O' zbekiston respublikasi oli y va o r t a maxsus ta'lim vazirlig I abu rayhon beruniy n o m ida g I

1
) xotirada joylashgan ma'lumotlar, adreslari orqali 
emas, balki mazmuniga asoslanib tanlanadi; 
2
) ma'lumotlami o ’zgartirish operatsiyasi, 
ya'ni mantiqiy yoki arifmetik o’zgartirish bir qancha argumentlar uchun bitta buyruq 
yordamida amalga oshiriladi. Bunday tizim assotsiativ xotira, arifmetik-mantiqiy 
qurilma, boshqaruvchi qismtizim, buyruqlar xotirasi (boshqariluvchi xotira) va kiritish- 
chiqarish qurilmalariga ega bo’ladi. (37-rasm)
3.6-rasm. Assotsiativ tizim struktura sxemasi
AXQ ishlash tamoyilini 3.7-rasm asosida ko’rib chiqamiz. AXQ quyidagi 
elementlardan (modullardan) tashkil topgan
- xotira massivi (XM);
- assotsiativ belgilar registri (ABR);
- maska registri (MR);
- kirishda taqqoslash sxemasiga ega bo’lgan adres indikatori registri.
Xotira massivi n-ta sonli m-ta razryadlar yacheykasiga bo’lingan.
Axborotlami AXQ dan tanlash quyidagicha amalga oshiriladi: 1) Boshqarish
qurilmasi izlanayotgan axborotning belgi kodini ABRga yuboradi. 2) Kod xohlagancha 
razryadli son bo’lishi mumkin, ya'ni ldan m-gacha.

---

Boshqarish
qurilmasi
i
ABR
MR
HM
' 
t
Y acheyka 0
T
aq
q
o
sl
as
h
sx
e
m
a
si
To
Y acheyka 1
T,
-------
►
Y acheyka i
------
►
Ti
------------►
Y acheyka 
n-2
T„_,
------------►
Y acheyka 
n-1
T„.1
3.7-rasm. AXQ struktura sxemasi
Agar belgi kodidan to’liq foydalanilsa, u holda bu kod hech qanday o’zgarishsiz 
taqqoslash sxemasiga kelib tushadi. Agar kod belgisining faqatgina bir qismidan 
foydalanilsa, u holda ortiqcha razryadlar maska registri yordamida berkitiladi. AXQdan 
axborot izlashdan oldin, adres indikatori registrining hamma razryadlari 
1
holatiga 
keltiriladi. So’ngra HMning barcha yacheykalari birinchi razryadlari ko’rib chiqiladi va 
ular ABRdagi kodning birinchi razryadi bilan solishtiriladi. Agar i-yacheykadagi 
birinchi razryad, ABRdagi kodning birinchi razryadi bilan mos tushmasa, shu 
yacheykaga mos tushuvchi adreslar indikatori registri (T) razryadi 0 holatga o’tadi, agar 
mos tushsa, u holda Ti-1 holatda qoladi. Shunday operatsiyalar ikkinchi, uchinchi va 
keyingi razryadlar ustida ham bajariladi va ABRdagi barcha razryadlar solishtirilib 
bo’lguncha davom ettiriladi.
Barcha 
so’ralgan 
razryadlar 
solishtirilib 
bo’lingandan 
so’ng, 
ABR 
yacheykalaridagi axborotlar bilan mos tushgan adres indikatori registri razryadlarida 
1 
holatlar saqlanib qoladi va shu axborotlar boshqarish qurilmasi aniqlagan ketma- 
ketlikda o'qiladi.

---

AXQning adresli xotira qurilmasiga nisbatan asosiy afzalligi, axborotni qidirish 
uchun ketadigan vaqt faqatgina belgilar razryadi soniga va razryadlarga b o ’lgan 
so rovlammg tezligiga bog'liq bo’lib, xotira massivi yacheykalari soniga mutlaqo 
bog'liq bo’lmaydi. Adresli xotira qurilmalarida, axborotlami izlashda xotira massividagi 
hamma yacheykalami ko’rib chiqish kerak bo’ladi.
AXQ, adresli XQdan farqli o’laroq faqatgina axborotlami saqlab qolmay, mantiqiy 
funksiyalami ham bajarishi kerak. Shuning uchun AXQ faqatgina ma'lumot belgilarga 
mos yacheykalardagi axborotlarni tengligi bilan emas, balki boshqa shartlar bilan, ya'ni, 
yacheykadagi axborotlar belgilardan ko’pligi (kamligi), yoki ko’p va tengligi (kam va 
tengligi) bilan ham axborotlami qidirish imkoniyatiga egadir.
Assotsiativ hisoblash tizimlaming xarakterliroq guruhiga misol qilib RAPID 
(Rotating Associative Processor for information Dissemination), STARAN, RAP, 
ALAP, ECAM, AFP va boshqa tizimlami keltirishimiz mumkin. Bu tizimlar 
radiolokatsion axborotlarga ishlov berishda, turli tasvirlarga ishlov berishda, 
ma'lumotlar strukturasi matritsa ko’rinishida bo’lgan masalalami yechishda, tasvirlam i 
idrok qilish masalalarini yechishda juda keng qo’llaniladi.
Honeywell firmasining ECAM tizimi m a'lum otlar bazasidagi axborotlarga yuqori
tezkorlikda ishlov benshga mo’ljallangan assotsiativ xotiraga ega tizim bo’lib, bu tizim
AQSh harbiy havo kuchlarida qo’llaniladi. Bu tizim 109bit o’lchovli m a'lum otlar
bazasidagi axborotlarga ishlov berish imkoniyatiga ega, superkristall texnologiyasi
asosida yaratilgan bo’lib, bitta superkristallda ko’p sonli xotira qurilmalari ishonchli
bog langandir. Undan tashqari ECAM boshqarish qurilmasiga va milliard bit sig'im ga
ega bo’lgan assotsiativ xotirali matritsaga egadir. Boshqarish qurilmasining 
asosiy
elementi bo’lib, standart miniEHMdan tashkil topgan boshqaruvchi protsessor 
hisoblanadi.
AQSh da yaratilgan STARAN assotsiativ hisoblash tizimi ancha taniqli tizim 
hisoblanadi. Uning asosiy elementi bo’lib ko’p o ’lchovli assotsiativ matritsa, y a 'n i 256 
so’zdan iborat bo’lgan, 65536 bit ma'lumotlarga ega bo’lgan kvadratni tasvirlovchi 
assotsiativ modul hisoblanadi. Bu tizimda axborotlarga ishlov berish uchun so’zlarga 
razryadlar ketma-ketligi tartibida ishlov berishga moslashtirilgan 256 ta protsessor

---

dementi tashkil etilgan. STARAN tizimidagi protsessorlarda ishlov berish strukturasi
3.8-rasmda ko’rsatilgan.
Tizimdagi hamma PElari boshqaruv qurilmasining bitta buyrug'i bilan bir vaqtda 
parallel ishlaydi, ya'ni bitta buyruq orqali, aniqlangan belgilar asosida xotiradan 
tanlangan so’zlaming hammasiga ishlov beriladi.
255