O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi

In so n p sixikasining ilm iy tad q iq o t m etod lari
0 ‘zimiz va chct el psixologiyasi fanida inson psixikasini 
t a d q i q q ilish m c t o d l a r i n i n g t u r l i c h a k la s s ifik a ts iy a s i 
(tasnifl) berilgan. U m u m iy psixologiya sohasiga oid turli 
ilmiy asosga qurilgan nazariyalar mavjud b o l i b , u la r n in g
h a r qaysisi m uayyan t o ‘kislik va nuqsonlarga ega. Q u y id a
biz rus psixologi B .G .A nanev tavsiya qilgan tavsifga a s o s -
langan holda m etodlur xususiyatini yoritamiz.
B .G .A nanev psixikani o ‘rganish m etodlarining ta s h k i-
liy, em pirik (amaliy), olingan natijalarni qayta ishlash yoki 
statistik h a m d a natijalarni sharh/ash deb n o m lab, u la rn i 
t o ‘rtta katta turkuinga, gu ru h ga ajratgan. M a zk ur m e t o d la r
guruhi, o ‘z navbatida, uning m aq sad i va vazifasiga b i n o a n
yana bir nechta toifa hamda turlarga bo lin a d i. Endi a n a sh u 
m etodlarning um um iy, xususiy va o ‘ziga xos xususiyatlariga 
h a m d a qiyosiy tavsifiga to ‘xtalib o ‘tamiz.
T a d q iq o t m etodlarining b irin c h i guruhi tashkiliy d e b
n o m la n ib , u o ‘z ichiga q iyoslash, longityud (uzluksiz), 
k o m p le k s (k o 'p y o q la m a ) d e b a ta lad ig a n tu rla rn i h a m
q a m ra b oladi. Qiyoslash m e to d i u m u m iy psixologiya (tu rli 
guru h larni o 'z a ro solishtirish), sotsial psixologiya ( k a t t a
yoki kichik guruhlar h a m d a u larn in g h a r xil toifalarin i 
o ‘zaro taqqoslash), m ed itsin a psixologiyasi (sogMom va 
b e m o r kishilarning psixik xususiyatlarini qiyoslash), s p o r t
psixologiyasi (sportchilar h o l a t i, u larn in g u q u v c h a n lig i 
va ishchanligini o ‘zaro ch o g ‘ishtirish) kabi fanlarda u n u m l i
foydalaniladi.
U m u m iy psixologiya fa n id a qiyoslash m eto d i t u r l i
y o shd a g i o d a m l a r n i n g bilish j a r a y o n l a r i , sha xs x u s u -
siyatlari, bilimlarini o'zlash tirish xususiyatlari, aqliy q o -
biliyati, salohiyati, taraq q iy o ti d in am ik a si, shaxs j i n s i y
tafovutlari va o ‘ziga xosligi, individual-tipologik h o latla rin i 
o ‘rgan ish d a tatbiq etiladi. L.S.Vigotskiy, P .P .B Io n s k iy , 
A.A .Sm irnov, B.G .Ananev, D .B .E Ik o n in , P .Y .G a lp e r in

