Ob’ektga yo’naltirilgan ma’lumotlar bazasi

Ma’lumotlar bazasi tushunchasi maydon, yozuv, fayl (jadval) kabi elementlar bilan chambarchas bog‘liq .
Maydon-bu ma’lumotlarni mantiqiy tashkil etishni elementar birligi bo‘lib, u axborotni eng kichik va bo‘linmas birligi bo‘lgan rekvizitga mos keladi. Maydonni tasvirlash uchun quyidagi tavsiflardan foydalaniladi:
Maydon nomi, masalan, familiyasi, ismi, tug‘ilgan sana, lavozimi, ish staji, mutaxassisligi.
Maydon turi, masalan, son (chislovoy), simvol (simvolьnыy), sana/vaqt (data/vremya), mantiqiy (logicheskiy).
Maydon uzunligi (o‘lchami), masalan, eng ko‘p simvollar sig‘imi;
Maydon aniqligi, (son tipidagi ma’lumotlar uchun) masalan, sonning o‘nlik ksr qismini aks ettirish uchun o‘nlik raqamdan to‘rtta.
Yozuv –bu mantiqiy bog‘langan maydonlar to‘plami. YOzuv tuzilishi uchun uning tarkibiga kiruvchi maydolar tarkibi va joylashishi ketma-ketligi bilan aniqlanib, ularni har biri ichida elementar yozuvlarning nusxasi deb ataladi. YOzuv ob’ektning biror bir elementi haqida to‘liq ma’lumotni ifodalaydi.
Fayl (jadval) -bu bir xil tuzilmaga ega bo‘lgan yozuvning nusxalar to‘plamidir. U o‘zicha har bir maydonda qiymatga ega.
Misol . STUDENT faylidagi (jadvalidagi) yozuvlarning mantiqiy strukturasini tavsiflashga doir misolda ko‘rsatilgan. STUDENT faylidagi yozuvning tuzilishi chiziqli bo‘lib, u o‘zgarmas uzunlikdagi yozuvlardan iborat. Yozuv maydonlari takrorlanuvchi qiymatlar guruhiga ega emas. Maydon qiymatiga murojaat uning nomeri bo‘yicha amalga oshiriladi.
Har bir MB jadvali o‘zining birlamchi kalitiga ega bo‘lishi mumkin. Birlamchi kalit deganda ezuvlar kaytarilmasligini ta’minlovchi maydon (polya) yoki maydonlar guruxi tushiniladi. Birlamchi kalit sifatida ishlatiladigan maydon eki maydonlar guruxi, bir xil yozuvga ega bo‘lmaslik shartini bajarishi kerak. Boshqa maydonlarida bir xil yozuvlar takrorlanishi mumkin. Shu sabab ular birlamchi kalit bo‘laolmaydi. Birlamchi kalit qisqa va sonli maydonlardan tashkil topishi maqsadga muvofiqdir. MB jadvaliga birlamchi kalitni kiritishdan maqsad, jadvaldagi ma’lumotlarni izlash, tartiblashtirish va tanlab olishda qulaylikni beradi. Birlamchi kalit kiritish yoki kiritmaslik foydalanuvchi tamonidan MB jadvali strukturasini tashkil qilishda aniqlanadi
29.Mavzu: Amaliy dasturlashda MB bilan ishlash.
