O' zbekiston respublikasi oli y va o r t a maxsus ta'lim vazirlig I abu rayhon beruniy n o m ida g I

T J J
T T T
I I I
I I I
MDY
MLY
MDY
MLY
2.9-rasm. KMHMning iyerarxik strukturasi
Bu yerda: KKA - kanal-kanal adapteri, HMHB - hisoblash majmuasi holat bloki, MK
- mul'turleks kanali, SK - selektor kanali, MDY - magnit disk yig'uvchisi, MLY -
magnit lenta yig'uvchisi.
ES EHM bazasidagi ikki mashinali majmualami yaratishda ishlatilgan vositalami 
ko’rib chiqamiz. To’g'ri bog'lanish vositasi (standart interfeys, maxsus buyruqlar va

---

tashqi uzilish) markaziy protsessorlar o’rtasida tezkor bog'lanishni amalga oshiradi va 
unchalik katta bo’lmagan axborotlami uzatish uchun foydalaniladi. To’g'ri bog'lanish 
kanali orqali hisoblash majmuasiga, hisoblash majmuasi holati bloki (HMHB) va 
hisoblash majmuasini boshqarish pulti ulanadi. Ular birgalikda hisoblash majmuasini 
boshqarish qurilmasini tashkil etadi. Hisoblash majmuasi holati bloki o’z tarkibiga HM 
ishlash rejimini aniqlovchi boshqarish bloki va holatlar registrlarini biriktiradi.
Bu registrga yozish boshqarish pulti operatori orqali yoki to’g'ridan-to’g'ri yozish 
buyrug'i orqali amalga oshiriladi. To’g'ri o ’qish buyrug'i yordamida shu registrlardagi 
axborotlar operativ xotiraga yoziladi.
Holatlar bloki, boshqarish pulti bilan birgalikda hisoblash majmuasini kerakli 
rejimga qo’lda o ’tkazish imkoniyatini yaratadi.
Kanal-kanal adapteri EHMlarda katta hajmdagi axborotlami o’zaro almashish 
imkonini beradi va u yuqori o’tkazuvchanlik xususiyatiga ega bo’lib (IMbayt/s), 
monopol rejimida ishlaydi. KKA funksiyalariga mos ravishda uning strukturasiga 
bevosita bir qancha signalli o’tkazgichlar yordamida, yoki umumiy buferli registr orqali 
bog'langan ikkita almashishni boshqarish bloki ham kiradi.
Majmuaning uchinchi vositasi - bu tashqi xotira qurilmasi orqali EHMlaming 
bog'lanishidir, ya'ni magnit disk yig'uvchilari orqali MDYlarini kanallar orqali 
zahiralash, kanal tomonidan beriladigan «qurilmani zahiralash» buyrug'i orqali amalga 
oshiriladi.
Ko’p mashinali hisoblash majmualarining ishlash tartibini ikki mashinali hisoblash 
majmuasi misolida ko’rib chiqamiz. Majmuadagi ikkala EHM to’g'ri ishlaganda, uch 
xil ishlash tartibini ko’rsatishimiz mumkin.
Birinchi: ikkala mashina parallel ravishda bitta masalani yechadi, lekin natija faqat 
ulaming bittasidan ya'ni asosiy deb hisoblangan mashinadan olinadi. Agar asosiy 
mashina ishdan chiqib qolsagina, tezlikda ikkinchi EHMga (zahiradagi) o’tish amalga 
oshiriladi.
Ikkinchi: ikkala EHM bir-biriga bog'liq bo’lmagan holda ishlaydi, ya'ni ikkalasi 
o’ziga yuklangan masalani yechadi. Agar EHMlardan biri ishdan chiqsa, ikkinchi EHM 
uning funksiyasini o’z zimmasiga bajarishga oladi. Bunday holda masalani EHMda 
bo’lish vaqti uzayishi mumkin yoki eng kerakli masalalar yechiladi.
54

