O ’simliklarda sitoemriologiya

1.O’simliklarni duragaylash 
Hujayraning bo
’linishi, jinsiy hujayraning rivojlanishi va urug’lanishi, 
avlodlar o
’rtasidagi moddiy izchillikni ta’minlaydi. Irsiyatni o’rganishning asosiy 
metodini chex olimi Gregor Mendel (1822-1884) ishlab chiqdi. Mendelgacha XVIII 
asrda rus akademigi I.G.Kelreyterlar (1733-1806) tamaki o
’simligini duragaylash 
bo
’yicha ish olib bordi. Bu duragayning ota-ona organizmga nisbatan kuchli 
rivojlanishi ko
’rsatdi. Frantsuz olimi Sh.Noden (1815-1899) duragaylarda ota-ona 
belgilarining ustunlik kilishini ko
’rsatdi. 
Bularning hammasi irsiyatning mohiyatini bilishni va uning qonunlarini 
ochishga erisha olmadi. Mendel bu qonuniyatni 1865 yilda ochdi, ya
’ni irsiyatni 
o
’rganishning asosiy usuli gibridologik yoki duragaylash usulini ishlab chiqdi. U o’z 
tajribalarini mart oyida Brno shaxridagi oz sonli tabiatshunoslik jamiyatida e
’lon 
qildi. Bu ish 1868 yilda «O’simliklar duragaylari ustida tajribalar» nomi bilan nashr 
etildi. Biroq bu ish 1900 yilgacha olimlar o
’rtasida aniq bo’lmay qoldi.
Mendelning xizmatlari faqat irsiyat qonuniyatlarini kashf etishdan iborat bo
’lmay, 
balki uning mohiyatini tushuntirishda katta rol o
’ynadi. Mendel tekshirishlarning 
asosiy xususiyatlaridan biri boshlang
’ich ota-ona formalarini tanlashdan iborat edi.
1. Chatishtirish uchun bir-biridan keskin farq qiluvchi belgilari bo
’lgan 
organizmlar tanlab olindi. Bir-biridan keskin farq qiladigan juft belgilar alternativ 
belgilar deyiladi. Keyinchalik bu organizmlar o
’zaro chatishtirildi. Chatishtirish 
sxemasini tuzishda ota va onalar P harfi bilan belgilanib, birinchi o
’rinda urg’ochi 
jins o (zuxro), ikkinchi o
’rinda erkak jins yoziladi. Chatishtirish X belgisi bilan 
ifodalanadi. Chatishtirish natijasida olingan duragay a
vlodlar F (lat. «bolalar» 
so
’zining bosh harfi) bilan belgilanib, uning tagiga yoziladigan son nechanchi 
bo
’g’in ekanligini ko’rsatadi.
F
1
, F
2
, F
3
, Fn irsiyati har xil bo
’lgan ikki organizmni chatishtirishdan olingan 
bo
’g’in duragay deyiladi. Ma’lum belgilari bilan bir-biridan farq qiladigan, lekin bir 
turga kiradigan ikkita organizmni chatishtirish tur ichidagi duragaylash deyiladi.

