O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi

C het el p sixologiyasida shaxs nazariyalari
J a h o n psixologiyasi f a n id a sh ax sn in g k a m o lo ti, u n i n g
r i v o j l a n i s h i t o ‘g ‘ris id a x i l m a - x i l n a z a r i y a l a r y a r a t i l g a n
b o ‘lib, t a d q i q o t c h i l a r i n s o n shaxsini o 'r g a n i s h d a tu rlic h a
p o z i t s i y a d a n tu rib , m u a m m o n i n g m o h i y a t in i y o r i t i s h d a
o ‘z ig a x o s t a r z d a y o n d a s h a d il a r . M a z k u r n a z a riy a la r q a t o -
68

---

riga b io g e n e tik , s o ts io g e n e tik , p six o g en etik , k o g n itiv is tik , 
p six o an alitik , bixcvioristik n a z a r i y a la r n i kiritish m u m k i n .
Q u y i d a s a n a b o ‘ti lg a n n a z a r i y a l a r v a u l a r n i n g a y r i m
n a m o y a n d a l a r i t o m o n i d a n sh a x s n i rivojlantirish p r i n s ip la ri 
t o ‘g ‘risidagi qarash larig a t o 'x t a l i b o ‘ta m iz .
B io g en etik n a z a r i y a n i n g n e g iz id a i n s o n n i n g b io lo g ik
yetilishi bosh o m il s ifatida q a b u l qilin g a n b o 'l i b , q o lg a n
j a r a y o n l a r n i n g ta r a q q i y o ti ixtiy o riy x u su siy a t k a s b e tib , 
u l a r b i l a n s h u n c h a k i o ‘z a r o a l o q a t a n o l i n a d i , x o l o s . 
M a z k u r n a z a r i y a g a b i n o a n , t a r a q q i y o t n i n g b o s h m a q -
sadi — biologik d e t e r m i n a n t (a n iq lo v c h i)la rig a q a r a ti la d i va 
u l a r n i n g m o h i y a t i d a n s o t s i a l - p s i x o l o g i k x u s u s i y a t l a r
keltirilib chiqariladi.
T a r a q q i y o t j a r a y o n i n i n g o ‘z i, d a s t a v v a l b i o l o g i k
yetilish n in g universal b o s q ic h i sifatida s h a r h la n a d i v a ta lq i n
qilinadi.
B iogen etik q o n u n n i F . M y u l l e r va E . G e k k e l l a r k a s h f
q i l is h g a n . B i o g e n e t i k q o n u n i y a t o r g a n n i n g t a r a q q i y o t i
n az a riy a sin i ta shviq q i lis h d a va a n t i d a r v in e h il a r g a q a r s h i
k u r a s h d a m u a y v a n tarixiy o l rin t u ta d i. B iroq b u q o n u n i y a t
t a r a f d o r l a r i o r g a n n i n g i n d i v i d u a l v a t a r i x iy t a r a q q i y o t i
m u n o s a b a tl a r in i t u s h u n t i r i s h d a q o ‘pol x a to la r g a y o ‘l q o ‘y- 
g a n la r. J u m l a d a n j b io g e n e tik q o n u n g a k o 'r a , s h a x s p s ix o - 
l o g i y a s i n in g i n d i v id u a l t a r a q q i y o t i ( o n t o g e n e z i ) b u t u n
in so n iy a t tarixiy ta r a q q i y o ti n i n g (filo g en e zi) a s o s i y b o s -
qichlarini qisqacha takrorlaydi, deg a n Fikr o ‘rtaga ta s h la n a d i^
N e m i s psixologi V . S h t e r n n i n g fikricha, c h a q a l o q ( y a n -
gi fTip4iC'^n bolri) h n ^ 11 o d a m e m a s , balki fa q a t s u t e m i -
zu v c h ila rg a d a x ld o r h a y v o n d ir , u olti o y l i k d a n o s h g a c h ,
psixik t a ra q q iy o ti j i h a t i d a n fa qat m a y m u n l a r d a r a j a s i g a
tenglashadi, ikki»yoshida e sa o d d i y o d a m h o lig a kelad.i, bosh 
y o s h lard a ibtidoiy p o d a holatidagi o d a m l a r d arajasiga y e ta d i, 
m a k t a b d a v rid a n b o sh lab ib tid o iy d avrni b o s h i d a n k e c h i -
ra d i, kichik m a k t a b y o s h i d a o ‘rta a s r k ish ila r o n g i g a va 
n i h o y a t yetuklik d a v r d a g in a ( 1 6 — 18 y o s h l a r d a ) u h o z irg i 
z a m o n kishilarining m a d a n i y d arajasig a e ris h a d i.
B i o g e n e t i k n a z a r i y a n i n g y i r i k n a m o y a n d a l a r i d a n
a m e r i k a l ik psixolog S.Xoll p s ix o lo g ik t a r a q q i y o t n i n g b o s h