Ma’lumotlar bazasi — biror sohaga oid o‘zaro bog‘langan ma’lumotlar yig‘indisining disk tashuvchidagi tashkiliy jamlanmasidir. Boshqacha qilib aytganda, ma’lumotlar bazasi — bu kompyuter xotirasiga yozilgan ma’lum bir strukturali, o‘zaro bog‘langan va tartiblangan ma’lumotlar majmui bo‘lib, u biror bir obyåktning xususiyatini, holatini yoki obyåktlar o‘rtasidagi munosabatni ma’lum ma’noda tavsiflaydi. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) — bu dasturiy va apparat vositalarining murakkab majmui bo‘lib, ular yordamida foydalanuvchi ma’lumotlar bazasini yaratishi va shu bazadagi ma’lumotlar ustida ish yuritishi mumkin. MBBT o‘z maxsus dasturlash tillariga ham ega bo‘lib, bu tillarga buyruqli dasturlash tillari deyiladi. MBBTga Oracle, Clipper, Paradox, FoxPro, Access va boshqalarni misol kåltirish mumkin. MBBT asosiy xususiyatlari — bu nafaqat ma’lumotlarni kiritish va saqlashda ishlatiladigan protsåduralar tarkibi bo‘lmasdan, ularning strukturasini ham tasvirlaydi. Ma’lumotlarni o‘zida saqlab va MBBT ostida boshqariladigan fayl oldin ma’lumotlar banki, kåyinchalik esa “Ma’lumotlar bazasi” deb yuritila boshlandi. Ma’lumotlarni boshqarish tizimi quyidagi xossalarga ega: ü fayllar to‘plami mantiqiy kålishuvni quvvatlaydi; ü ma’lumotlar ustida ish yuritish tili bilan ta’minlaydi; ü har xil to‘xtalishlardan kåyin ma’lumotlarni qayta tiklaydi; ü bir nåcha foydalanuvchilarning parallål ishlashini ta’minlaydi. Ma’lumotlarni tashkil qilishga bo‘lgan tarmoqli yondashish iyerarxik kengaytmali bo‘ladi. Iyerarxik strukturali yozuv — avlod bitta ajdodda aniq bo‘lishi kerak.
Ma’lumotlar bilan ish yuritish
Taxminiy amallar to‘plami quyidagilar bo‘lishi mumkin: ü bir xil turdagi yozuvlarga ega to‘plamda aniq yozuvni topish; ü ayrim bog‘lanishlar yordamida ajdoddan birinchi avlodga o‘tish; ü ayrim bog‘lanishlar yordamida keyingi avlodga o‘tish; ü ayrim bog‘lanishlar bo‘yicha avloddan ajdodga o‘tish; ü yangi yozuv yaratish; ü yozuvni o‘chirish; ü yozuvni modifikatsiyalash; ü bog‘lanishni tashkil etish; ü bog‘lanishni olib tashlash; ü boshqa bog‘lanishni tashkil qilish va boshqalar. Butunlikka chåklovlar. Umuman olganda butunlikka cheklov talab qilinmaydi, låkin ayrim hollarda butunlik murojaat bo‘ycha talab qilinadi (xuddi iyerarxik modåldagiga o‘xshab).
Ma’lumotlarning tarmoqli strukturasida esa avlodlar ajdodlarda istalgan sonda bo‘lishi mumkin. Tarmoqli MBda yozuvlar va ular orasidagi bog‘lanishlar tashkil topgan, ya’ni yanada aniqrog‘i MB strukturasining har bir tipidagi nusxalar to‘plamidagi yozuvlar turi to‘plami va berilgan aloqa turlari to‘plamidagi har bir turdagi nusxalar to‘plamini taskil qiladi. Bog‘lanishlar ikki xil turdagi yozuvlar uchun aniqlanadi: ajdod va avlod. Aloqa turi nusxasi ajdod yozuv turining bitta nusxasi va avlod yozuv turi tartiblangan nusxalar to‘plamidan tashkil topadi. P ajdod yozuv turi va C avlod yozuv turi bilan berilgan L bog‘lanish turi uchun quyidagi ikki shart bajarilishi kerak: ü P turning har bir nusxasi faqat bitta ko‘rinishdagi L ning ajdodi hisoblanadi; ü Har bir Ñ ko‘rinishdagi nusxa bittadan ortiq bo‘lmagan L ko‘rinishning avlodi hisoblanadi.

