O ‘qish darslarida lug‘at ustida ishlash abduqayumova Maftuna Boshlang‘ich ta‘lim fakulteti talabasi Annotatsiya

O ‘QISH DARSLARIDA LUG‘AT USTIDA ISHLASH
Abduqayumova Maftuna
Boshlang‘ich ta‘lim fakulteti talabasi

Annotatsiya: Ushbu maqola o‘qish darslarida lug‘at bilan ishlash usullarini ochib beradi. O‘qish darslarida lug‘at ustida ishlash o‘quvchilarning lug‘at boyligini oshirishga va ularning imlo savodxonligini oshirishga yordam beradi.
Kalit so ‘zlar: lug‘at, o‘qish darsi, lug‘at bilan ishlash, lug‘aviy ma‘no, so‘z ustida ishlash.
Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining zimmasiga ulkan vazifa yuklatilgan. Ular o‘quvchilarning savodini chiqarishlari lozim. Bunda ularning asosiy vazifalaridan biri o‘quvchilarning nutqini o‘stirishdir. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev bolalarning bilim olishlariga alohida e‘tibor qaratadilar. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun iloji boricha sifatli bilim berish usullarini qo ‘llashni aytib o‘tadilar. Prezidentimiz o‘zlarining 2020-yil 29- dekabrda so‘zlagan nutqida quyidagi fikrlarni aytib o‘tdilar: “Kelgusi o‘quv yilidan boshlang‘ich sinflarda davlat ta‘lim standartlari o‘rniga, ilg‘or xorijiy tajriba asosida, bolaga ortiqcha yuklama bermaydigan “Milliy o‘quv dasturi” joriy etiladi”[1].
Prezidentimiz bu fikrlari orqali o‘quvchilarning bilim olishlari uchun yanada kerakli sharoitlarni yaratish haqida aytdilar. O‘quvchilarning bilim olishlari uchun barcha sharoitlarni yaratib berishga harakat qilish kerak ekanligini aytdilar.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga matndagi so‘zlar guruhi ustida ishlash matnni tushunishga yordam beradi va ularning so‘z boyligini boyitadi; maktab o‘quvchilarining nutqini adabiy bo‘lmagan so‘zlardan tozalashga yordam beradi.
O‘qish darsiga tayyorgarlik ko‘rayotganda o‘qituvchi o‘rganilayotgan matnni leksik xususiyatlariga ko‘ra oldindan tahlil qilishi, undan o‘quvchilarning tushunishini qiyinlashtiradigan barcha so‘zlarni, shuningdek, adabiy bo‘lmagan so‘zlarni va matnni yozishi kerak. O‘qish darsida lug‘at bilan ishlash uchun so‘zlarni tanlashda, matnni idrok etishni osonlashtirish uchun ulardan qaysi biri qisqacha tushuntirilganligi va bu so‘zlar maktab o‘quvchilarining faol lug‘atiga kirishi uchun qaysilari ustida puxta ishlash kerakligini aniqlash kerak. Bunda o‘qituvchi asosiy e‘tiborni o‘qish darslarida o‘rganilayotgan asarlarga va ularning ichidan yangi so‘zlarni tanlab olishga qaratishi lozim.
O‘qituvchi so‘zlar ustida ishlash metodikasining xususiyatlarini o‘ylab ko‘rishi kerak, ya‘ni tushunarsiz so ‘zlarni tushuntirish usullari va lug ‘at mashqlarini ishlab chiqishlari kerak bo‘ladi. Matnni leksik tahlil qilish natijasida o‘qituvchi qiyin so ‘zlar ro‘yxatini tuzadi va ularni o‘rganish metodikasini ishlab chiqadi. Ishlab chiqqan metodikasi asosida o‘quvchilarga lug‘at ustida ishlashni o‘rgatadi. O‘z o‘quvchilariga matnda uchraydigan yangi so‘zlarni o‘rgatish yo‘llarini o‘rgatib boradi.
O‘quvchilar lug‘atini va nutqini boyitishda albatta badiiy asarlar eng ishonarli manba hisoblanadi. O ‘qish darslarida o ‘quvchilar Oybek, H.Olimjon, M. Shayxzoda, G‘. G‘ulom, H. Hakimzoda, Zulfiya, X. To‘xtaboyev, P. Mo‘min, Q. Muhammadiy, Sh. Sa‘dulla, A. Obidjon kabi ko‘pgina so‘z ustalaarining asarlarini o‘qiydilar[2].
Lug‘at ishining mavjud shakllari va usullari xilma-xil bo‘lib, ularni tanlash muayyan shartlar bilan belgilanadi; materialning tabiati, sinfning tayyorgarlik darajasi, lug‘atlar va ma‘lumotnomalar mavjudligi.
So‘zlarning lug‘aviy m ‘nosini ochish uchun, masalan, so‘zni sinonim bilan almashtirish, so‘zlarni tavsiflovchi ibora bilan almashtirish, so‘zni kompozitsiyaga ko‘ra tahlil qilish kabi usullardan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
So‘zning ma‘nosini tushuntirishning eng keng tarqalgan usuli sinonimlarni tanlashdir. U boshqa usullarga qaraganda tejamkor bo‘lib, o‘quvchilarning so‘z boyligini boyitishda samaraliroq yordam beradi.
Biroq, hamma hollarda ham sinonimlarni tanlash usulidan foydalanish mumkin emas. Demak, atamaviy xarakterga ega bo‘lgan so‘zni tushuntirishda bu usuldan foydaanish mumkin emas, shuning uchun bu yerda biz boshqa usuldan foydalanishimiz kerak - so‘zni tavsiflovchi ibora bilan almashtirish. So‘zlarning ma‘nosini tushuntirishda ushbu texnikadan foydalanish bolalarga nutq mantiqini o‘rgatish, ularning fikrlash va nutqini rivojlantirishga yordam beradi.
So ‘zning lug‘aviy ma‘nosini tushuntirishning bir xil samarali usuli so‘zni kompozitsiyaga ko‘ra tahlil qilishdir. Ushbu uslub morfologiya haqidagi bilimlarni mustahkamlashga va imlo ko‘nikmalarini yaxshilashga yordam beradi.
O‘qish darslarida qiyin so‘zlarni oson qilib tushuntirish uchun o‘qituvchi tomonidan oldindan tayyorlangan devor jadvallari - lug‘atlardan foydalanishni tavsiya qilish mumkin.
Shuni esdan chiqarmaslik kerakki, so‘zlarni tushuntirishda o‘qituvchi lug’tning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olishi va ushbu matndagi ma‘nosini ochib beradigan yangi so‘zlarning shunday talqinini berishi kerak.
Xulosa qilib aytganda lug‘at ustida ishlash orqali o‘quvchilarning nutqi yangi so‘zlar bilan boyib boradi. Bu esa ularning o‘z fikrlarini ravon tilda tushunarli qilib aytishlariga yordam beradi. Zero, “Til muncha sharaf birla nutqning olatidir va ham nutqdirki gar nopisand zohir bo ‘lsa, tilning ofatidir…”[3] deganda Navoiy bobomiz insonlarning go ‘zal nutqi uni sharafli qilishini aytganlar.
Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   Sh.M.Mirziyoyev. 2020-yil 29- dekabrdagi nutqi. Toshkent.
   
2. 
   Karima Qosimjonova va boshqalar “Ona tili o‘qitish metodikasi”.Toshkent. 2009
   
3. 
   A. Navoiy “Mahbub – ul qulub”. 14-tom. Toshkent. 1998
   
4. 
   www.hozir.org, www. Uzreport.news.