O. T. Xusanov o‘zbekiston respublikasining konstitutsiyaviy huquqi darslik toshkent – 2012 Xusanov O. T

§ 6. Bosh vazirni vazifasidan ozod qilish

1990-yil mart oyida O‘zbekiston Respublikasida Prezident lavozimi tashkil etilishi, yuqori ijro organlarini qayta tashkil etish bo‘yicha Konstitutsiyaga kiritilgan o‘zgartirishlarda Prezidentga O‘zbekiston Respublikasi Ministrlar Sovetini (hukumatini) iste'foga chiqarish, iste'foni qabul qilish masalasini qo‘yish tartibi kiritilgan edi.

1992yil 8-dekabrda qabul qilingan Konstitutsiyada hukumatni iste'foga chiqarish, Bosh vazirni muddatidan oldin vazifasidan bekor qilish masalalari ko‘rsatilmagan edi. Bu masala ya'ni, Bosh vazirni muddatidan avval lavozimidan ozod qilish va Vazirlar Mahkamasini iste'foga chiqarish 2007-yil 11-aprelda qabul qilingan “Davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirish to‘g‘risida”gi Konstitutsiyaviy qonunida tartibga solindi va shu asosda “O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi to‘g‘risida”gi qonuniga ham o‘zgartirishlar kiritildi.
Konstitutsiyaviy qonunning 5-moddasida Bosh vazirni lavozimidan ozod etish tartibi quyidagicha belgilanadi:
“O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan quyidagi hollarda lavozimlardan ozod etiladi:
a) Bosh vazirning iste'foga chiqish to‘g‘risidagi arizasiga binoan;
b) Bosh vazir o‘z vakolatlarini bajarish mumkin bo‘lmay qolgan taqdirda;
v) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tarkibida uning normal faoliyatiga taxdid soluvchi hal qilib bo‘lmaydigan ixtiloflar yuz berganda, shuningdek Vazirlar Mahkamasi bir necha marta O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga, qonunlariga, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlariga zid qarorlar qabul qilgan taqdirda;
g) O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasidagi siyosiy partiyalar fraksiyalarining O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti ko‘rib chiqishi uchun taqdim etgan tashabbusini O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasidagi siyosiy partiyalar yetakchi fraksiyalari qo‘llab quvvatlasa hamda mazkur tashabbus O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi va Senatiga ovozga qo‘yilgan tegishincha O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati a'zolari umumiy soni uchdan ikki qismidan ko‘prog‘ining ovozini olsa, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirning lavozimidan ozod etish to‘g‘risida qaror qabul qiladi.
O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirining lavozimida ozod etilishi bir vaqtning o‘zida O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining iste'foga chiqishiga sabab bo‘ladi”¹.
Milliy qonunchiligimizda birinchi marta qanday hollarda Bosh vazirni lavozimidan ozod etish asoslari va tartibi aniq belgilandi. Bu Bosh vazir mas'uliyatini kuchayishiga olib keladi. O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri, faqat O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan lavozimidan ozod etiladi. Bosh vazirni lavozimidan ozod etilishini asoslari sifatida quyidagilar belgilangan:
- Bosh vazirni iste'foga chiqish to‘g‘risida bergan arizasi. Bosh vazir o‘z xohishini bilan lavozimidan ozod qilishni so‘rab, Prezidentga murojaat qilish xuquqiga ega. Bunday ariza berishning sabablari ko‘p bo‘lishi mumkin. Uning sog‘ligini yomonlashgani, qilayotgan ishidan o‘zi qoniqmasligi, yangicha sharoit va talablarga javob bermasligi, yoshini ulg‘ayib borishini, boshqa ishga o‘tish istagi, ishda yo‘l qo‘ygan kamchiliklarga o‘zi iqror bo‘lishi va xokazolar;
- Bosh vazir o‘z vakolatlarini bajarishi mumkin bo‘lmay qolganda. Bunda ham uning sog‘ligi boshqa yerga yashash uchun ketishi, oilaviy sabablar va boshqalar bu holatni keltirib chiqarishi mumkin;
- Vazirlar Mahkamasi tartibida uning normal faoliyatiga taxdid soluvchi hal qilib bo‘lmaydigan ixtiloflar yuz berganda shuningdek Vazirlar Mahkamasi bir necha marotaba O‘zbekiston Konstitutsiyasiga, qonunlariga, Prezidentning farmonlari, qarorlari va farmoyishlariga zid qarorlar qabul qilgan taqdirda;