---

q o n u n i „ r e k a p i t u l a t s i y a q o n u n i “ (f ilo g e n e z n i q i s q a c h a
t a k r o r la s h ) d e b h iso b lay d i. U n i n g fikricha, o n to g e n e z d a g i
i n d i v id u a l t a r a q q iy o t filo g e n e z n in g m u h i m b o s q ic h la rin i 
ta k ro rla y d i. O li m n in g t a lq in ig a k o ‘ra, g o ‘daklik hayvonlarga 
x o s t a r a q q i y o t p allasini q a y t a r i s h d a n b o s h q a n a r s a em as . 
B o la lik davri esa q a d i m g i o d a m la r n in g asosiy m a s h g ‘uloti 
b o ‘lgan o v c h ilik va b a l i q c h ilik davriga a y n a n m o s kcladi. 
8 — 12 y o s h o ra lig ‘idagi b o l a o ‘sish davri o ‘sm iro ld i y o s h i- 
d a n ib o r a t b o ‘lib, y o w o y i l i k n in g oxiri va sivilizatsiyaning 
b o s h l a n i s h i d a g i k a m o l o t c h o ‘q q i s i g a h a m o h a n g d i r .
0 ‘s p irin lik esa jin s iy y e t ilis h d a n ( 1 2 — 13) b o s h l a n i b to
y e tu k l ik davri kirib k e lg u n g a q a d a r (22 — 25 y o s h g a c h a ) 
d a v o m e t i b , u r o m a n t i z m g a e k v iv a lc n td ir. S . X o l l n i n g
t a l q i n i g a q a r a g a n d a , b u d a v r la r „ b o ‘ron va t a z y iq la r“ , ichki 
v a t a s h q i n i z o la r d a n i b o r a t b o l i b , u la rn in g k ec h ish i d a v o -
m i d a o d a m d a „indiv id u allik tu y g ‘u “ si vujudga keladi. Shaxs 
riv o jla n is h in in g u s h b u n a z a riy a s i o ‘z d av rid a b ir ta la y t a n -
q i d i y m u l o h a z a l a r m a n b a y i vazifasini o ktadi, c h u n k i in so n
z o t i d a g i r i v o j l a n is h b o s q i c h l a r i fil o g e n e z n i a y n a n t a k -
r o r la m a y d i va ta k ro r la s h i h a m m u m k i n em as.
¿ ' B i o g e n e t i k k o n s e p s i y a n i n g b o s h q a b i r t u r i n e m i s
„ k o n s t i t u t s i o n p s ix o lo g iy a s i“ (i n s o n n i n g t a n a tuzilishiga 
a s o s l a n g a n n a z a r i y a ) n a m o y a n d a l a r i t o m o n i d a n ish lab
c h i q i l g a n . E . K r e c h m e r s h a x s (psixologiyasi) tipologiyasi 
n e g i z i g a b i r q a n c h a b i o l o g i k o m i ll a r n i ( m a s a l a n , t a n a
t u z i l is h i n i n g tipi v a b o s h q a la r n i) kiritib, i n s o n n i n g j i s m o -
niy tipi bilan o 'sish in in g xususiyati o ‘rtasida uzviy bogMiqlik 
m a v j u d , d e b ta x m i n q iladi. E . K r e c h m e r o d a m l a r n i ikkita 
k a tt a g u r u h g a ajra tad i v a u la rn in g biri sikloid toifasiga xos 
( t e z qo*zg‘a l u v c h i, h i s - t u y g kusi o ‘ta b a r q a r o r ) , ikkinchisi 
e s a s h i z o i d t o i f a s i g a ( o d a m o v i , m u n o s a b a t g a q i y i n
k ir i s h u v c h i , h i s - tu y g ‘usi c h e k la n g a n ) xos o d a m l a r e k a n -
ligini a y ta d i. Bu t a x m i n i n i u shaxs rivojlanishi d avriga 
k o ‘c h i r i s h g a h a r a k a t q i l a d i , n a tija d a o ‘s m i r l a r d a sikloid 
x u su s iy a tla ri ( o ‘ta q o kz g ‘a lu v c h a n lik , tajo v u zk o rlik , a ffek ­
tiv ta b ia tlilik , ilk o ‘s p i r i n l a r d a esa shizoidlik xususiyatlari) 
b o ‘la d i, d e y a x u lo s a c h i q a r a d i . L ekin i n s o n d a b io logik 
s h a r t l a n g a n sifatlar h a m i s h a yetakchi va hal qiluvchi o ‘rin 
70

