O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi

A v ia ts iy a psixologiyasi — av ia s a n o a t va aviaxizm at- 
chilarning m ehnat faoliyatida kechuvchi psixologik jarayon- 
Iami o 'rganadi. Aviatsiya psixologiyasining predmeti murak- 
kab aviatsiya tizimini boshqarishdagi inson psixikasining 
rolini tekshirishdir. Aviatsiya psixologiyasi obyekti shaxs 
faoliyati, j a m o a tuzilishini tashkil qilishning sha rt-sh a ro- 
itlari hisoblanadi. Aviatsiya psixologiyasi subyekti — uchuv- 
chilar, m u h a n d is , texnik xizmat ko'rsatish tarkibini tashkil 
etuvchi styuardessa va bo shq a la rsa n a la d i. Aviatsiya psixo­
logiyasi s o h a sifatida uchuvchi q u rilm alaryaratilishi vaqti- 
d a n , y a ’ni X IX asr oxiri va XX asrning boshlaridan vujudga 
kelgan. U c h u v c h i apparatlarni ishlatishda va boshqarishda 
inson o m ili xavfsizligiga sh a rt-sh a ro it yaratish aviatsiya 
psixologiyasining tugMlishiga sabab bo'idi. Aviatsiya psixo­
logiyasi aloh ida soha hisoblansa-da, u psixologiyaning bosh- 
qa sohalari bilan uzviy b o g liq .
M u h a n d islik psixologiyasi — inson va m ashina o ‘rtasi- 
dagi m u n o sa b a tn i, insonga m ashinaning psixologik t a ’sirini 
va i n s o n n i n g m a s h in a bilan m u n o s a b a ti ja r a y o n in in g
psixologik qonuniyatlarini o'rganuvchi psixologiya sohasidir. 
M u handislik psixologiyasi fan-texnika barq urib rivojlanishi 
t a ’sirida vujudga kelgan b o l i b , quyidagi: 1) inson va EH M 
kabi a v to m a tik a tizimi yuklam asida inson vazifasini tahlil 
qilish; 2) E H M o p e ra to rla rin in g h a m k o rlik faoliyatida 
m u lo q o t ja r a y o n i va ularning o ‘zaro t a ’sirini tadqiq qilish;
3) o p e r a t o r faoliyatining psixologik tuzilishini tahlil etish;
4) o p e r a t o r ishining sifatiga, tezligiga, sam aradorligiga
24

---

t a ’sir qiluvchi omillarni 
0
‘rganish; 5) inson t o m o n i d a n
axborot qabul qilishni tadqiq etish; 6) op erator faoliyatini 
boshqarish mexanizmini o ‘rganish; 7 ) E H M ni b o s h q a -
rishdagi buyruqlarni inson to m o n id a n qabul qilish x u s u - 
siyatini aniqlash; 8) operato rlar ucliun psixodiagnostika va 
proforiyentatsiya metodlarini ishlab chiqish; 9) o peratorlarni 
o krganishni optimallashtirish m uam m olarini o ‘rganadi.
M u handislik psixologiyasining yuqoridagi m u a m m o ­
larini tekshirish natijasi o l a r o q , y a ’ni yolg‘iz o p e r a t o r
faoliyatidan um umiy m ehnat faoliyatini o ‘rganishga o ‘tiladi.
K osm ik psixologiya —  vaznsizlik va b o 's h l i q d a a n iq
m o ‘Ijal ololmaslik sharoitida, organizm gajuda k o ‘p o rtiq c h a
taassurotlar t a ’sir o ‘tkazgan p a y td a ro‘y beradigan n e r v -
psixoiogik zo'riqish bilan b o g ‘liq b o ‘lgan a lo h id a h o l a t la r
t u g ‘ilganda, kishi faoliyatining psixologik xususiyatlarini 
tadqiq qiladigan psixologiya sohasidir.
E kstrem al psixologiya —  b u insonning m u h it o ‘z g a r- 
gan sh art-sh aro itlard a psixik faoliyatining kechish i q o -
nuniyatlarini o 'rganadi. Ekstrem al sharoitda in so n g a bir 
q a n c h a om illar t a ’sir ko‘rsatadi. Masalan, m o n o to n i y a , 
m ak o n o'zgarishi, xavf o m ili, vaqt, shaxsiy a h a m iy a tg a
molik axborotning o ‘zgarishi, yolg‘izlik. guruhiy izolatsiya 
va hayotiy xavf. Bunday ekstremal sharoitga inson m oslashu- 
vining biologik vazifasi, ekstremal sharoitda ishlovchilarni 
tanlab olish (kosmos, arktika, yong‘in sharoitlar u c h u n va 
hokazo), mashq qildirish, trening o'tkazishdan iborat.
Pedagogik psixologiya — t a ’lim va tarbiya m u a m m o ­
larini tadqiq qiladigan psixologiya sohasidir. P e d a g o g ik
psixologiya shaxsning m aqsadga muvofiq rivojlanishi, bilish 
faoliyatining va shaxsda ijtimoiy, ijobiy sifatlarni ta r b iy a -
lashning psixologik m u a m m o la rin i o ‘rganadi. P ed a g o g ik
p s ix o lo giyaning m aqsadi — o kq itis h n in g o q i lo n a riv o j-
lantiru v ch i t a ’sirini, s h a rt-s h a ro it va boshqa p sixologik 
o m illardan kelib c h iqq an h o ld a kuchaytirishdir. Pedag og ik 
psixologiya XIX asrning ikkinchi y arm id a ijtimoiy t a r a q -
qiyotning ta ’sirida vujudga kelgan. Eksperimental psixologiya 
tadqiqotchilari pedagogik psixologiya rivojlanishiga katta hissa 
q o'shg anlar. Bundan tashqari, pedagogik psixologiyaning

---

fan sifatida taraqqiy etishiga o ‘sha davrdagi psixologik yo ‘na- 
lish lar ha m o ‘z ijobiy t a ’sirini k o ‘rsatgan. Bixevioristik 
psixoiogiya yo‘nalishi tarbiyachi va o ‘qituvchiga tashqi muhit 
t a ’sirini pedagogik psixoiogiya uchu n asos qilib oladi. U lar 
tash q i m u hit q a n c h a lik ijobiy t a ’sir qiluvchi omil b o ‘lsa, 
y a ’ni qulay s h a rt-sh a ro it vujudga kelsa, d e m ak, shaxsning 
tarb iy a la n is h i s h u n c h a l i k ijobiy k e c h ad i, d e g a n fïkrni 
aytadilar.
Hozirgi zamon pedagogik psixologiyaning rivojlanishida 
in s o n n in g individual psixologik farqlari, ijtimoiy-tarixiy 
tajribalar t a ’siri h a m d a bo sh q a o d a m la r o ‘rtasidagi m ulo- 
q o t, m u o m a la t a ’siri borligi, shuningdek, yan a bir qa to r 
o m illa rd a shaxsni rivojlantiruvchi t a ’lim orqaü o'q itish va 
tarbiyalash yotishi t a ’kidlanadi. Pedagogik psixologiyani 
shartli ravishda bir n e c h a turga ajratish m um kin : a) t a ’lim 
p s ix o lo g iy a s i; b ) t a r b i y a p s ix o lo g iy asi; d ) o kq i tu v c h i
psixologiyasi; e) oliy t a ’lim va maktab t a ’limi psixologiyasi 
kabilar.