O' zbekiston respublikasi oli y va o r t a maxsus ta'lim vazirlig I abu rayhon beruniy n o m ida g I

3.8. Bir turdagi tizim lar va muhitlar
Bir turdagi tizim va muhitni yaratish E.V. Evreinov tomonidan uch tamoyilga 
asoslanib taklif qilingan: operatsiyalami parallel bajarish; tizimning mantiqiy 
strukturasining o’zgaruvchanligi; elementlami va ular o’rtasidagi bog'lanishlarni 
konstruktiv jihatdan bir turda bo’lishligi.
Bunday uchta tamoyilga amal qiladigan kompyuter tizimlarini cheklanmagan 
miqdorda bir xil turda o’zaro bog'langan, ishlov beruvchi qurilmalar to ’plami deb 
tasaw ur qilishimiz mumkin.
Shu uchta tamoyilni alohida ko’rib chiqamiz.
Birinchi tamoyil masalalar va algoritmlar parallelligi aksiomasiga asoslanadi:
- har bir murakkab masalani o’zaro bog'langan oddiy qism masalalarga ajratish 
mumkin va ulami sifatli yechish uchun esa, masalalami parallel yechish imkoniyati 
mavjud bo’lgan algoritmlar mavjuddir. Bu parallellik aksiomasi parallel ishlaydigan 
ishlov berish qurilmasi va elementlari hisobiga, yuqori unumdorlikka erishishini 
ta'minlaydi.
Ikkinchi tamoyil mantiqiy strukturali o’zgaruvchanligi aksiomasiga asoslanadi:
- murakkab masalani yechish jarayoni, qandaydir bir qancha qism masalalami va 
ular orasida bog'liqlikni o’zida mujassamlashtirgan strukturali model orqali tasvirlanishi 
mumkin. Bu esa, har bir qism masala uchun, o’zaro aniq bir tarzda bog'langan, o’ziga 
mos keluvchi ishlov beruvchi elementlar strukturasini yaratish mumkin degan m a'noni 
anglatadi.
Uchinchi tamoyil elementlar va ular o’rtasidagi bog'liqlik konstruksiyasining bir 
turda bo’lishligi haqidagi aksiomaga asoslanadi:
97

---

- 
hamma oddiy masalalar, murakkab masalani qismlarga bo’lish orqali hosil 
qilinadi, shuning uchun bu masalalar hisoblash hajmi bo’yicha bir xil bo’lib, bir xil 
sxema asosida bog'langan aksioma, murakkab masalalami yechish uchun, bir xil turda 
bog'langan bir xil turdagi elementlardan tuzilgan tizim yaratish mumkin degan ma'noni 
anglatadi.
Bu 
tamoyillardan 
foydalanib, 
kompyuter 
tizimlarini 
yaratishga 
mikroprotsessorlami va mikro EHM lar rivojlanishi bilan yanada keng imkoniyat 
yaratildi. Shunday bir turdagi KTga ancha taniqli bo’lgan, fanlar akademiyasiga qarashli 
matematika instituti, «Impuls» IIB tomonidan yaratilgan «MINIMAKS» tizimini misol 
qilishimiz mumkin. Bu tizim bir turdagi KTlari sinfiga kirib, dasturli makrostrukturaga 
egadir. Tizimning struktura birligi elementar mashina hisoblanadi. Tizimdagi elementar 
mashinalar soni, unda yechilayotgan masalalar sinfiga bog'liqdir. Elementar mashina 
o z tarkibiga hisoblash moduli va mashinalami o’zaro bog'lovchi modullami kiritadi. 
Hisoblash moduli sifatida, 
tizimda M-6000, M-7000, 
SM EHM asosidagi 
protsessorlardan tuzilgan EXM lardan foydalaniladi. Mashinalararo bog'lovchi 
modullar, avtonom qurilmalar hisoblanib, ular elementar mashinalami o’zaro aloqa 
qilishlarini va qo’shni hisoblash modullari o’rtasida ma'lumotlar, adreslar va 
boshqaruvchi axborotlar uzatishni ta'minlaydi. 3.13-rasmda MINIMAKS tizimi 
elementar mashinalari o’rtasidagi bog'liqlik ko’rsatilgan. 3.13-rasmdan ko’rinib 
turibdiki, har bir elementar mashina qo’shni to’rtta elementar mashinalari bilan 
bog'langan bo’lib, ular yarim dupleksli ishlashni ta'minlovchi (1,2) ikki turdagi 
bog'lanish orqali o’zaro aloqa qiladilar.
cm
cm
cm
c
m
f m
[:
c m
c m
cm
cm
cm
3 .13-rasm. MINIMAKS tizimida elementar mashinalaming o’zaro bog'lanishi
98