---

8 
Ikki chatishtirishning birida bir belgi bilan ota jinsi, ikkinchisida shu belgi 
bilan ona jinsi ajralib tursa, bunday chatishtirishga retsiprok - teskari chatishtirish 
deyiladi.
Monoduragay chatishtirish. Bir juft belgisi bilan keskin (alternativ) farq 
qiladigan ikki organizmni chatishtirishga monoduragay chatishtirish deyiladi. 
G.Mendel tajribalari ham shunday chatishtirishdan boshlangan. Bunga no
’xat 
avlodlarini olgan. 
Misol: qizil gulli no
’xatni oq gulli no’xat bilan, sariq donli no’xatni yashil 
donli bilan monogibrid chatishtirgan. Bunda 7 juft belgi o
’rganilgan. Umuman, 
chatishtirishdan oldin ota-ona formalar bilan qancha bo
’g’inlarda irsiy jihatdan 
turg
’un ekanligiga ishonch hosil qilish kerak. Mendel 1 xil belgi bilan farq qiladigan 
no
’xatlarni chatishtirganda birinchi bo’g’in duragaylar bir xil bo’lishini, ya’ni ularda 
ota yoki onadagi bir belgi ro
’yobga chiqishini aniqladi.
Qizil va oq gulli no
’xatlar chatishtirilganda birinchi bo’g’in duragaylarda 
faqat qizil gul hosil bo
’ladi. Sariq va yashil rangli no’xatlar chatishtirilganda sariq 
donli no
’xat hosili olingan. Mendel 1-bo’g’in (F
1
) da duragaylarda ko
’zga ko’ringan 
ota va ona belgilarni dominant (ustun) belgilar deb atagan va ularning irsiy 
faktorlarini alfavitning katta harflari bilan belgiladi (A, B, D). Birinchi bo
’g’inga 
ko
’ra ko’rinmagan belgilarni retsissiv (chekinuvchan yoki yashirin) belgilar deb atab 
ularning irsiy faktorlarini alfavitning kichik harflari bilan belgiladi (a, b, d). 
Mendel dominantlik hodisasi ona yoki ota sifatida qaysi forma olinishiga 
bog
’liqligini tekshirish uchun, sariq donli no’xatning ona gulini, yashil donli 
no
’xatning ota guli changi bilan, yashil donli no’xatning ona gulini, sariq donli 
no
’xatning ota guli changi bilan changlatadi. Har ikkalasida ham bir xil natija - sariq 
donli no
’xat rivojlanadi. Dominantlik hodisasi ota yoki ona sifatida qaysi forma 
olinishiga bog
’liq emasligini aniqladi. Mendel aniqlagan dominantlik qonuni 
birinchi bo
’g’in duragaylarining bir xil bo’lish qonuni ham deb yuritiladi. Bu 
qoidaga ko
’ra birinchi bo’g’in duragaylari ota yoki onadagi bir belgini o’zida 
ruyobga chiqaradi.

---

9 
Demak dominant belgi AA genlarni, retsissiv belgilar aa genlarni o
’z ota-
onalaridan olganida, bu o
’simliklarning jinsiy hujayralarida bittadan gen bo’lib, 
bular jinsiy hujayralar ishlab chiqaradi. A va a lar duragay organizmlar keltirib 
chiqaradi.
F
1 
bo
’g’inda chatishtirish bo’yicha hosil bo’lgan donlarni kelgusi yil ekilsa 
ikkinchi bo
’g’in, ya’ni F
2 
da 2 xil gulli o
’simlik hosil bo’ladi (oq va qizil). Bu 
hodisani belgilar bo
’yicha ajralish deb ataladi. Ikkinchi bo’g’in F
2
da belgilar 
bo
’yicha ajralish miqdori aniq bo’lib, hamma o’simlikning 3/4 qismi qizil, 1/4 qismi 
oq gulli bo
’ladi. Ya’ni dominantlik retsissivlikka nisbatan 3:1 bo’ladi. Demak oq 
belgi yo
’q bo’lib ketmay, 2-bo’g’inda paydo bo’ladi. Ikkinchi bo’g’in (F
2
) dagi 
hamma oq gulli o
’simliklar o’zaro chatishtirilsa ular keyingi bo’g’inlarda (Fn) ham 
faqat oq gulli bo
’ladi. Sariq gulli (3/4) o’simliklar o’zaro chatishtirilsa, F
3 
da va 
keyingi bo
’g’inlarda ularning faqat 1/4 qismi sariq gulli bo’lib, qolgan 2/4 qismi 3:1 
nisbatda ajraladi. Ya
’ni 3 qismi sariq 1 qismi oq gulli bo’ladi. Uchinchi bo’g’in F
3
da gulning sariq rangi dominant belgi 1:2 nisbatda, barcha ikkinchi bo
’g’in 
o
’simliklar irsiy imkoniyatlari bo’yicha 1:2:1 nisbatda ajraladi.
Ikkinchi bo
’g’indagi dominant belgili avlodlarning 2/4 qismi tabiatan duragay 
bo
’lib, ular o’zaro chatishtirilsa, uchinchi bo’g’in (F
3
) da ya
’ni 3:1 nisbatda ajralish 
ro
’y beradi. 1/4 qismi esa boshlang’ich formaga o’xshab turg’un bo’ladi. Misol: 
silliq va burushgan donli no
’xatlar chatishtirilganda ham F
1
da faqat silliq donli,
F
2
da silliq donning nisbati burushganga nisbatan 3:1 bo
’ladi. Har xil rangli - sariq 
va yashil no
’xatlar o’zaro chatishtirilganda birinchi bo’g’in o’simliklardan ikkinchi 
bo
’g’inda 8023 ta dan olinadi, ularning 6022 tasi ya’ni 75 % sariq, 2011 tasi ya’ni 
25 % yashil bo
’ladi. Sariq donning yashilga nisbati 3:1 ga yaqin bo’ladi. Ikkinchi 
bo
’g’inda duragaylarning tashqi ko’rinishi bo’yicha esa 3:1, irsiy imkoniyati 
bo
’yicha esa 1:2:1 nisbatda ajraladi. 
Birinchi nisbat, ya
’ni 3:1 fenotip, ikkinchi nisbat 1:2:1 genotip bo’ladi. 
Fenotip va genotip terminlari 1903 yilda daniyalik olim V.Iogannsen tomonidan 
fanga kiritilgan bo
’lib, organizmdagi irsiy faktorlar yoki genlar yig’indisi genotip 
deyiladi.