---

Uchinchi: EHMlardan biri masalani yechish bilan band bo’lganda, ikkinchisi kutish 
holatida, ya'ni xohlagan vaqtda ishga tushishga tayyor holatda turadi, yoki profilaktika 
ishlarini bajarish tartibida bo’ladi. Bitta EHM ishdan chiqsa u ta'mirlash holatiga o ’tadi, 
ikkinchisi esa zahirasiz ishlay boshlaydi.
Bitta protsessordan boshqasiga to’g'ridan-to’g'ri boshqariluvchi interfeys orqali 
murojaat qilish uchun «to’g'ridan-to’g'ri yozish» makrobuyrug'i xizmat qiladi.
KKA orqali uzatiluvchi ma'lumotlar ketma-ketlik strukturasiga ega, ulami 
uzatishning ikkita usuli mavjuddir: navbat bilan ketma-ket uzatish va ketma-ket bazisli 
uzatish. Har bir usulning o’zining KKA yordamida ishlashni ta'minlovchi 
makrobuyruqlar to’plami mavjuddir.
Bundan tashqari KKA orqali o’tuvchi axborotning to’g'riligini, nazorat qiluvchi 
yig'indi yordamida tekshiruvchi dastur ham ko’rib chiqilgan.
Ikki protsessorli ES EHM bazasidagi VK 24P45 hisoblash majmuasi ham mavjud 
bo’lib, ko’p kirishli operativ xotirali KPHM turida strukturali tashkil qilingan.
SM EHM bazasidagi hisoblash m ajm ualari. 
SM EHM bazasidagi hisoblash 
majmualari asosan SM-3P va SM-4P bazali protsessorlarga ega SM3 va SM41ar asosida 
tashkil qilingan. Ularning unumdorligi sekundiga 200 dan 800 minggacha amalni 
bajarishga mo'ljallangan.
Bitta shinali strukturali EHMlarda hamma qurilmalar tizimdagi yagona bo’lgan 
umumiy shina (USh) magistraliga ulanadi. USh orqali EHMni yagona majmua kabi 
ishlashi uchun kerakli bo’lgan barcha axborotlar uzatiladi.
SM EHM bazasidagi HMni yaratish uchun quyidagi vositalar to’plami kerak 
bo’ladi:
- umumiy shinali ulash;
- protsessorlami o ’zaro bog'lovchi adapter;
- hisoblash mashinalarini bog'lovchi qurilma.
Umumiy shinali ulagich SM-4501 (Ush SM) SM-3P va SM-4P protsessorlar 
bazasida yaratilgan bo'lib, turli konfigurasiyali ko’pmashinali majmualami yaratishga 
mo’ljalangan. Ulagich elektron qurilma bo’lib, ikkita protsessordan birining umumiy 
shinasiga qo’shimcha shina uchastkasini (QSh) ulab berish imkoniyatiga egadir. 2.10- 
rasmda HM qurilmalarning shina ulagich (ShU) orqali ulanishi ko’rsatilgan.
55

---

Qo’shimcha shinaga SM EHMning protsessoridan tashqari barcha qurilmalari 
xohlagancha ulanishi mumkin. QSh standart UShga to’liqligicha mos tushadi, shuning 
uchun UShning barcha signallari QShga buzilishsiz uzatiladi. Qo’shimcha qurilma 
ulangan protsessor, bu qurilmalar bilan xuddi o’zining xususiy qurilmasi kabi ishlaydi. 
Signal uzatishda ShU 500 nsgacha signalni ushlab qoladi, bu esa, har bir EHM 
unumdorligining pasayishiga olib keladi.
Shunday qilib, ShUli SMlari SM EHM protsessori bazasida, umumiy maydonli 
TXQ yoki OXQli ikki mashinali majmualar yaratish imkoniyatini yaratdi.
2.10-rasm. Shina ulagihli SM bazasidagi hisoblash majmuasi
ShUlardan majmuaning puxtaligini oshirish maqsadida, ba'zi bir qurilmalami 
zahiralab qo’yish uchun ham foydalanish mumkin. ShUlardan foydalanilganda 
qo’shimcha dasturli ta'm inot talab qilinmaydi.
Protsessorlami o ’zaro bog'lovchi adapter ikkita bog'lanishli EHMning xohlagan 
protsessori, EHMning boshqa qurilmalariga xuddi o’zining xususiy qurilmasi kabi 
bog'lana olishini ta'minlash uchun ishlatiladi. Bitta EHM protsessorining boshqa EHM 
qurilmalariga murojaat qilishi, shu maqsad uchun ajratilgan adreslar zonasi - oynasidan 
foydalanib, beriladigan oddiy buyruqlar orqali amalga oshiriladi.
56

---

Protsessori boshqa EHMga murojaat qiluvchi EHM - majmua manbai deb, boshqa 
EHM esa - majmua maqsadi deb ataladi. Oyna sig'imi majmua loyihalanilayotganida 
tanlanadi, uning adreslar shinasida joylashgan joyi dasturda protsessorlami bog'lovchi 
adapter orqali bog'lanish o’matilishidan oldin beriladi.
Protsessorlami bog’lovchi adapteming (PBA) ishlashi davomida 400 nsdan 
oshmaydigan qo’shimcha ushlanishlar yuzaga keladi. Protsessorlami bog'lovchi adapter 
UShning ikkala bog'lovchisi orqali bog'lanadi va USh orqali EHMga ulanadi.
Har bir oynaga murojaat qilish, to’g'ri imkoniyat rejimida amalga oshiriladi. 
Bunday qurilma funksional simmetrik qurilma hisoblanadi, ya'ni xohlagan bog'langan 
EHM ham manba, ham ma'lumotlami qabul qilib oluvchi bo’lishi mumkin.
Funksional jihatdan PBAli SM o’z tarkibida kiritish va chiqarish adreslari uchun, 
ma'lumotlar, boshqarish signallari uchun adreslanadigan registrlarga egadir.