O' zbekiston respublikasi oli y va o r t a maxsus ta'lim vazirlig I abu rayhon beruniy n o m ida g I

4.4. Ma' lumotlarni uzatish va kom m utatsiya qilish vositasi va uslublari
Kompyuter tarmog'ida ma'lumotlami uzatish quyidagi uslublar orqali amalga 
oshiriladi: kanallami, ma'lumotlami, paketlami kommutatsiya qilish va aralash 
kommutatsiya qilish. Bu uslublardan birini tanlash tarmoqning mo'ljallanishiga va unda 
uzatiladigan 
axborotlaming 
xarakteriga 
bog'liqdir. 
Zamonaviy 
KTr 
uchun 
kommutatsiya paketlaridan foydalanish xarakterli hisoblanadi.
Shu uslublami alohida ko'rib chiqamiz [14,16].
Kommutatsiya kanallari uslubida ma'lumotlami uzatish tarm og'ida (MUT) 
ma'lumot uzatish punkti bilan ma'lumot mo'ljallangan manzil o'rtasida alohida kanal 
uchastkalari, ketma-ket bog'langan kanal tashkil qilish yo'li bilan fizik bog'lanishlar 
o'matiladi.
Kommutatsiya kanali jarayoni va MUT o'rtasida ma'lumot uzatish 4.6-rasmda vaqt 
diogrammasi orqali ai-abonentidan aj-abonentiga ma’lumot uzatish misolida 
ko’rsatilgan.

---

Boshlanishi
4.6-rasm. Kommutatsiya kanali 
Bu yerda: A,B,C,D - bog'lanish tugunlari, U1 - yetkazish vaqti.
A bog'lanish aj abonent manzili bo'yicha bog'lanishga ulanadi, natijada ai 
abonenti yo'nalishi, A uzel bilan В uzelni bog'lovchi yo'nalish bilan bog'lanadi. 
So'ngra bog'lanishni ulash prosedurasi B,C,D uzellar bilan takrorlanadi va natijada ai 
va aj abonentlar o'rtasida bog'lanish kanali hosil bo'ladi. Bog'lanish tugashi bilan D 
uzel (aj abonent) teskari bog'lovchi signalni ai abonentga yuboradi, bu signalni qabul 
qilgandan so'ng ai abonent ma'lumotlami uzata boshlaydi. Ma'lumotlami uzatish vaqti 
uzatilayotgan axborot uzunligiga, kanalning o'tkazuvchanlik xususiyatiga, kanal 
bo'yicha signal tarqalishiga bog'liqdir. Ul-qiymat axborotni manzilga etkazish vaqtini 
aniqlaydi.
Ma'lumotlami kommutatsiya qilish uslubida faqatgina qo'shni uzellar o'rtasida 
axborot uzatilayotgan vaqtda fizik bog'lanish o'matiladi. Axborot uzatishda uning nomi 
sifatida axborotni qabul qilib oluvchi aj 
abonent manzili ko'rsatiladi. Axborot 
uzatuvchi ai tomonidan generatsiya qilingan axborot A uzelda qabul qilinib, uning 
xotirasida saqlanadi (4.7-rasm).

---

A uzel axborot nomiga ishlov berib, axborot uzatish uchun В uzelga olib boruvchi 
yo'nalishni aniqlaydi.
A xborot nomi
4.7-rasm. Ma'lumotlami kommutatsiya qilish
В uzel axborotni qabul qilib uni xotiraga joylashtiradi, axborotni qabul qilib 
bo'lgandan so'ng, uning nomiga ishlov berib axborotni xotiradan chaqirib keyingi 
uzelga olib boruvchi bog'lanish yo'nalishiga uzatadi.
Axborotni qabul qilish, unga ishlov berish va uzatish barcha uzellarda, ai 
abonentdan aj abonentgacha bo'lgan yo'naliishda ketma-ket takrorlanadi. U2 qiymati 
axborotlami kommutatsiya qilishda ma'lumotlami manzilga yetkazish vaqtini aniqlaydi.
Axborotlami kommutatsiya qilish, kanal kommutatsiyasiga nisbatan qurilmalarini 
murakkabligi bilan, axborotlami uzatishda ulanishlami kam bo'lishligi bilan va axborot 
uzatishda tarmoqning umumiy o'tkazuvchanlik xususiyatini yuqoriligi bilan farqlanadi.
A xborot nomi
4.8-rasm. Yo'nalish bo'yicha paketlami uzatish

