O. T. Xusanov o‘zbekiston respublikasining konstitutsiyaviy huquqi darslik toshkent – 2012 Xusanov O. T

§ 8. Saylovlarni moliyalashtirish. Bo‘shab qolgan o‘rinlarga deputat va senatorlar saylash

O‘zbekiston saylov tizimida va saylov jarayonida o‘z o‘rniga ega, lekin umumiy saylov jarayoni doirasidan chetga chiqadigan saylov munosabatlari ham mavjud. Masalan saylovlarni moliyalashtirish yoki bo‘shab qolgan o‘rinlarga saylov o‘tkazish.

Moliyalashtirish saylov qonunchiligida ko‘rsatilgan. “O‘zbekiston Prezidenti saylovi to‘g‘risida”gi Qonunining 6-moddasi “O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovining moliyaviy ta'minoti” deb nomlangan. Unga asosan, saylov bilan bog‘liq barcha harakatlar davlat mablag‘i hisobidan o‘tkaziladi. Prezidentlikka nomzodlarni boshqa mablag‘lar hisobidan moliyaviy ta'minlash va o‘zga tarzda moddiy jihatdan qo‘llab-quvvatlash taqiqlanadi. Respublikaning siyosiy partiyalari, jamoat birlashmalari, korxona, tashkilot, muassasa va fuqarolari o‘z mablag‘larini saylov uchun ixtiyoriy ravishda berishlari mumkin. Bu mablag‘larni MSK saylov kampaniyasi davrida foydalanish uchun qabul qiladi.
Xuddiy shunday qoida, endi u deputatlikka nomzodlarga taalluqli “Oliy Majlisga saylov to‘g‘risida”gi qonunning 64-moddasida, “Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov to‘g‘risida”gi qonunning 48-moddasida belgilangan.
Bu moddalarning mazmunidan kelib chiqilsa, birinchi, saylovning xarajatlari davlat hisobiga, uning byudjetidan qoplanadi, ikkinchi, nomzodlarni boshqacha tarzda qo‘llab-quvvatlash mumkin emas, uchinchi, saylov o‘tkazish uchun ixtiyoriy mablag‘ o‘tkazish mumkin, lekin bu biror partiya yoki nomzod uchun emas, umuman saylov uchun bo‘ladi, undan MSK teng foydalanishni belgilaydi¹.
Bu tartibni o‘rnatilishi saylanadigan Prezident va deputatlar hyech qanday kuchlarga, tashkilotlarga qaram bo‘lib qolmasligini ta'minlaydi.
Siyosiy partiyalarning vakillik organlariga saylovda ishtirok etilishini moliyalashtirish tartibi “Siyosiy partiyalarni moliyalashtirish to‘g‘risida”gi Qonuning 8-moddasida belgilangan. Yuqoridagilarga qo‘shimcha sifatida mazkur moddada, siyosiy partiyalarning Qonunchilik palatasiga saylovda ishtirok etishini moliyalashtirish uchun ajratiladigan davlat mablag‘larining bir deputatlikka nomzod hisobiga to‘g‘ri keladigan miqdori MSK tomonidan belgilanadi. Davlat mablag‘lari shu partiyadan Qonunchilik palatasi deputatligiga ko‘rsatilgach nomzodlar ro‘yxatga olingan nomzodlar soniga muvofiq hammada siyosiy partiyaning hisob-kitob varag‘iga belgilangan tartibda o‘tkaziladi.
Qonunning shu moddasida ajratilgan mablag‘lardan siyosiy partiyalar qanday va nima uchun foydalanishi ham ko‘rsatib qo‘yilgan.
Saylov yakunlari bo‘yicha siyosiy partiya Qonunchilik palatasida partiya fraksiyasi tuzish uchun zarur miqdorda (9 kishi) deputatlik o‘rnini ololmasa, shu siyosiy partiyaga saylovda ajratilgan davlat mablag‘lari partiyaning boshqa mablag‘lari hisobidan davlat byudjetiga qaytarilishi kerak.
Saylov tizimida, saylov jarayoniga bog‘liq, lekin o‘zi alohida vaqtlarda vujudga keladigan, hamda o‘zini tegishli bosqichlardan iborat jarayoni mavjud bo‘lgan voqyea-saylov instituti, bo‘shab qolgan o‘rinlarga deputatlar saylovini o‘tkazishdir.
Vakillik organlarini vakolat muddati besh yil. Shu muddat davomida turli sabablar bilan deputatlik o‘rinlari bo‘shab qolishi mumkin, masalan:

• 
  deputat vafot etsa;
  
• 
  deputatning vakolati haqiqiy emas deb topilsa;
  
• 
  deputat chaqirib olinsa;
  
• 
  boshqa mamlakat fuqaroligini olsa yoki yashash uchun boshqa mamlakatga ketsa;
  
• 
  deputatlikka bilan nomunosib ishga o‘tsa, Qonunchilik palatasi deputati boshqa haq to‘lanadigan ishlarga tayinlansa, saylansa deputat vakolati mudddatidan oldin to‘xtagan hisoblanadi.
  

Prezident vakolati esa Konstitutsiyaning 96-moddasida ko‘zda tutilgan holatda muddatidan avval to‘xtatilishi mumkin. Ya'ni betobligi munosabati bilan vazifasini bajara olmasa – boshqacha holat qonunlarda ko‘rsatilmagan.
Yuqoridagi holatlar yuzaga kelsa MSK Przident saylovini va alohida okruglar bo‘yicha Qonunchilik palatasi deputatlarini saylovini tayinlaydi. Mahalliy Kengash deputatlarini saylovi esa tegishlicha viloyat, tuman, shahar, Kengashi tomonidan deputatlar saylovi saylov o‘tkazilishiga bir oy qolgannda tayinlaydi. Prezident saylovi uch oy ichida o‘tkaziladi. Saylovlar saylov qonunlarining barcha talablariga rioya etilgan holda o‘tkaziladi. Deputatlar saylovi bir oy ichida o‘tkazilishi munosabati bilan, saylov tadbirlari qisqartirilgan muddatda o‘tkaziladi. Bunda okrug saylov komissiyasi saylovga yigirma besh kun, uchastka saylov komissiyalari esa o‘n besh kun qolganda tuziladi. Deputatlikka nomzodlarni ro‘yxatga olish saylovga o‘n besh kun qolganda tugallanadi. Deputatlarning vakolat muddati tugashiga olti oy qolganda, o‘rin bo‘shab qolsa, shu o‘ringa yangi deputat saylovi o‘tkazilmasligiga ham mumkin.
O‘rni bo‘shab qolgan okruglarda saylov tashkil qilish va o‘tkazish, nomzodlar ko‘rsatish, tashviqot-targ‘ibot ishlari, ro‘yxat tuzish, saylovchilarni ogohlantirish, ovoz berishni tashkil etish, saylov natijalarini aniqlash saylov qonunchiligida belgilangan tartiblar asosida o‘tkaziladi.