O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi

Tekshirish uchun savollar
1. T a f a k k u r m o h iy a tin i tu s h u n t i r i n g .
2. T a f a k k u r q a n d a y tu z ilis h g a ega?
3. T a f a k k u r operatsiyalari t o ‘g ‘risida so'zla ng.
4. T a f a k k u r sh a k lla rin i t a ' r i f l a b berin g.
5. T a f a k k u r sifatlari n i m a l a r d a n iborat?
6
. T a f a k k u r n i n g q a n d a y t u r l a r i b o r ?

---

X V I b o b
NUTQ T O ‘G ‘RISIDA UM UM IY 
TUSHUNCHA
In so n iy a t taraq qiyo ti tarixida til tufayli aks ettirish 
im koniyatlari qayta qu rila d i, olam odam miyasida yanada 
a n iq , ravshan aks ettirildi. Tilning paydo b o l i s h i m u n o - 
s abati bilan h a r b ir a lo h id a shaxs jam iyatnin g ijtimoiy- 
tarixiy taraqq iy o tida t o ‘plagan tajribalardan foydalanish 
im koniyatiga ega b o ‘ldi. Til yordami bilan h a r bir inson 
s haxsan o ‘zi hech q a c h o n duch kelmagan notanish hodi- 
salar, holatlar, vaziyatlar, sharoitlar yuzasidan bilim olishga 
erishdi. Xuddi shu b o isd a n til odam ga ko‘pchilik hissiy va 
intellektual t a ’sirlar h a m d a taassurotlar t o ‘g ‘risida o lziga 
o ‘zi hisobot berish im koniyatini yaratdi. Endi esa inson til 
y o rd a m i bilan boshqa o d a m la rg a o ‘tmish, hozirgi z a m o n va 
kelajakka oid narsalar, voqelik yuzasidan axborot, xabar, 
m a ’lu m o t berishi, ularga ijtimoiy tajribalarga do ir ko ‘nikma 
h a m d a malakalarni o ‘tkazishi, uzatishi m um kin.
M a ’lum ki, h a y v o n la r, jo n iv o rla r o ‘zlarining indivi­
d u a l tajribaîarini o ‘z tu rkum idagi boshqa nam oyandalarga 
o ‘tkazishga yoki berishga m utlaqo qobil emaslar. Ular, ay- 
niq sa, o ‘z turkum laridagi avlodning ilgarigi tajribaîarini 
o ‘zlashtirish qobiliyatiga ega emaslar, chunki mavjudotlar 
t u g ‘m a irsiy belgilarga, instinktlarga va shartsiz reflekslarga 
asoslanadilar, xolos.
Biosfera va neosfera t o ‘g‘risidagi m a ’lum otlar, q o n u - 
niyatlar, harakatlantiruvchi kuchlarni bilish va egallashda 
qisqa ijtimoiy-tarixiy d a v r oralig‘ida g ‘oyat ulkan yutuq- 
larga erishuvchi inso nning hayvonot olam idan m u h im farqi 
s h u n d a n iboratki, birin ch id an , odam ning shaxsiy tajribasi 
u m u m in s o n iy tajriba bilan uzviy uyg‘unlikka ega, ikkin- 
c h i d a n , tajribalar m u a y y a n d a rajad a s aq lanadi, u c h in -
c h i d a n , m a z k u r t a j r i b a l a r t a k o m i l l a s h i b , m o d i f i k a -
tsiyalashib boradi, t o ‘rtin c h id a n , ularning m ohiyati, tuzi- 
lishi q o ‘lyozmalarda o ‘z aksini topadi.

---

(/Odamdagi shaxsiy ta jr ib a n in g u m u m i n s o n iy ta jrib a
bilan bog'liqligi kishilarda tilning mavjudligi bilan izohlanadi. 
Til oddiy qilib tushuntirilganda s o ‘z va belgilar sistemasi 
h a m d a m ajm uasidan iboratdir. Inson t o m o n id a n u yoki bu 
faoliyatning bajarilishi belgilar, alom atlar xususiyatlari bilan 
b o g ‘liq b o ‘lib, u ning mahsuldorligi, muvaffaqiyati til ta r- 
kiblarining ahamiyatiga bevosita a lo qadordin/M asalan, hay- 
dovchi u c h u n ko‘c h a qoidalari, m atem atik u c h u n fo rm u -
lalar, operato r u c h u n signallar, belgilar, sim vollar faoliyat 
u c h u n regulator sifatida xizm at qiladi.
Shuning u c h u n belgilar va ularning a h a m iy ati in so n - 
ning yuksak psixik funksiyalari (ya'ni idrok, x otira, tafak- 
kur, xayol)ning vositasidir. O d a td a belgilar t u r l i - t u m a n
b o ‘lishidan q a t’i nazar, u larn in g eng m u h im i s o ‘zdir. H a r
bir s o lz m a ’lumot, xabar, axborot vazifasini b ajaradi va 
m uayyan m azm u nni o ‘zida aks ettiradi (m a sa la n , m a s h - 
g kulot, daftar, y o m g ‘ir va boshqalar).
Tilning asosiy funksiyalari quyidagilardan iborat:
a) til y ashash v o sitasi, ijtim o iy ta jr ib a n i a v l o d d a n
avlodga uzatish, berish va o'zlashtirish quroli tarzida vujudga 
keladi (avlodlar, o ta-o nalar, o ‘qituvchilar va m urabb iylar);
b) til vosita yoki kom m u nikatsiy a usuli, h a tto o d a m -
larn in g x a tti- h a ra k a tla rin i b o s h q a ru v c h i q u r o l s if a tid a
n a m o y o n bo'ladi (m asalan, „Leksiya b o ‘lm aydi‘\ „ B u g u n
b a y ra m “ — ta ’sir qilishdan, t a ’sir o ktkazishdan iboratdir);
d ) 
t i l n i n g m u h i m f u n k s i y a l a r i d a n y a n a b i t t a s i — 
intellektual faoliyatning qu ro li sifatida xizm at q ilish d ir 
( m u a m m o l i v a z iy a t m o h i y a t i n i t u s h u n i s h , y e c h i s h n i
rejalashtirish, ijro etish, m aqsad bilan solishtirish).
O d a m h a y v o n o t o l a m id a n farqli o ‘laro q , o ‘zi xoh 
amaliy, xoh aqliy harakat boMishdan qat'i n a z a r u n i reja- 
lashtira oladi. Faoliyatni b u n d a y rejalashtirish y e c h im i 
u c h u n vosita qidirishning va u m u m iy fikriy m asalalarini 
hal qilishning asosiy quroli tildir. Psixologik tad q iq o tla rn in g
k o ‘rsatishicha, tilning e n g asosiy funksiyasi — b u k o m -
m unikatsiyadir.

---

N u t q faoliyati — o d a m t o m o n i d a n ijtim o iy -ta rix iy
t a jrib a n i o 'z la s h tir is h , a v lodlarga berish (u za tish ) yoki 
k o m m u n ik atsiy a o 'r n a tis h , o kz shaxsiy harakatlarini reja- 
lashtirish va amalga oshirish m aqsadida tildan foydalanish 
jara y o n id ir.
N u t q axborot, xabar, m a ’lum ot va yangi bilim berish 
kabi aqliy topshiriqlarni yechish faoliyatidan iboratdir. Agar 
til a lo q a vositasi (q u ro li) b o l s a , nutq esa a y n a n o ‘sha 
ja r a y o n n in g o ‘zidir.