---

singari rus psixolog olim lari va ularning shogirdlari tadqi- 
qotlarida qiyoslash m e to d id a n foydalanilgan. Kcyingi yil- 
larda xalq t a ’Iimi va oliy ta’lim tizim ida h a m d a ishlab 
chiqarishda XX asrning 70-yillaridan c'tiboran to hozirgacha 
„inson om ili“ m u am m o sin in g m uhokam aga q o ‘yilishi, vaqt 
taqchilligi, ish ch anlik imkoniyati, qobiliyati, psixologik 
moslik m asalalarining alohida ahamiyat kasb etishi m azkur 
m etodni keng k o 'la m d a q o lla s h zaruratini taqozo etmoqda. 
B u nd a n tashqari, tajrib a d a olingan m iqdoriy m a ’lum ot- 
larning ishonchlilik darajasini oshirish u c h u n h a m qiyos- 
lash m eto d id a n foydalaniladi. Ayniqsa, sinaluvchilardagi 
o ‘z g a rish la rn i k o ' n d a l a n g kesim h o la td a olib q a ra s h , 
tadqiqot bosqichini vaqtinch a to'xtatib, alohida tahlil qilish 
ushbu m etodga b o rg a n sari d iq q at-e ’tibor ortib borayot- 
ganligidan dalolat b e ra d i. Masalan, tajribaning birinchi 
bosqichini turli y o shdagi va jinsdagi o d am larg a t a ’sirini 
aniq lash sh ula r ju m la s id a n d ir.
U m u m iy psixologiyada qiyoslash h a m d a longityud 
(u zlu k siz ) m e to d i k e n g k o 'la m d a q o 'lla n ila d i. U sh bu
m eto d n in g boshqa m e to d la rd a n farqli to m o n i shundaki, 
lining y ordam ida b ir yoki bir necha sinaluvchilar uzoq 
m u d ^ a t , h a tto o ‘n yillar davom ida ( A .T e rm e n n in g 50 
yillik u z lu k siz ta jr ib a s i h o z irc h a rek o rd h iso b la n a d i) 
tek s h irila d i. L o n g i ty u d m e to d id a n A Q S H li k psixolog 
A .T erm cn , nem is psixologi V.Shtern, fransuz psixologlari 
R . Z a z z o va S h . B y u l e r , rus p s ix o lo g la r i N . A . M e n -
c h in s k a y a , A .N . G v o z d e v , N .S .L ey tis, V .S .M u x in a va 
bo shq alar k o 'p d a n beri unumli foydalanib keladilar.
M a z k u r m e t o d o r q a l i h a r xil j i n s l i e g i z a k l a r
( H a s a n — H u s a n , F o t i m a — Z u h ra ) yoki a ralash jinsli 
( H a s a n — Z u h r a , F o t i m a — H u s a n ) q o ' s h a l o q l a r
kuzatilgan. S h u n in g u c h u n bir talay tadq iq otlarning nomi 
„ o n a kundaligi" (N .A .M e n c h in ska ya , V .S .M uxina) deb 
nom lanishi bejiz e m a s . U zoq m uddat d a v om ida muayyan 
b ir shaxsni (kichik g u r u h n i) kuzatish sinaluvchida yangit- 
d a n pay do b o 'l a y o t g a n fazilatlarning ta ra q q iy o t d in a - 
mikasi, u ning xulq-atvoridagi illatlar ( m e ’yordagi xatti- 
harakatd an chetga o g 'ish ) va ularning oldini olish choralari

