О л и й ЎҚув юрт л а р и н и н г

Қўшма гап таҳлили
Қўшма гапларнинг таҳлили синтактик таҳлилнинг 
мураккаб ва кўп қиррали турларидан биридир. Узбек 
тилида қўшма гапларнннг мураккаб лиигвистпк хусу- 
сиятларга эгалиги назарда тутилганда, таҳлнл студент 
ва ўқитувчидан системали назарий билим ва амалий 
малакага эга бўлишни тақозо этиши табиий.
Қўшма гапларнинг мураккабдиги унинг 
ўзаро гу-
127
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

руҳланишиднр. Мазмуни, грамматик тузилиши, бирики- 
ши, грамматик белгилари ва интонациясига кўра қўш- 
ма гаплар боғловчисиз, боғланган ва эргаш гапли 
қўшма гапларга бўлиниб гуруҳланади. Ҳар бир тип 
ўз ички хусусиятларининг тафовутли белгилари билан 
фарқланишн жнҳатидан бнр неча группаларга ажра- 
тилади. Компонентларнинг боғланиши, боғлаинш усул- 
лари ва воситалари, бир-бирига 
мазмун муносабати, 
тузилиши ва интонацияси каби хусусиятлар кўшма гап- 
ларни группаларга ажратишда критерия вазифасини 
ўтайди. Грамматик таҳлил жараёнида ана шу белги- 
ларни ҳисобга олиш лозим, қўшма гапларни гуруҳ ва 
группаларга ажратишда ҳар бнр гапнинг ўзига хос ху- 
сусиятларинн назарда тутишга тўғри келади.
Ҳозиргн ўзбек тилида ҳўшма гапларнинг грамматик 
хусусиятлари проф. 
Ғ. Абдураҳмонов, 
М. Лсқарова, 
А. Ғуломов, Ф. Қамолов, X. Абдураҳмонов, Ҳ. Руста- 
мовларнинг илмий асарлари ва дарсликларида атроф- 
лича ёритилган. Илмий ва ўқув адабнётларда термни- 
лар ҳар хиллигидан ташқари, қўшма гап типларининг 
айримлари классификациясида ҳам турличалик мав- 
жуд. Таҳлил жараёнида ёки упга тайёргарлик учуи ил- 
мий ва ўқув адабиётларни мутолаа қилганда қуйидаги 
масалаларга эътиборни қаратиш лозим:
1. Қўшма гапларга умумий характеристика бериш, 
тузилишига кўра турларини аниқлаш.
2. Қўшма гап компонентларини 
боғловчи восита- 
ларни белгилаш (мазмун, интонация, тартиб, ёрдамчи 
сўзлар, нисбий сўзлар, сўз формалари).
3. Қомпонентларнинг боғланиши (боғловчили, боғ- 
ловчисиз) ва эргашиш х}шусиятларини ажрата билиш, 
ҳар бирининг энг муҳнм грамматик белгиларини би- 
лиш.
4. Қўшма гапларнинг мазмунига кўра классифика- 
цияси ва бу классификация 
принципларини белгилай 
билиш.
5. Тиниш белгиларини тўғри қўйиш.
6. Қўшма гап таркибидаги содда гапларга харак- 
теристика бериш, мустақил' содда гаилар билан қўш- 
ма гаплар таркибидаги содда гапларни мазмун, струк- 
тура, интонация, тартиб жиҳатдан қнёслаш.
7. Гап бўлакларига умумий характеристика бериш, 
уларнинг ифодаланиши ва бошқа грамматик хусусият- 
ларини кўздан кечириш,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ана шу масалаларнинг илмий-назарий ва амалнй 
жиҳатлари ўзлаштирилиб, идрок қилингаи тақдирдаги- 
на таҳлил системали ва нлмий, асосли бўлнши аниқ.
Қўшма гап таҳлилида қуйидаги амалий тартибга 
рпоя этиш тақозо этилади:
а) танланган қўшма гап доскага ёки дафтарга ёзи- 
лади, ифодали ўқилади ва тиниш белгилари қўйнлади 
(тиниш белгиларини қўйишда қийинчилик ёки нккила- 
ниш туғилса, гапнинг таҳлилп тўлиқ тугаллангандан 
сўнг ёки таҳлил жараёнида қўйиб борилади);
б) қўшма гап таркибидаги содда гаплар аниқлана- 
ди, ҳар бир содда гапнинг предикатив ядроси 
(икки 
составли гап шаклида бўлса, эга ва кесим, бир состав- 
ли гап шаклида бўлса, кесими) белгиланади. Сўнгра 
ҳар бир содда гап чегараси ажратилиб, орасига вер- 
тикал жуфт чизиқ қўйилади ва улар рақам билан но- 
мерланади;
в) қўшма гап компонентларининг ўзаро боғланиш 
усуллари белгиланади, боғловчи воситалар аниқланади, 
содда гапларнинг бир-бирига муносабати ва боғловчи 
воситалари орқали қўшма гапларнинг турлари аниқ- 
ланади;
г) қўшма. гапларнинг ҳар бир тури (боғланган, эр- 
гашган, боғловчисиз қўшма гаплар) ўз ички грамма- 
тик ва семантик хусусиятларига кўра алоҳида таҳлил 
этилади;
д) таҳлпл этилган қўшма гап ҳар бир турининг схе- 
маси чнзилади. Схемада ҳар бир гапнинг структура ва 
семантик муносабатлари инобатга олинади.