O' zbekiston respublikasi oli y va o r t a maxsus ta'lim vazirlig I abu rayhon beruniy n o m ida g I

1-BOB. MA' LUMOTLARNI Q A Y TA ISHLASH TIZIMI
1.1. Hisoblash majmualari, kompyuter tizim lari va kompyuter tarm oqlarining 
asosiy tushunchalari, qoidalari
M a'lum otlami qayta ishlash tizimi (M QT) — bu foydalanuvchilarga v a te x n ik
obyektlarga axborotli xizmat ko’rsatish uchun m o’ljallangan texnik vositalar va d astu riy
ta'm inot to’plamidan iborat.
Hisoblash majmuasi (HM) - o’z tarkibiga b ir qancha kompyuterlami yoki 
protsessorlami va bazali dastur ta'm inotini kirituvchi texnik vositalar to ’plam id an
tashkil topgan. K o’pmashinali hisoblash m ajmualari (KM HM ) qayta ishlovchi tiz im lar 
unumdorligini va puxtalagini oshirish uchun tashkil etiladi [1,2].
Birinchi ko’pmashinali majmualarda elektron hisoblash mashinalari (E H M ), 
to’g'ridan-to’g 'ri yoki umumiy tashqi xotira qurilm alari, y a'n i magnit disk yig'u v ch ilari 
(MDY), yoki magnit lenta yig'uvchilari (MLY) orqali o ’zaro bog'langan. Tashqi x o tira
orqali bog'lanishdan, EHMlar ju d a kam o ’zaro axborot almashadigan holatlardagina 
foydalanish qulay hisoblangan. Masalan, m a'lum otlam i qayta ishlash boshlangan 
paytda, birinchi EHM ishlamay qolsa, ikkinchi EH M ga boshqarishni uzatish va 
boshqalar. l.l-ra sm d a EHMlar o’zaro tashqi xo tira qurilmasi orqali b o g 'lan g a n
hisoblash majmuasi ko’rsatilgan.
1.1-rasm. EHMlar tashqi xotira orqali bog'langan 
hisoblash m ajm uasi
Keyingi yillarda past unumdorlikka ega b o 'lg an EH M lam ing o'm ini yuqori 
unumdorlikka ega bo'lgan shaxsiy kompyuterlar egalladi. Bu kompyuterlaming o ’zaro
5

---

aloqa qilishida operativ b o g ' lanishdan, y a'ni adapter orqali bog'lanish usulidan 
foydalanilmoqda. B unday bog'lanish to’g'ri bog'lanish hisoblanadi. 
1.2-rasmda 
to ’g'ri bog'langan k o ’pm ashinali HMlari ko’rsatilgan.
1.2-rasm. To’g 'ri bog'langan HM
Adapter ikkita E H M orasidagi bog'lanishni kirish-chiqish qurilmasi (KChQ) orqali 
amalga oshirishni ta 'm in lay d i va uzilish signallarini uzatadi. Bunday HM larida o ’zaro 
m a'lum ot almashish operativligi yuqori hisoblanadi, bu esa qayta ishlashni parallel 
bajarish va M QT unum dorligini oshirish imkoniyatini beradi.
Umumiy operativ xotiraga va tashqi qurilmalarga ega bo’lgan bir qancha 
protsessorlardan tuzilgan hisoblash majmuasi ko’pprotsessorli deb ataladi. Bunday 
majmualami tashkil qilish tamoyili 1.3-rasmda ko’rsatilgan.
Ko’pprotsessorli H M (KPHM) jarayonlarning bajarilishi uchun qulay vosita 
hisoblanadi, chunki ham m a protsessorlar operativ xotira qurilmasida saqlanayotgan 
barcha m a'lum otlarga m urojaat qila olishlari va barcha tashqi qurilmalar bilan o ’zaro 
hamkorlikda ishlashi mum kin. Protsessorlar, operativ xotira modullari, tashqi 
qurilmalarga ulangan kirish-chiqish kanallari kommutatsiya vositasi yordamida yagona 
majmuaga birlashtiri 1 ad i. Kommutatsiya qiluvchi qurilm a har bir protsessomi xohlagan 
xotira moduliga, kirish-chiqish kanaliga murojaat qila olishini ta'm inlaydi va ular 
orasida m a'lum ot uzatish imkoniyatini yaratadi.
KPHM ishlash jaray o n id a KMHMga nisbatan puxta majmua bo’lib, yuz berishi 
mumkin bo’lgan buzilishlarga chidamli hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganimizda 
majmuadagi alohida qurilm alarda yuz beruvchi buzilishlar ma'lumotlami qayta ishlash 
tizimi (MQT) ishlash jarayoniga ju d a kam ta'sir ko'rsatadi. KPHM va KMHMlar turli
6