---

10 
Genotipning 
tashqi 
sharoit 
bilan 
o
’zaro ta’sirlanishi natijasida 
organizmlarning bir individual rivojlanish davrida yuzaga chiqadigan belgilar 
majmuasi fenotip deyiladi. Genotip ota va onadan olingan irsiy imkoniyatni 
ko
’rsatsa, fenotip shu imkoniyatning tashqi muxit ta’sirida shaxsiy taraqqiyotda 
amalga oshishini ko
’rsatadi. Genotipni fenotip yordamida qisman baholash mumkin. 
Har bir avlod bitta genni otadan, bittani onadan oladi.
Mendel monogibrid duragaylashni ifodalaydigan sxemasida sariq gulli 
no
’xatning ma’lum bir juft xromosomasida 2 dominant gen AA, oq gulli no’xatning 
shunday bir juft xromosomasida ham gulga oq rang beruvchi 2 ta retsissiv gen aa 
bo
’ladi. Ota-ona organizmlar meyoz bo’linish yo’li bilan gametalar hosil bo’lishida 
har bir jinsiy hujayraga har juft xromosomaning faqat bittasi kiradi. Natijada sariq 
gulli no
’xatning barcha gametalari gulga sariq rang beruvchi A genli xromosomaga, 
oq gulli no
’xatning barcha gametalari oq rang beruvchi a genli xromosomaga ega 
bo
’ladi. Chatishtirishda erkak va urg’ochi gametalar qo’shilganda birinchi bo’g’in 
duragaylardagi xromosomalarning biri A, ikkinchisi a genli bo
’ladi. Natijada sariq 
rang beruvchi dominant A, oq rang beruvchi retsissiv gen a dan ustun chiqadi. 
Birinchi bo
’g’in sariq (Aa) rangli bo’ladi. Kichik a - retsissiv belgi keyingi 
avlodlarda nomoyon bo
’ladi.
Chatishtirishda gametalarning qo
’shilish imkoniyatlarini angliyalik olim 
R.Pennet ishlab chiqqan katakda ifodalanadi. Kataklarning yukori gorizontal 
qismiga erkak jinsning, chap yonboshidagi vertikal qismiga urg
’ochi jinsning 
gametalari, kataklar ichiga esa gametalarning qo
’shilish imkoniyatlari yoziladi.
O
’ta va onadagi bir xil irsiy faktorlarni, ya’ni genlarni olgan yoki bir xil 
genlarning (AA va aa) qo
’shilishidan rivojlangan zigotalar gomozigota deyiladi. Har 
xil genlarning (Aa) qo
’shilishdan rivojlanadigan zigotalar geterozigota deyiladi. 
Gomozigota organizmlar turg
’un bo’ladi, kelgusi bo’g’inlarda belgilar bo’yicha 
ajralmaydi, geterozigota organizmlar ajraladi.
O
’zidan changlanadigan o’simliklar avlodi gomozigota (AA yoki aa) chetdan 
changlanadigan o
’simliklar avlodi va duragay organizmlar geterozigota (Aa) 

