганлиги туфайли 
иш-ҳаракатнинг ба- 
жарувчиси қайси шахс эканлигини аниқлаш мумкнн 
эмас. Ҳаракатни бажарувчи шахс ифодаланмаган, гап- 
нинг эгасини аниқлаш қийин;
дарс бериш, кўриб чиқиш, ҳозирланиш керак—_бош 
бўлак, қесим, ҳаракат номили бирикма + модал сўз би- 
лан ифодаланган. Ҳаракатнинг ўзи қайд этилган, бажа- 
рувчи шахс йўқ;
120
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

д
бцр составлн содда ёйиқ гап, Мактабда, дафтарлар- 
ни, зртаги дарсга — иккинчи даражали бўлак, аралаш 
(ҳолли, тўлдирувчили) ёйиқ гап;
тўлиқ гап, гаи бўлаклари тушиб қолмаган;
тасдиқ гап, иш-қаракатни бажариш лозимлиги бў- 
лишли (дарс бериш, кўриб чиқиш, ҳозирланнш) феъл- 
лар билан ифодаланган;
синтактик функция бажармаган элементлар йўқ;
ажратилган гап бўлаклари йўқ;
дарак гап охирига нуқта қўйилган. Феълшшг инфи- 
нитив формаси билан ифодаланган кесимнинг асосий 
қисмлари уюшган, улар ўзаро вергул билан ажратил- 
ган. Схемаси қуйидагича:
Мактабда л,а.рс берииг, дафтарларни кўриб чиқиш, эрта- 
ги дарсга ҳозйрйаниш керак. ” 
~~
Мана, отангиз Соҳиб саркордан ибрат олсангиз-чи! 
(Н. Сафаров.)
Ундов гап, сўроқ-ундов гап; таркибида -чи сўроқ юк- 
ламаси мавжуд; даъват, чақириқ маъноси ифодаланган; 
мана кўрсатиш олмоши таъкид оттенкасига эга, сўзлов- 
чи ва тингловчига макои ва замон жиҳатдан яқин пред- 
мет (Соҳиб саркор)ни кўрсатиш учун қўлланган;
шахси аниқ гап, иш-ҳаракатни бажарувчи шахс маъ- 
лум (сиз), кесим таркибидаги феъл (олсангиз) орқйли 
шахсини аниқлаш 
мумкнн, ибрат олмоқ ҳаракатини 
бажарувчи шахс, гапнинг эгаси — сиз. Шахси аниқ гап- 
ларда эгани махсус сўз билан ифодалашга эҳтиёж бўл.- 
майди;
ибрат олсангиз-чи— бош бўлак, кесим, от + феъл — 
қўшма феъл билан ифодаланган. Кесимнинг II шахс 
кўпликдаги аниқ феъл билан ифодаланиши иш-ҳаракат- 
ни бажарувчи шахсни (сиз) кўрсатади;
бир составли содда ёйиқ гап, отангиз Соҳиб саркор- 
дан — иккинчи даражали бўлак, 
аниқловчили ва тўл' 
дирувчили ёйиқ гап;
тўлиқ гап;
тасдиқ гап, иш-ҳаракат бўлишли феъл (олсангиз)да 
баён қилинган;
мана олмоши юклама функциясида бўлиб, таъкидва 
ва уқтириш маъносига эга, гапнинг умумий мазмунига 
хос, синтактик вазифа бажармаган, юклама билан гап 
мураккаблашган, мураккаб гап;
121
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ажратилган гап бўлаклари йўқ; гап охирига ундов 
белгиси қўйилган. Схемаси қуйидагича:
Мана, отанги^ Соқиб саркордан ибрат- олсангиэ^чи!