---

vazifalami bajarishga m o'ljallangan M QTlami yaratish uchun bazali vositalar 
hisoblanadi.
1.3-rasm. Ko’pprotsessorli HM. Bu yerda: TQ -tashqi qurilm a
Shuning uchun HM tarkibiga faqatgina umumiy tizimli (bazali) dasturli ta'm inot 
va texnik vositalar kiritish qabul qilingan. Majmuadan kerakli sohada foydalanish bilan 
bog'liq bo’lgan amaliy dastur ta'm inoti uning tarkibiga kiritilmaydi.
Kompyuter tizimlari (KT) deb, m a'lum ot algoritm b o ’yicha, axborotlami 
avtomatik qayta ishlovchi ikkitadan kam bo’lmagan hisoblash mashinasi yoki 
protsessordan tuzilgan hisoblash vositasi to ’plamiga aytiladi [1,2,3]. KT kerakli soha 
masalalarini yechish uchun ishlatiladi. Uning tarkibiga kerakli m asalalam i yechishga 
m o’ljallangan texnik vositalar, dastur ta'm inoti kiradi. K om pyuter tizimlarini 
yaratishning ikki usuli mavjud. Birinchi usulda KTni um um iy ishga m o’ljallangan 
EHM lar va hisoblash majmualari asosida yaratish mumkin, ularni kerakli sohaga 
yo’naltirish esa, maxsus dastur ta'm in o ti vositasi hisoblangan am aliy dasturlar yoki 
operatsion tizim orqali amalga oshiriladi. Ikkinchi usulda K T m axsuslashtirilgan EHM 
yoki hisoblash majmuasi asosida yaratilishi mumkin. B unday maxsuslashtirilgan 
KTlaridan matritsali va vektorli 
algebra masalalarini yechishda, differensial 
tenglamalami integrallashda, tasvirlam i qayta ishlashda, tasvirlam i idrok etishda juda 
keng foydalaniladi.
Keyingi yillarda yaratilayotgan KTlari tuzilishini o ’zgartirish (dinamik) mumkin, 
ular unumdorligi va buzilishga barqarorligi jihatidan ancha takom illashgan hisoblanadi.

---

Bunday K T lam i maqsadga moslashtirish, uning konfigurasiyasini o ’zgartirish hisobiga 
am alga oshiriladi.
K T lam ing yaratilishiga asosan quyidagilar sabab bo’ldi:
- hisoblash vositalari unumdorligi va puxtaligini oshirish;
- qayta ishlanadigan axborotlar aniqligini oshirish;
- bir-biridan uzoqlikda joylashgan avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlari EHMlari 
bilan avtom atik aloqa qilish va hisoblash vositalaridan foydalanish xususiyatlarini 
yaxshilash.
K Tlarining bu sifati ulami birprotsessorli hisoblash mashinaiaridan ustunligini 
ko’rsatadi.
K om pyuter tarm oqlari deb, uzatish tarmoqlari asosida birlashtirilgan EHMlar 
to ’plam iga aytiladi.
1.4-rasm. K om pyuter tarm og'i
K om pyuter tarm og'i (KTr) tuzilishi 1.4-rasmda keltirilgan. KTr tarkibiga 
kom pyuter tizim i, m a'lum otlam i uzatish tarm og'i kiradi. Tarmoqning yadrosi bo’lib 
m a'lum otlam i bazali uzatish tarm og'i (M U T) xizmat qiladi. MUT bog'lanish kanallari 
(BK) va bo g 'lan ish tizimiaridan tashkil qilinadi. Bog'lanish tugunlari m a'lumotlami 
qabul qilib, ulam i abonentlarga uzatadi. EHM MUTga bog'lanish tuguni orqali 
bog'lanib, xohlagan tarmoq tarkibidagi EH M lar bilan aloqa qila oladi. EHMlarga 
bevosita yoki bog'lanish kanallari yordam ida terminallar ulanadi. Bu terminallar
8