---

Birinchi turdagi bog'lanishdan hisoblash modullari uzatayotgan ma'lumotlami 
OXQlari o’rtasida taqsimlash uchun va elementar mashinalar o’rtasida mantiqiy 
o’zgaruvchilami almashish va hisoblash modullari o’rtasida adreslar uzatish uchun 
foydalaniladi. Bir turdagi tizimlarni ishlashda eng muhim bo’lib, uning strukturasini 
dasturlash va sozlash hisoblanadi. Bu vazifa mashinali bog'lash modullari tarkibiga 
kiruvchi maxsus sozlash registrlari yordamida amalga oshiriladi. MINIMAKS tizimi 
texnologik jarayonlami avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlarida qo’llaniladi.
Bir turdagi KT rivojlanishi bir turdagi hisoblash muhitini hosil qiladi va ular ko’p 
komandali ko’p ma'lumotlar (KKKB) sinfiga mansub hisoblanadi. Bir turdagi hisoblash 
muhiti n -o ’lchovli turli tuzilishga ega bo’ladi. 3.14-rasmda bir turdagi hisoblash muhiti 
ko’rsatilgan.
3.14-rasm. Bir turdagi hisoblash muhiti 
Bu yerda: HYa - hisoblash yacheykasi
Har bir katakcha ikki o'lchovli tuzilishda qo'shni to'rtta katakcha bilan bog'lanadi, 
ikkita qo'shni katakcha orasida ikkita sozlovchi kanal va bitta ishchi axborot uzatish 
kanali o'tadi. Har bir hisoblash yacheykasi (HYa) kommutatsion va funksional 
komponentlardan tashkil topadi. HYasini bir turdagi hisoblash muhitida ko'rib 
chiqamiz. HYa tarkibiga bir razryadli protsessor elementi, qo'shni HYa bilan 
bog'lovchi dasturli kommutatorlar, HYa orqali ma'lumotlami uzatuvchi mantiqiy 
tranzistorli qurilmalar kiradi. 3.15-rasmda HYa (xotira) struktura sxemasi ko'rsatilgan. 
HYa funksional to'liq elementar amallar (i-ne, ili-ne) to'plamini bajarishni ta'minlash
99

---

kerak. Hisoblash muhiti strukturasida parallel bajariladigan jarayonlami vaqt bo'yicha 
moslashtirish uchun elementar xotira yacheykasi (XtYa) kiritilgan. XtYa aniqlangan 
miqdordagi taktli ma'lumotlami saqlash uchun xizmat qiladi va XtYa tashqi 
bog'lanishlari xuddi HYa kabi amalga oshiriladi. XtYa tarkibiga saqlash muddati 
dasturli ko'rsatiladigan xotira qurilmasi va axborotni uzatuvchi tranzit mantiqiy qurilma 
kiradi.
3.15-rasm. Hisoblash (xotira) yacheykasi struktura sxemasi
Bir turdagi hisoblash muhitini ishlashini tashkil etish HYa asosida quyidagi 
tamoyillardan foydalanib yaratiladi:
1) ixtiyoriy sondagi operatsiyalami parallel bajarish;
2) o'zgaruvchan, dasturli sozlanuvchi mantiqiy strukturali elementlar va ular 
o'rtasidagi bog'lanishlami konstruktiv bir turli bo'lishi.
Bir turdagi hisoblash muhitida parallellik tamoyili, uning hamma axborotlami 
qayta ishlovchi elementar qurilmalarini vaqt bo'yicha mustaqil ishlashini ko'rsatadi. 
Shunga k o 'ra HYalarining o'zaro mantiqiy bog'lanishi o'zgaruvchan bo'lib, unda 
yechilayotgan masalaning tahlil qilinishiga bog'liq bo'ladi.
Bir turdagi hisoblash muhitining afzalliklari:
- bir turdagi hisoblash muhitining, hisoblashlar hajmi ko'payib ketganda ham,
unumdorligini o'stirish imkoniyati borligi;

---

- elementlar o'rtasidagi bog'lanishlaming bir turda bo'lishligi va uning mantiqiy 
sxemasining o'zgaruvchanligi masalani yechish jarayonida kerakli puxtalikni 
ta'minlaydi;
- funksional jihatdan bir turdagi hisoblash muhiti ikki holatda bo'lishi mumkin, y a'n i 
qo'yilgan masalani yechishga sozlash holati va funksional masalani yechish holati. 
Bir turdagi hisoblash muhitini sozlashda HYani aniqlangan operatsiyani bajarishga 
tayyorlash kerak. Buning uchun PE tarkibida maxsus sozlovchi xotira qurilmalari 
kiritilgan. Sozlovchi xotira bajarilayotgan operatsiyani eslab qolib, qo'shni HYa 
bilan bog'lashni dastur orqali tashkil qilib, sozlangan axborotni uzatish yo'nalishini 
aniqlaydi. Sozlovchi dastur bir turdagi hisoblash muhitidan alohida tashkil qilinib, 
hisoblash muhiti boshqaruvchi qurilmasida (alohida mashina) saqlanadi.
Cheklangan 
sozlashga 
qaraganda, 
o'zgaruvchan 
sozlash 
sxemasi
moslashuvchanligi bilan ajralib turadi, lekin bunday sozlashni tashkil qilish ancha 
murakkab hisoblanadi.
Sozlash rejimi tugashi bilan masalani funksional yechish amalga oshiriladi. Bir 
turdagi hisoblash muhitining tezkorligi, uning tarkibidagi alohida HYa larining 
tezkorligi va ulaming soni bilan aniqlanadi.