O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I

T a'lim printsiplari
“ P rin sip ” so 'z in in g m a ’nosi xulqning, xattiharakatning asosiy qoidasi, yetakchi 
g 'o y a dem akdir. T a ’lim qonuniyatlari (prinsiplari) bu — o ‘qitish ja ra y o n ig a
q o 'y ila d ig a n talab lar y ig ‘indisidir.
B iz, hatto, tu rm ushda ham “ bu odam p rinsipli” d ey m iz v a b unda o 's h a
od am n in g o 'z ig a xos q oidalariga, o 'z in in g prinsiplariga m uvofiq ish k o 'rish in i 
n azard a tutam iz. A g ar kishining x attiharakatlarida q a t’iy q o id alar b o 'lm asa, uni 
“ prinsipi y o ‘q” deb hisoblaym iz.
XV - X V I asrlardagi m ashhur olim lar bilishning asosiy q o n u n iy atlarig a faqat 
0
‘q itishning em as, balki axloqiy tarbiyalashning ham yetakchi asosi sifatida 
q araganlar.
F orobiy “N am unali ta ’lim ” haqidagi risolasida o 'q u v c h ila r o 'z la s h tirish i lozim
b o 'lg a n m aterialni eng yaxshi y o 's in d a bayon qilish m asalasiga alohida to 'x ta lib , bu 
ishning ikkita turini tavsiya etgan: ularning biri bevosita sezish g a yaqin narsalarni 
oldingi o 'rin g a q o 'y ish d a n va ikkinchisi aqlga yaqin narsalarni o lg 'a surishdan 
iboratdir. U o 'z in in g fikrini tushuntirib shunday yozgan: “A ql o 'z harakatini avval 
seziladigan narsalarga, keyin esa aqlga m uvofiq y o 'sin d a , y a ’ni xossalarni sintez 
qilish g a y o 'n a ltirish i m a’qul’’.
Ibn Sino asarlarid a ham didaktikaning prinsiplariga, xususan, k o 'rsa tm a ii 
o 'q itis h g a qiziqish bilan qaralgan. Ibn Sino inson dastlabki o 'q u v m a sh g 'u lo tla rid a
bu y u m n in g tashqi xossasini o 'rg a n sa , o 's h a buyum ni va uning tasvirini k o 'rib
chiqsa, o 'z i m ustaqil h o ld a bilim larni o 'z la s h tira oladi. deb hisoblagan. O lim inson 
haqiqatan m avjud n arsalarni yoki ularning tasvirini idrok etishi tufayli unda 
o b 'y e k tiv vo q elik n i t o 'g 'r i aks ettiradigan tasavvur shakllanishini uqtirgan.
S harqshunos olim K indivning fikricha, insonda ijobiy sifatlarni tark ib
to p tirish n in g eng zaru r om ili uning aql kuchini riv o jlan tirish d ir. A ql kuchi 
rivojlanm asa, inson u m r 
b o 'y i 
A rastuning kitoblarini o 'q is a ham ularda 
ifodalangan fanlarning birontasini o 'z la s h tira olm aydi. B unday odam har qancha 
urinsada, faqat boshqalarning gaplarini takrorlab bera o lad ig an b o 'la d i. U hech 
narsaning m ohiyatini tushunm aydi va o 'z la s h tira olm aydi.
33

---

K indiy ana shu fikrlarini bayon q ilar ekan, o 'q itish n in g ilm iyligi va ongliligi 
qoidasini nazarda tutgan. P edagog olim larn in g y uqoridagi fikrm ulohazalarini 
um um lashtirib, xulosa sifatid a ay tish im iz m um kinki, o 'q itish prinsiplari y osh 
avlodga ta ’lim va tarbiya berish m aq sad larig a m uvofiq o 'q itish n in g xarakterini 
belgilaydigan asosiy yetakchi qoidalardir.
M ana shu prinsiplar q ayerdan kelib chiqqan?. U larni kirn, qachon va qanday 
vaziyatlarda ifodalagan? P rinsiplarni ifodalashga olib kelgan asosiy m anba, o 'q itish
am aliyoti, o 'q itu v ch ilarn in g k ey in ch a lik anglangan, um um lashtirilgan va tarqalgan 
tajribasi 
ham da 
topilm alaridir. 
B iz 
ijtim oiy 
rivojlanishga 
k o 'ra
o 'q itish
p rin sip larin in g o 'zg arish in i e ’tiro f etgan h o ld a a n ’anaviy ta ’riflarni saqlash, ularga 
faqat zam onaviy m aktabning ahvolini aks ettirish zarurligi uchun b o shqacha 
m azm un baxsh etish, xususan, yangi m ak tab g a xos ayrim qoidalarni kiritish 
tarafdorim iz. M asalan, “ U m um iy ta 'lim m aktabi k o n sep siy asi” ham da 
“ Sinfdan va m aktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar k o n sep siy asi” ga m uvofiq, butun 
o 'q itis h
va 
tarbiyalash 
tad b irlari 
t a ’lim ni 
inso n p arv arlash tirish
ham d a 
dem okratlashtirish talab larig a b o 'y su n ish i sababli dem okratik qonu n larg a. shaxsga, 
insoniy m u nosabatlarga aso slan g an tarb iy alo v ch i va kam ol toptiruvchi ta 'lim n in g
birligi yetakchi qoida b o 'lib qoldi.
O 'q itish n in g prin sip larid an u n in g qo id alari kelib chiqadi va ular u yo k i bu 
p rin sip larn in g x ususiy q o id alarin i aks ettirad i. M asalan, o 'q itish n in g k o 'rsa tm a lilik
p rinsipi ta ’lim ning k o 'rsa tm a li q o 'lla n m a n i h ozirlash, o 'q u v c h ila rn i uni idrok 
etish g a tayyorlash, q o 'lla n m a n i k o 'rsa tis h v a taxlil q ilish kabi qoidalarini taqozo 
etadi.
O 'q itish n in g
tizim lilik
p rinsipi 
qu y id ag i 
qoid alard an
iborat: 
yangi 
o 'z la s h tirilg a n bilim larni ilg ari o lin g an b ilim larg a b o g 'la s h , m aterialn i q ism lari 
b o 'y ic h a b ayon qilish, o 'rg a n ilg a n b ilim larn i m u stah k am lash va hokazo.
Y .A . K o m en sk iy
o 'z in in g
“B u y u k
d id ak tik a” 
asarid a 
d idaktikaning 
p rin sip larin i ishlab ch iq q an id an b oshlab, u larn i deyarli barcha pedagog o lim lar 
k o 'rib ch iq d ilar, lek in o 'q itis h p rin sip larin in g soni va m azm unini b elgilash x u su sid a
h o zirg i k u n g ach a b ir fikrga kelingani y o 'q .
34

---