---

yuzasidan material yig‘ish, shuningdek, m u r a k k a b p sixo­
logik m u n o s a b a tla r, ichki bogManishlar, q o n u n i y a t l a r ,
m ex anizm lar to ‘g ‘risida m u k a m m a l, ish on chli, b a rq a r o r
m a ’lum otlar t o ‘plash im konini yaratadi.
Longityud m etodi y o rd am id a sinaluvchiga subyektiv 
om illarning o'ziga xos t a ’siridan tashqari, obyektiv (tabiiy) 
shart-sharoitlarning, ijtimoiy psixologik m u h it n in g t a ’siri 
h a m
0
‘ r g a n i l a d i . C h u n o n c h i , e g i z a k l a r n i n g o ‘z a r o
o ‘xshashligi va u la r n in g farqlanish i, t a 's i r l a n i s h i , his- 
tuyg4ilarining 
0
‘zgarishi, shaxslar o ‘rtasidagi individual 
tafovutlar: ishchanligi, te m p e ra m e n ti, oliy ncrv faoliyati 
s is t e m a s i y u z a s i d a n o l i n g a n m a ’l u m o t l a r l o n g i t y u d
m eto din in g sharofati bilan ro ‘yobga chiqadi.
XX 
asr ikkinchi yarmi va XXI asrning b o s h la rid a fan 
va te x n ik a n in g taraq q iy oti psixologik te k s h iris h la r n in g
ilm iylik d a ra jasin i y a n a d a o s h irish u c h u n (s u b y e k tiv
om illa r t a ’sirini kamaytirish m aqsadida) k o m p le k s d a s tu r 
asosida boshqa fanlar (m cditsin a, fizika, fiziologiya, bio - 
logiya, sotsiologiya, kibcrnetika, statistika, falsafa, m a n -
tiq) bilan birgalikda tadq iqo t ishlarini olib b o rish ni ta q o z o
qilm oqda. Bu voqelik fan o la m id a intcgratsiya ( q o ‘shilish, 
uyu shish ) jara y o n i yuz b e rayotganligi k o ‘r s a tk ic h in in g
ifodasidir. Amaliy xususiyatga molik ilmiy tekshirish a na 
shu kom pleks y ondashishni talab e tm o q d a . Psixologiya 
sohalari (psixofiziologiya, kosm os, tibbiyot psixologiyasi, 
m u h an d islik yoki aviatsion psixologiyasi) o 'r t a s i d a esa 
tad q iq o t obyektiga tizimli y o n d a sh ish prinsipi a m a lg a
oshirilm oqda. U shb u ijtimoiy psixologik voqelik soha la r 
diffcrensiyasi (tabaqalashuvidan) dalolat b e rm o q d a . K o m ­
pleks m etod yo rd am id a o ‘rganilayotgan obyektd agi o ‘zga- 
rishlar turii soha nuqtayi n azaridan tahlil q ilin ad i yoki 
h a r xil yondashiladi. M asalan, shaxsning m u a y y a n biiim - 
larni egal lash xususiyati psixologik jih a td a n tek sh irila y o t- 
g an d a kompleks yondashish t a ’sirida a n a sh u o lzgartirish- 
n in g falsafiy, m a n tiq iy , fizio log ik , ijtim o iy , b io lo g ik
xu su siy a tla ri o c h i b b e r ila d i. A y ta y lik . k e k s a y i s h n i n g
biologik om illarini o ‘rganish qari kishidagi psixologik, 
fiziologik, m antiqiy jih atlarin in g ochilishiga x iz m a t qiladi.

---

K o m p le k s dastu r y o rd am id a amalga oshirilgan tadqi- 
q o t n in g natijasi ilmiy izlanishlar u c h u n rnuhim b o ‘lib, 
insoniylik m u am m o la rin i hal qilishda ha m aloh ida ijobiy 
a h a m i y a t kasb etishiga s h a k -sh u b h a yo ‘qdir.
Ilm iy tadqiqot m etodla rin in g ikkinchi guruhi amaliy 
( e m p irik ) m eto d la r m ajm uasidan iborat b o'lib, ularning 
tark ib ig a kuzatish ( o ‘zini o ‘zi), eksperim ent (tabiiy, labo- 
r a to r iy a d a ), test a n k e ta , s o ‘rov, sotsiom etriya, suhba t, 
in terv y u , faoliyat jarayoni va u n in g mahsulini tahlil qilish, 
t a r j i m a y i hoi — sh a x siy g u v o h n o m a , h ujja t, t u r m u s h
faoliyati voqealarini tahlil etish kabilar kiradi. Am aliy 
m e t o d l a r smash, tekshirish, d iagnoz (tashxis) va prognoz 
( b a s h o r a t) qilish vazifalarini bajaradi. In so nn ing tu g ‘i- 
lishidan tortib to u m rin in g oxirigacha sodir b o l a d i g a n
p six o lo g ik o ‘z g arishlarni c h u q u r r o q obyektiv ravishda 
ta d q iq etish u c h u n navbati bilan amaliy m eto dlar guru- 
h id a n foydalanish samarali natija beradi. Chunki bir metod 
ikkinchisini t o ‘ldirishga xizmat qiladi.
Ilm iy tadqiqot m etod larin in g uc hinchi guruhi olingan 
natijalarni qayta ishlashga moMjallangan b o ‘lib, statistik 
( m i q d o r ) va psixologik sifat tahlili turlariga ajratiladi. 
P s ix o log ik -p edagog ik tad q iq o tla rd a ko ‘pincha quyidagi 
statistik m etod la rda n foydalaniladi.
T o 'p l a n g a n m iqdorlarni statistik m eto dlar yo rd am ida 
ishlab c h iq ish d a quyidagi form ulalarni q o l la s h m um kin:
1.