O' zbekiston respublikasi oli y va o r t a maxsus ta'lim vazirlig I abu rayhon beruniy n o m ida g I

K onveyerli kompyuter tizim lariga misollar. 
Axborotlarga konveyerli ishlov 
berishga mo'ljallangan, taniqli bo'lgan kompyuter tizimlarini ko'rib chiqamiz. Bunday 
tizimlarga CONTROL DATA firmasi tomonidan ishlab chiqarilgan CYBER 170, IBM 
360/195, ASC, STAR-100, CRAY1,2,3 va boshqa konveyerli kompyuter tizimlarini 
misol qilib keltirishimiz mumkin.

---

STAR tizimida magistralli ishlov berish tamoyilidan foydalaniladi. Bu esa tizimda 
ikkala turdagi konveyerdan ham ya'ni, konveyerli buyruqlardan va ma'lumotlarga 
konveyerli ishlov berishdan foydalanilganligini anglatadi. 3.18-rasmda STAR-100 
tizimi ko'rsatilgan.
3.18-rasm. STAR-100 tizimi 
Bu yerda: XM - xotira moduli, XBQ - xotirani boshqarish qurilmasi, PP3 - siljuvchi 
vergulli qo'shish va ko'paytirish protsessori, PPF3 - siljuvchi vergulli qo'shish va 
qo'zg'almas vergulli ko'paytirish protsessori, MKP - maxsus 16 razyadli konveyerli 
protsessor.
STAR-100 tizimi uchta konveyerli protsessorga egadir;
1) 
PP3 - siljuvchi vergulli qo'shish va ko'paytirish operatsiyasini bajaruvchi 
konveyerli qurilmaga ega bo'lgan protsessor;
2) PPF3 - siljuvchi vergulli qo'shish qurilmasiga va qo'zg'almas vergulli 
ko'paytirish, bo'lish, kvadrat ildizdan chiqaruvchi ko'p maqsadli konveyerli qurilmaga 
ega bo'lgan konveyerli protsessor;
3) MKP - qo’zg'almas vergulli va bir qancha mantiqiy amallar bajaruvchi 16 
razryadli konveyerli maxsus protsessor.
Konveyerli protsessorlar 64 yoki 32 razryadli sonlar ustida operatsiyalar bajarib, 
har 40 ns.da ma'lumotlar oqimi va buferlami boshqarish blokiga natijalami berib turadi.

---

Tezkor xotira qurilmasi modullilik tamoyili asosida (32 xotira moduli) yaratilgan 
bo'lib, boshqarish qurilmasi boshqaruvida adreslarni navbatma-navbat o'qish asosida 
ishlaydi. Xotiraga murojaat qilish har bir 40 nsda amalga oshiriladi (OXQ to'liq sikli - 
1,28 mns, ya'ni 40x32 ns). Siljuvchi vergulli konveyerli summator maxsuslashtirilgan 
operatsion qurilmaga ega bo'lgan to'rtta segmentlardan tashkil topgan. Har bir 
segmentning takrorlanish davomiyligi 40 ns bo'lib, siljuvchi vergulli qo'shish 
operatsiyasini bajarish vaqti 160 ns.gateng.
Konveyerli ko'paytiruvchi 8 ta segmentdan tashkil topgan bo'lib, ko'paytirish 
amalini bajarishga 320 ns vaqt sarf qiladi. STAR-100 tizimi unumdorligi 100 mln 
ope/sekundga teng.
STAR konveyerli ishlov beruvchi qurilmaning so'ngi ishlab chiqarilgan turlari 
ko'p maqsadli qilib yaratilgan (bitta amalni bajarishga mo'ljallanmagan) bo'lib, uning 
tarkibiga barcha amallar to'plamini bajarishga kerakli bo'lgan segmentlar kiritilgandir.
Dunyodagi eng yuqori unimdorlikka ega bo'lgan tizimlardan biri CRAY3 tizimi 
hisoblanadi (birinchi modeli 1976 yilda yaratilgan, so'nggi modeli 1992 yilda 
yaratilgan). Bu tizim da ishlov berishning konveyerli tamoyilidan maksimal darajada 
foydalaniladi, y a'n i tizim konveyer buyruqlariga, arifmetik va mantiqiy amallar 
konveyeriga ega bo'lib, axborotlarga ishlov berishni bir qancha qurilmalar yordamida 
birgalikda bajaradi. Shuning uchun bu tizim unimdorligi 250 mln ope/sekundni tashkil 
qiladi.
CRAY tizimining fimksional sxemasi 3.19-rasmdatasvirlangan.
CRAY tizimi to ’rtta qismdan tashkil topgan; funksional qurilma, registrlar, dasturli 
boshqariluvchi, xotira va kiritish-chiqarish qurilma. Tizimda konveyerli rejimda 
ishlovchi to'rtta adresli, skalyar siljuvchi vergulli operatsiyali va vektorli guruhga 
bo lingan 12 ta funksional qurilma mavjud. Har bir funksional qurilmadagi segmentlar 
soni bittadan о n to rttagacha bo lishi mumkin bo'lib, ulaming soni amallaming 
murakkbligiga bog'liqdir. Har bir magistral qurilmadagi segmentlar sonining qanchalik 
kam bo'lishligi, uning ustunligini ko'rsatib turadi, chunki ular tezda to'lib qoladi.
Tizimning operativ xotirasi KISlar asosida yaratilgan bo'lib, bir milliondan to'rt 
milliongacha sig'im ga egadir. OX 64 kiloso'z sig'imli mustaqil bajaruvchi xotirali 16ta 
blok ko'rinishida tashkil qilingan. Tizim 64ta razryadli so'zlar bilan ishlaydi, ulardan 8
106