---

yordamida foydalanuvchi bilan muloqot qilinadi. Term inallar va bog'lanish v o sitala ri 
to’plami, EHM larga ulash uchun ishlatiladigan, term inal tarmoqlardan tashkil q ilinadi.
Kompyuter tarm og'i, bazali axborotni uzatish tarm og'i, EHM tarm og'i va te rm in al 
tarmoqlar majmuasidan tashkil topadi. Bunday kompyuter tarmog’i global y o k i 
taqsimlangan kompyuter tarm og'i deb ataladi. K om pyuter tarmoqlari bir-biridan u zo q
masofalarda joylashgan EHMlami birlashtirish uchun ishlatiladi. Kompyuter tarm o q lari 
tarkibidagi ham ma EHMlar, m a'lum otlam i tarm oqli qayta ishlashga m o’ljallan g an
maxsus dastur ta'm inoti bilan ta'm inlanadi. Tarm oqli dasturiy ta’minotga (D T ) b ir 
qancha fiinksiya majmualari 
yuklatiladi: 
kanal 
bog'lanishlari va b o g 'la n ish
qurilmalarini boshqarish; EHM va ular bilan o ’zaro birgalikda harakatlanuvchi 
jarayonlar bog'lanishini ta'm inlash; uzoqdagi term inalda masalani yechishni v a 
ma lumotlami kiritishni amalga oshirish; uzoqdagi EH M ga joylashtirilgan m a 'lu m o tla r 
to’plamlariga va dasturlarigam urojaat qilish.
Tarmoqli DTda tarmoqning tuzilishini o ’zgartirilganda, uning tark ib id ag i 
EHMlardan biri buzilganda, bog'lanish kanallari yoki tugunlaridan, turli tu rd ag i 
EHMlaming o ’zaro munosabatlaridan va turli turdagi terminallardan foydalanilganda 
uning ishlash qobiliyatini yo’qotmasligini ta 'm inlash talabi qo'yiladi.
KTlar global kompyuter tarmoqlariga va lokal kom pyuter tarmoqlariga b o ’linadi. 
Ma lumotlami uzatishda baza tarm og'ining, EH M tarm og'i va terminal tarm oqlam ing 
majmuasidan tuzilgan kompyuter tarm og'i global kom pyuter tarm og'i deyiladi. B u n d a y
tarmoqlarda EHMlar, m a'lum otlam i tarmoqli qayta ishlash uchun maxsus d astu r 
vositalari bilan ta'm inlanadi.
Lokal kompyuter tarmoqlari (LKTr) deb, unchalik uzoq oraliq m asofaga eg a 
bo’lmagan, ketma-ket interfeyslar orqali bog'lanuvchi va dastur vositalari bilan
ta'm inlangan EHM lardan tashkil etilgan tarm oqqa aytiladi. Dastur vositalari tu rli 
EHMlarda kechayotgan jarayonlam i o ’zaro axborot almashishlarini ta'm inlaydi. L o k al 
kompyuter tarmoqlarining namunali tuzilishi 1.5-rasm da keltirilgan.
LKTlari k o ’pincha mini, mikro EHM lar v a shaxsiy kompyuterlar b az asid a 
yaratiladi. EHMlar, tarmoqdagi barcha EHMlar uchun yagona bo’lgan m a'lum ot u za tish
kanali (MUK) yordamida birlashtiriladi. M onokanalda ikkitali o ’ralgan o ’tkazgichdan, 
koaksial kabel yoki tola-optik simlardan foydalaniladi.

---

Monokanal o ’tkazuvchanlik xususiyati 105-107 bit/s ni tashkil etadi. Bu kanalga 
o ’ntagacha EHM ni ulash mum kin. EHM monokanal bilan tarmoq adapterlari (TA) 
yordamida bog'lanadi. L K Tlarida monokanallardan foydalanish EHM bilan EHM 
dastur ta'm inoti o ’rtasidagi axborot almashishni osonlashtiradi.
W
EHM
EHM
EHM
EHM
TA
TA
TA
TA
monokanal
1.5-rasm . LK T strukturasi.Bu yerda TA- tarmoq adapteri
KTrlariga nisbatan EH M tarmoqlari birmuncha afzalliklarga ega, eng asosiy 
afzallik, birlik axborotni uzatish uchun ketadigan sarf-xarajatning kamayishi, tarmoq 
qurilmalari va m a 'lu m o tla r bankining EHMlar o’rtasida taqsimlanishi, uning hisoblash 
quvvati sifatini oshirishi hisoblanadi.
Tarmoqlardan 
foydalanish 
ishlab-chiqarish 
tarmoqlarini 
boshqarishni 
avtomatlashtirish, m am lakatlarni va regionlami transport vositalari, material-texnik 
vazifalar bilan to ’la ta 'm in lash , ilmiy tekshirishlarga axborotli xizmat ko’rsatishni 
yaxshilash, m a’m uriy-boshqarish sifatini oshirish imkoniyatini beradi.