---

Paket kommutatsiyasi, axborot kommutatsiyasi uslubining rivojlantirilishi 
hisoblanadi. Bu uslub ma'lumotlarni uzatishda o'tkazuvchilami o'tkazuvchanlik 
xususiyatini oshirish va puxtaligini ta'm inlash imkonini beradi. Paket kommutatsiyasi 
axborotlami paketlarga nomlab, cheklangan uzunlikka ega bo'lgan holda joylab, ulami 
tarmoq uzellari aniqlangan yo'nalish bo'yicha uzatish orqali amalga oshiriladi (4.8- 
rasm).
M a'lumotlarni paket kommutatsiyasidan foydalanib uzatish ham, xuddi 
axborotlami kommutatsiya qilish kabi amalga oshiriladi, lekin unda ma'lumotlar 
uzunligi chegaralangan (1024 gacha) bo'lib, bir qancha ketma-ket paketlarga bo'linadi. 
Bunday paketlarga bo'linish 4.9-rasmda tasvirlangan.
1 
2 
3
4.9-rasm. Axborotlami paketlarga bo'linishi
Paket kommutatsiyasi usulida bitta axborotni manziliga yetkazish uchun ancha 
kam vaqt sarf qilinadi. Kompyuter tizimida paketlami uzatish uchun ikkita virtual 
kanallar tartibi va deytogramm tartibidan foydalaniladi.
Virtual kanallar tartibida axborot uzatish uchun, virtual kanallar (mantiqiy 
bog'langan) tashkil qilinadi va bu kanallar orqali, tartib nomerlariga qattiq rioya qilgan 
xolda axborot paketlari uzatiladi. Bu rejim, axborotlar paketlarini qabul qilish joylarida 
ulami yig'ishni ancha osonlashtiradi.
Deytogramm tartibida axborotlar paketi tarmoq bo'yicha bir-biriga bog'liq 
bo'lmagan holda joylashadi, oldindan mantiqiy bog'lanish o'matish talab qilinmaydi, 
lekin bu tartibni tatbiq qilish ancha murakkab hisoblanadi.
Paketli kommutatsiya usulining afzalliklari bo'lib quyidagilar hisoblanadi:

---

1) paket kommutatsiyasining eng muhim afzalligi bo'lib, paketdagi axborotni bir 
vaqtda turli yo'nalishga uzatish mumkinligi hisoblanib, bunday holda axborot 
uzatish vaqti bir muncha kamayadi, puxtaligi esa, ancha yuqori bo'ladi;
2) ma'lumotlami paketlar shaklida tasvirlash natij asida, ma'lumotlar oqimini 
multipleksirlash uchun qulay sharoit yaratiladi, ya'ni kanal orqali bir qancha 
ma'lumotlar oqimini bir vaqtda uzatish uchun, kanal o'z ish vaqtini 
taqsimlaydi;
3) paket uzunligining qisqa bo'lishligi, kanal bo'yicha uzatilayotgan m a'lum otlar 
va axborot uchun kerakli bo'lgan xotira hajmiga nisbatan kam xotira hajmini 
ajratish imkonini beradi;
4) ma'lumotlami qisqa paketlar ko'rinishida uzatish natijasida axborotlarda 
yuzaga keladigan xatoliklar ehtimolligi kamayadi;
5) paketli kommutatsiya uslubida, boshqa uslublarga nisbatan ma'lumotlami 
uzatishda tarmoq kam ushlanishga ega bo'ladi va tarmoq bo'yicha 
o'tkazuvchanlik xususiyati nisbatan yuqori bo'ladi.
Shu xususiyatlar va afzalliklarga ega bo'lganligi uchun paketli kommutatsiya 
uslubi, hisoblash tarmoqlari uchun ma'lumotlami uzatishdagi asosiy uslub b o 'lib
hisoblanadi.