---

t u t a o lm a y d i, c h u n k i s h a x s n i n g i n d i v id u a l- t ip o l o g i k x u s u - 
siyatlari h a m m a v aq t b ir-b irig a a y n a n m o s t u s h m a y d i .
B i o g e n e ti k n a z a r i y a n a m o y a n d a l a r i d a n a m e r i k a l i k
p s i x o l o g la r A . G e z e l l v a S .X o il t a r a q q i y o t n i n g b io l o g ik
m o d e li asosida t a x m i n i y ish k o ‘ra d ila r va b u j a r a y o n d a
m u v o z a n a t , in tegra tsiya, y a n g ila n is h sikllari o ‘z a r o o ‘rin 
a l m a s h i n ib tu ra d i, d e g a n x u lo sag a keladilar.
Psixologiya tarixida Z i g m u n d F re y d n in g s h a x s t a lq in id a
b io l o g iz m n i n g e n g y a q q o l k o ‘rinishi o ‘z i fo d a s in i t o p g a n .
U n i n g t a 'l i m o t i g a b i n o a n , s h a x sn in g b a r c h a x a t t i - h a r a -
katlari (x u lq i) o n g s iz b i o l o g i k m a y l l a r y o k i i n s t i n k t l a r
b i l a n s h a r t l a n g a n , a y n i q s a b i r i n c h i n a v b a t d a , u j i n s i y
m a y l i g a ( l i b i d o g a ) b o g ‘l i q d i r . B i r o q b u n g a o ‘x s h a s h
biolo g iz ato rlik o m illari h a m m a v aq t in so n x u l q i n i belg ilo v - 
c h i b i r d a n b i r m c z o n y o k i b e t a k r o r tu rtk i r o l i n i b a ja ra d i 
d e y a o lm aym iz.
I 
B io g en etik n a z a r i y a n i n g q a r a m a - q a r s h i k o ‘rin is h i — 
bu aksil qutbga joylashgan sotsiogenetik nazariya hisoblanadi. 
S o tsio g e n e tik y o n d a s h is h g a b i n o a n , sh a x s d a r o ‘y b e r a d i g a n
o ‘zg a ris h la r j a m i y a t n i n g tu zilish i, ij tim o iy la s h u v us u llari, 
u n i q u r s h a b t u r g a n o d a m l a r b i l a n o ‘z a r o m u n o s a b a t i
v o sita la rid a n kelib c h i q q a n h o l d a tu s h u n tir ila d i.i Ijtim o iy - 
l a s h u v n a z a r i y a s i g a k o ' r a , i n s o n b i o l o g i k t u r s i f a t i d a
t u g ‘ilib, h a y o t n i n g i jtim o iy s h a r t- s h a r o i t l a r i n i n g b e v o s ita
t a ’siri o s tid a shaxsga a y l a n a d i .l
G 'a r b i y Y e v r o p a n i n g m u h i m n a z a r i y a l a r i d a n b iri — 
b u r o lla r n a z a riy a sid ir. U s h b u n a z a r i y a n i n g m o h i y a t i g a
k o ‘ra, j a m i y a t o ‘z in i n g h a r b i r a ’zosiga s t a t u s ( h a q - h u q u q )
d e b n o m l a n g a n x a t t i - h a r a k a t (x u lq )n in g b a r q a r o r usullari—
m a jm u y in i ta k lif qiladi. I n s o n ijtim oiy m u h i t d a bajarishi 
s h a r t b o l g a n m axsus ro llari sh a x sn in g x u l q - a t v o r x u s u - 
siy atid a, o ‘zga la r b ila n m u n o s a b a t , m u l o q o t o 'r n a t i s h i d a
sezilarli iz q o ld irad i.
A Q S H d a keng ta rq a lg a n n a z a riy a la rd a n y a n a biri — bu 
individual tajriba va b ilim la m i m ustaqil egallash nazariyasidir. 
M a z k u r nazariyaga b i n o a n sh ax sn in g h ay o ti v a u n i n g v o q e -
likka nisbatan m u n o s a b a t i k o ‘p in c h a k o ‘n i k m a l a r n i egallash 
va b ilim la rn i o ‘z ! a s h t ir i s h n i n g s a m a r a s i, q o ‘z g ‘a t u v c h i n i