- Vazirlar Mahkamasi kollegial organ. Undagi hamjixatlik, birdamlik muvaffaqiyatli faoliyat garovidir. Hukumatdagi har qanday ixtilof insonlar taqdiriga, mamlakat taqdiriga, rivojlanishiga salbiy ta'sir qiladi. Ixtilof vujudga kelishi esa Bosh vazir o‘z faoliyatini yetarli boshqara olmayotganligidan dalolat beradi.Hukumat faoliyatida ixtilof vujudga kelsa, bunda birinchi navbatda Bosh vazir aybdor. Bunday shaxs shunday yuksak lavozimga nomunosibdir;
- Qonunchilik palatasidagi siyosiy partiyalar fraksiyalarining O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiga Bosh vazirni lavozimidan ozod qilishni ko‘rib chiqish uchun kiritgan taqdimi asosida. Bunday qoidaning kiritilishi Qonunchilik palatasining, siyosiy partiyalarning mavqyeini oshiradi. Bosh vazir mas'uliyatini kuchaytiradi. Siyosiy fraksiyalarning bunday tashabbusi Qonunchilik palatasidagi yetakchi siyosiy partiyalar fraksiyasi tomonidan qo‘llab quvvatlansa va tashabbus Prezident tomonidan Oliy Majlisning Qonunchilik palatasi va Senatida ovozga qo‘yilganda Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati a'zolari umumiy sonini uchdan ikki qismidan ko‘prog‘i ovozini olsa, Prezident Bosh vazirni lavozimidan ozod etish to‘g‘risidagi qaror qabul qiladi. Bu moddadagi Bosh vazirni lavozimdan ozod etilishi tartibida alohida jihatlar mavjud. Agar Bosh vazirning arizasi bo‘yicha Bosh vazir o‘z vakolatlarini bajarishi mumkin bo‘lmay qolgan holatda, Vazirlar Mahkamasi faoliyatida hal qilib bo‘lmaydigan ixtiloflar yuz berganda, Vazirlar Mahkamasi Konstitutsiya, qonunlar, Prezident farmonlari, qarorlari, farmoyishlariga zid qarorlar qabul qilgan holatda Bosh vazir Prezident tomonidan to‘g‘ridan to‘g‘ri vazifasidan ozod qilinsa, Bosh vazirni lavozimidan ozod qilish tashabbusi bilan siyosiy partiyalar fraksiyalari chiqqan vaqtda bu masala Oliy Majlis palatalariga qo‘yilib, yetarli ovoz olgandagina Bosh vazir Prezident tomonidan lavozimdan ozod qilinadi. Ya'ni bunda Bosh vazirni lavozimdan ozod qilish asosi partiya fraksiyalarining tashabbusi va Oliy Majlis palatalarining shu tashabbusni qo‘llab quvvatlashi hisoblanadi.
Bosh vazir qanday holatda vazifasidan ozod etilmasin bu hukumatning to‘la tarkibida iste'foga chiqishiga sabab bo‘ladi. Chunki hukumat a'zolari Bosh vazir taqdimi bilan Prezident tomonidan tayinlanadi. Yangi Bosh vazir hukumat a'zolarini yangitdan taqdim qiladi. Bu degani barcha hukumat a'zolari yangilanishi kerak degan ma'noni bermaydi. Yangi Bosh vazir avvalgi hukumat a'zolari orasidan ham tegishli lavozimlarga taqdim qilishi mumkin. Bunday tajribalar xorijiy mamlakatlar davlatchiligida qo‘llaniladi.
2011-yil 18-apreldagi Konstitutsiyaga kiritilgan o‘zgartirishda Bosh vazirni muddatidan oldin lavozimidan ozod qilishning yana bir tartibi belgilandi. Bu bilan Bosh vazirga nisbatan ishonchsizlik votumini bildirish tartibidir.
Unga asosan O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri bilan Qonunchilik palatasi o‘rtasida ziddiyatlar doimiy tus olgan holda Qonunchilik palatasi deputatlarining umumiy sonining uchdan bir qismi tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti nomiga rasman kiritilgan taklif bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarini qo‘shma majlisi muhokamasiga Bosh vazirga nisbatan ishonchsizlik votumi bildirish haqidagi masala kiritiladi.
Ishonchsizlik votumi Qonunchilik palatasi deputatlari va Senat a'zolarining umumiy sonining kamida uchdan ikki qismi ovoz bergan taqdirda qabul qilingan hisoblanadi. Bunday holda Prezident Bosh vazirni lavozimidan ozod etish to‘g‘risida qaror qabul qiladi. Shunday hol yuz bersa Vazirlar Mahkamasining butun tarkibi iste'foga chiqadi.
Konstitutsiyaga kiritilgan shu o‘zgartirish asosida Bosh vazirni lavozimidan ozod etish to‘g‘risidagi qonun hujjatlarining tegishli moddalariga shu qo‘shimcha “d” band sifatida kiritildi.