---

11 
bo
’ladi. Gomo- va geterozigota termini genetikada keng qo’llanilib, uni 1902 yilda 
birinchi bo
’lib fanga V. Betson kiritgan. 
Keskin farq qiladigan juft belgilarni rivojlantiradigan genlar allel genlar deb 
ataladi. Misol: no
’xat urug’iga yashil va sariq rang beruvchi genlar juft bo’lib, allel 
genlar xisoblanadi. Mendel monogibrid duragaylashdan quyidagi irsiyat qonunini 
aniqladi. 
1. Birinchi bo
’g’in duragaylarida 1 juft alternativ belgilardan biri dominant, 
2-retsissiv bo
’lib retsissiv belgi yuzaga chiqmaydi. Bu dominantlik yoki Mendelning 
birinchi qonuni deyiladi.
2. Ikkinchi bo
’g’inda ham dominant, ham retsissiv belgiga ega bo’lgan 
organizmlar paydo bo
’lib, birining ikkinchisiga nisbati 3:1 bo’ladi. Bu hodisani 
1900 yilda Gugo de Friz ajralish qonuni deb atadi. Keyinroq Mendelning 2-qonuni 
deb ataladi. Retsissiv belgiga ega bo
’lgan bo’g’inlar o’zaro chatishtirilsa, keyingi 
bo
’g’inlarda o’zgarmaydi. 
Takroriy 
va 
tahliliy 
chatishtirish. 
Ikkinchi 
bo
’g’in geterozigota 
organizmlarning belgilar bo
’yicha ajralishining asosiy sababi shundaki, juft genlar 
duragayda saqlanib, jinsiy hujayralar hosil bo
’lishida ular har xil gametalarga 
tarqaladi. Hosil bo
’ladigan jinsiy hujayralarga har bir juft gendan faqat bittasi 
beriladi. Mendel buni tekshirish uchun duragayni takror chatishtiradi. Buning uchun 
duragayni gomozigota holidagi boshlang
’ich formadagi ota yoki ona bilan 
chatishtiradi.
Birinchi bo
’g’in duragayni gomozigota holdagi (dominant yoki retsissiv) 
boshlang
’ich forma (ota yoki ona) bilan chatishtirish – takroriy to’yintiruvchi 
chatishtirish, ya
’ni bekkros deyiladi. Formulasi Aa x AA yoki Aa x aa bo’ladi. 
Birinchi bo
’g’in (Aa) duragayni dominant allelga ega bo’lgan gomozigota forma 
(AA) chatishtirilganda tashqi ko
’rinishi bir xil avlod olinadi. 
Boshlang
’ich formalarning barcha gametalari dominant allel A ga ega bo’ladi, 
duragayda esa A va a allelga ega bo
’lgan 2 ta gameta hosil bo’ladi. Natijada hosil 
bo
’lgan avlodning genotipi 2 Aa: 2 AA yoki 1:1 nisbatda ajraladi, fenotip bo’yicha 
esa ajralmaydi (1:0). Genetik tekshirish uchun birinchi bo
’g’in (Aa) duragayni 

---

12 
retsissiv (aa) gomozigota forma bilan chatishtirish (Aa x aa) tahliliy chatishtirish 
deyiladi. Olingan avlod 1Aa: 1aa nisbatda ajraladi. Tahliliy chatishtirish 2 xil 
gametaning teng nisbatda hosil bo
’lishini isbotlaydigan dalil xizmat qiladi.