---

u z l u k s i z ravishda m u s t a h k a m l a n i b b o ris h n in g m a h s u li d ir
( E . T o r n d a y k , B .S k in n e r v a h o k a z o ).
K . L e v i n t o m o n i d a n tavsiya qilin g a n „fazoviy z a ru ra t 
m a y d o n i “ nazariyasi psixologiya fani u c h u n o ‘z d av rid a
m u h i m a h a m iy a t kasb etadi. K .L evinning nazariyasiga k o 'ra , 
i n d i v i d n i n g xulqi, x a t t i- h a r a k a t i, psixologik k u c h vazifasini 
o ‘t o v c h i ishtiyoq m a q s a d l a r b ilan b o s h q a r ib turiladi va u la r 
fa z o v iy z a r u r a t m a y d o n i n i n g k o 'l a m i va ta y a n c h n u q ta s ig a
y o 'n a l t i r i l g a n b o 'la d i.
Y u q o r i d a tahlil q i l in g a n h a r b i r n a z a riy a sh a x s n in g
i j t i m o i y x u lq in i o ‘z g a la r u c h u n yopiq yoki c h e k l a n g a n
m u h i t x u su s iy a tla rid a n kelib c h i q q a n h o ld a tu s h u n t ir a d i ,
b u o ‘r i n d a o d a m x o h l a y d i m i yoki y o ‘q m i b u n d a n q a t ’i 
n a z a r m a z k u r s h a r o i t g a m o s l a s h m o g 'i z a ru r, d e g a n a q id a g a
a m a l q ilin a d i.
B i z n i n g c h a , b a r c h a n a z a r i y a l a r d a in s o n h a y o t i n i n g
i j t i m o i y - t a r i x i y v a z iy a tla ri v a o b y e k tiv s h a r t- s h a r o i t l a r i
m u t l a q o e ’tiborga o l i n m a g a n g a o ‘xshaydi.
' P s ix o lo g iy a d a p s i x o g e n e t i k y o n d a s h i s h h a m m a v ju d
b o ‘Iib, u b io g e n e tik , s o t s io g e n e tik o m i ll a r n in g q i m m a t i n i
k a m s i t m a y d i , a k s i n c h a p s i x i k j a r a y o n l a r t a r a q q i y o t i n i
b i r i n c h i darajali a h a m i y a t g a ega d e b hisoblaydi. U s h b u
y o n d a s h i s h n i u c h t a m u s ta q il y o 'n a lis h g a ajratib tahlil qilish 
m u m k i n , c h u n k i u la rn in g h a r biri o ‘z m o h iy a ti, m a h su li 
va j a r a y o n sifatida k e c h is h i b ila n o ‘z a ro farqlanadi.