---

razryadi xatoliklami aniqlash va tuzatish uchun ishlatiladi, bu esa axborotni saqlashni 
yuqori ishonchliligini ta'minlaydi.
Mustaqil bloklar adreslami 16 marotaba navbatma-navbat tashkil qilish 
imkoniyatini beradi. Xotiraga murojaat qilish davri 50 ns.ga teng. Tizimning shunday 
unimdorlikka erishishiga asosiy sabab bo'lib, uning tarkibida tezkor registrlaming 
mavjudligi hisoblanadi. Tezkor registrlar uch guruhga bo'lingandir: adresli A-registrlar, 
skalyar S-registrlar va vektor V-registrlar. Bu registrlarga murojaat qilish vaqti 6 ns.ga 
teng bo'lib, tizim tarkibida 8ta 64 razryadli so'zni saqlash imkoniyatiga ega vektorli V- 
registrlar, 8ta 24 razryadli adresli A-registrlar va 8ta 64 razryadli S-registrlar mavjuddir.
Tizimdagi tezkor registrli vositalar konveyerli va vektorli ishlov berishni qo'llab- 
quvvatlash uchun mo'ljallangandir. Bu registrlar vektorli amallami bajarishda xotiraga 
murojaat qilishdan tizimni ozod qilib, konveyerlami yuqori tezlikda yuklashni va ular 
o'rtasida axborotli bog'lanishini ta'minlaydi.
Tizimning boshqarish qurilmasi, an'anaviy boshqarish qurilmasi elementlaridan 
tashqari, yana to'rtta buyruq buferlariga (har biri 64 buyruqli so'zga ega), maxsus 
vektor uzunligi registri va vektorli maska registriga egadir. Buyruqlar 16 va 32 razryadli 
formatga egadir. Amallar tarkibi universal bo'lib, faqatgina bo'lish amali o 'm ig a 
teskari qiymatni ayirish operatsiyasi bajariladi. Umumiy operatsiyalar soni 128ga teng. 
Arifmetik va va mantiqiy buyruqlar 16 razryadli formantga egadir. Axborotlami 
kiritish-chiqarish to'rtta guruhga birlashtirilgan 24ta kanal orqali amalga oshiriladi. 
Tashqi abonentlar bilan bog'lanish uchun tashqi EHMdan foydalaniladi.
CRAY tizimining asosiy xususiyatlarini ko'rsatib o'tamiz:
1. Konstruksiyasining oddiyligi, qurilmalar o'rtasida axborot uzatish vaqtining 
qisqaligi (12,5 ns), va adreslash tizimining moslashuvchanligi (massivlardan 
tanlash qatori bo'yicha, ustunlar bo'yicha, diagonal yo'nalishida ixtiyoriy doimiy 
qadamlar bo'yicha amalga oshirilishi mumkin).
2. Tizim tarkibida to'rtta yig'uvchini boshqarish uchun to'rtta kontrollerdan tashkil 
topgan diskli xotira qismi tizimining mavjudligi (umumiy hajmi 76854 mlrd.bit).
3. Zamonaviy DTdan foydalanish, ya'ni 63ta masalaga multidasturli ishlov 
berishga mo'ljallangan operatsion tizim, makroassembler, standart dasturlar 
kutubxonasi va boshqa vositalaming mavjudligi.
107

---

Yuqorida ko'rsatib o'tilgan xususiyatlar CRAY tizimini yuqori unimdorlikka ega 
ekanligini ta'minlaydi.
K o'rib chiqilgan CRAY tizimi birinchi yaratilgan oddiy strukturali, konveyerli HT 
hisoblanadi. Oxirgi yaratilgan, yuqori quvvatli modellarda CRAY firmasi 2 tadan 8 
tagacha protsessorlardan foydalangan va bunday tizim unimdorligi 1000 mln opr/sek ga 
teng.
Konveyerli-vektorli HK.
3.19-rasm. CRAY tizimi
Konveyerli-vektorli KTlari asosan murakkab ilmiy-texnik masalalami yechishda, 
jumladan vektorli kattaliklar bilan aniqlanadigan funksiyalarini yechishda qo'llaniladi.

---

CRAY tizimining ishlashi axborotlarga vektorli va skalyar ishlov berishning 
magistralli tamoyiliga asoslagan. Tizimdagi yuqori samaradorlikka uning tarkibidagi bir 
qancha magistrallarda hisoblashlami bir vaqtda bajarilishi va bu magistrallami bir- 
biriga ketma-ket ma'lumot uzata olinadigan zanjir qilib birlashtirilganligi hisobiga 
erishilgandir.