30.Mavzu: MB larining qo’shimcha tushunchalari va kelajak istiqbollari

Infologik modållashtirishning maqsadi — tuziladigan ma’lumotlar bazasida shakllanishi mumkin bo‘lgan ma’lumotlarni tasvirlash va yig‘ish usullarini odamlar uchun tabiiy ta’minlashdir. Shuning uchun ma’lumotlarning infologik modålini tabiiy tilga mos qilib qurishga harakat qilinadi. Infologik modålni qurishning asosiy konstruktiv elåmåntlari: ü mohiyat; ü mohiyatlar orasidagi bog‘lanish; ü xossalar (atributlar). Mohiyat — har xil obyåkt (obyåkt — bu biz ularni bir-biridan farqlaymiz), uning ma’lumotlari ma’lumotlar bazasida saqlanadi. Mohiyat odam, joy, samolyot, råyslar, gullar va boshqalar bo‘lishi mumkin. Mohiyat turi va mohiyat nusxasi tushunchalari mavjud, ularni bir-biridan farqlash kårak. Mohiyat turi tushunchasi bir jinsli narsalar, hodisalar, shaxslar uchun qaraladi. Mohiyat nusxasiga aniq narsalar to‘plami sifatida qaraladi. Masalan, mohiyat turi SHAHAR, uning nusxasi esa — TOSHKÅNT, MOSKVA bo‘lishi mumkin. Atribut — mohiyatni xaraktårlovchi nomlar. U o‘zida yagona murakkab bo‘lmagan strukturani tasvirlab, mohiyat holatini xaraktårlaydi. Masalan, “O‘quvchi” mohiyati atributi — kod, familiya, ism, manzil, yosh va boshqalar. Mohiyat atributlari to‘plami chåksizdir. U axborot tizimlari bilan ishlaydigan foydalanuvchi talabiga va yåchiladigan masalaga bog‘liqdir. Yana bir misol: AVTOMOBIL mohiyati atributi bu — tur, marka, nomår bålgisi, rangi va boshqalar. Bu yårda tur bilan nusxa orasida farq mavjud. Rang atributi turi ko‘p qiymatli yoki nusxali: qizil, ko‘k, oq va boshqalar. Mohiyat va atribut turlari orasida absolyut farq yo‘q. Mohiyat turi bilan aloqada faqat atribut bor. Boshqacha kontåkstda atribut o‘zi mustaqil mohiyat bo‘lib qatnashishi ham mumkin. Masalan, avtomobil zavodi uchun rang — bu faqat ishlab chiqarish mahsuloti atributi, lok-bo‘yoq fabrikasi uchun esa rang — mohiyat turidir. 16 www.ziyouz.com kutubxonasi Kalit — atributlarning minimal to‘plami, uning qiymati yordamida kårakli mohiyat nusxasini topish mumkin. Masalan, samolyotlar uchishi uchun “Reys jadvali” mohiyati kalitlari “Reys nomåri” yoki “Jo‘nash joyi”, “Uchish vaqti” va “Qo‘nish joyi” to‘plami bo‘lisi mumkin. Aloqa — ikki yoki undan ortiq mohiyatlarning bir-biri bilan o‘zaro bog‘lanishidir. Agar ma’lumotlar bazasini faqat bir-biri bilan bog‘lanmagan ma’lumotlar bilan to‘ldirishga yo‘naltirilsa, u holda uning strukturasi juda oddiy bo‘ladi. Låkin, MBni tuzishning asosiy talablaridan biri — bu boshqa mohiyat qiymati bo‘yicha bitta mohiyatni izlab topish imkoniyatini ta’minlashdir. Buning uchun ular orasida aloqani aniqlashni tashkil etish zarur. Råal ma’lumotlar bazasida yuzlab yoki minglab mohiyatlar birbiri bilan millionlab bog‘lanish o‘rnatishi kamdan kam. Bunday bog‘lanishlar to‘plami infologik modålning murakkabligini bildiradi.