Obligatsiyalar va aksiyalar bozori

Ishtirok etuvchi aksiyalar – qayd qilingan dividend hajmidan yuqori qo‘shimcha foydani taqsimlashda ishtirok etadigan imtiyozli aksiyalar.
Dividend stavkasi tartibga solinadigan aksiyalar. Ular bo‘yicha dividend stavkasi boshqa foiz stavkalariga, masalan, bank krediti qiymatiga bog‘liq bo‘ladi.
Katta va kichik imtiyozli aksiyalar. Imtiyozli aksiyalar chiqarar ekan, emitent ayrim aksiyalar chiqarilishiga boshqa aksiyalar chiqarilishidan kattalik berishi mumkin. Kattalik tushunchasi da’volarni qondirishda navbat tartibini anglatadi (birinchi bo‘lib «katta»roq qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha qarzlar to‘lanadi va da’volar qondiriladi).
Chaqirib olinadigan aksiyalar – aksiyadorlik jamiyati ularni qaytarib sotib olish yo‘li bilan chaqirib olishi mumkin bo‘lgan aksiyalar.
Sotuvga opsionli imtiyozli aksiyalar, bu qimmatli qog‘ozlar egalariga belgilangan muddat o‘tganidan so‘ng va belgilangan narx bo‘yicha aksiyani emitentga sotishga imkon beradi (opsion ijro etgan holda qayta sotib olish). Masalan, o‘rtacha bozor foiz darajasidan oshganda aksiya egasi o‘z mablag‘larini yanada yuqoriroq foizlar ostida yangi qimmatli qog‘ozlarga investitsiya qilish uchun o‘z aksiyasini emitentga qaytarini afzal ko‘radi. Boz ustiga, bu ishni u birlamchi joylashtirish narxi bo‘yicha bajarishi mumkin (agar ikkilamchi bozorda aksiyaning kurs qiymati birlamchi joylashtirish narxidan past bo‘lsa). Agar qaytarish shartlari uning uchun foyda keltirmaydigan bo‘lsa, investor o‘z opsionidan foydalanmasligi ham mumkin.
Ovoz beruvchi imtiyozli aksiyalar. Bunday aksiyalar umumiy tartibda chiqarilishi ham, emitentning belgilangan shartlarni bajarmasligi oqibatida bunday xislatga ega bo‘lishi ham (masalan, investorga dividend to‘lovlari to‘lanmaganda) mumkin.
O‘zbekiston Respublikasining «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqini himoya qilish to‘g‘risida»gi qonunida aksiyadorning huquqlari batafsil yoritilgan. Qonunga ko‘ra aksiyadorlar:

• 
  jamiyat mablag‘iga qo‘shgan hissasini va shunga muvofiq topilgan foydaning bir qismini dividend tariqasida olishi;
  
• 
  aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishida qarorlarni ishlab chiqarishda ovoz berish, mazkur hissadorlik jamiyatining sotib olishda ustunlik qilish;
  
• 
  inqirozga uchragan chog‘da hissadorlik jamiyatining bir bo‘lagiga egalik qilish;
  
• 
  o‘z manfaatlarini ifodalash va himoya qilish maqsadida uyushmalar va boshqa jamoat tashkilotlariga birlashish va h.k.
  

Bu huquqlar aksiyalarning xillariga qarab o‘zgarib turishi mumkin. Masalan, oddiy aksiyalar egalari jamiyat Ustaviga muvofiq aksiyadorlar umumiy yig‘ilishida barcha masalalar bo‘yicha ovoz berish huquqi bilan ishtirok etsa, imtiyozli aksiyalarning egasi bunday huquqga ega emas va h.k. Aksiyalarni boshqa shaxsga mulk qilib o‘tkazish mumkin. Bu holdagi egasi yozilgan aksiyalar (sotib olinishi, hadya qilinishi, meros bo‘lib o‘tganda) egasining o‘zgarganini qayd etuvchi organ aksiya yangi egasining ismi yoki nomini kiritadi.
Aksiyadorlik jamiyati ma’lum bir vaqt o‘tgandan keyin aksiyalarni qayta sotish, o‘z xodimlari orasida tarqatish yoki bekor qilish maqsadida aksiyadorlardan ularni sotib olish ham mumkin. Chunki aksiyalar ko‘pi bilan bir yil ichida joylashtirilishi lozim. Ana shu davr ichida dividendlarni taqsimlash, shuningdek, aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishida ovoz berish va kvorumni aniqlash jamiyat sotib olgan o‘z aksiyalarini hisobga olmagan holda o‘tkaziladi. Jamiyat o‘z aksiyalarini mustaqil ravishda yoki investitsiya institutlari orqali sotib olishi mumkin. Aksiyalar chiqarilganda ularning nominal aksiyada ko‘rsatilgan, (masalan, 100 dollar, 500 dollar, 100 so‘m va h.k.) qiymati bo‘ladi, lekin ular bozor narxida sotiladiki, narx nominal qiymatidan yuqori yoki past bo‘ladi. Bozordagi talab va taklifga qarab aksiyaning bozor narxi shakllanadi, bunga bozor kursi deb ataladi. Bozor kursi yoki narxini belgilanishi qimmatli qog‘ozlar katirovkasi deyiladi va u fond birjasida amalga oshiriladi. Qimmatli qog‘ozlarning bozorda yaxshi sotilishi korxona, firma uchun o‘zgalar pulini moliyaviy resursga va so‘ngra kapitalga aylantirib, o‘zining mavqeini mustahkamlab yaxshi foyda olishga imkon beradi.
Aksiya taqdim etishi mumkin bo‘lgan qo‘shimcha huquqlarga oltin aksiya yorqin misol bo‘la oladi. U kompaniya nizomida uni «oltin» qiladigan maxsus huquq – eng muhim masalalar bo‘yicha qolgan barcha aksiyadorlarning qarorlarini to‘sib qo‘yish huquqini istisno qilganda kompaniyaning boshqa aksiyalaridan umuman farq qilmaydi. Bunday aksiya, qonunchilikka muvofiq, xususiylashtirish jarayonida paydo bo‘lishi va faqat ijroiya hukumati organlariga tegishli bo‘lishi mumkin. U kompaniyadan aktivlarni chiqarishning oldini olish maqsadida chiqariladi. Ushbu aksiya uning egasiga quyidagi masalalar bo‘yicha yig‘ilish qaror qabul qilganda VETO huquqini beradi:
1) aksiyadorlik jamiyati nizomiga qo‘shimcha va o‘zgarishlar kiritish;
2) jamiyatni qayta tashkil qilish va tugatish;
3) aksiyadorlik jamiyati mulkini garovga qo‘yish, ijaraga berish, sotish yoki boshqa shaklda boshqalar ixtiyoriga o‘tkazish;
4) sho‘ba korxonalar tashkil qilish;
5) boshqa korxonalarda ishtirok etish.
Belgilangan muddat yakun topishi bilan oltin aksiya sotiladi, barcha qo‘shimcha huquqlarni yo‘qotadi va oddiy aksiyaga aylanadi. Aksiyani ishonch aossida boshqarish va garovga qo‘yishga ruxsat etilmaydi. Aksiyalar paketiga egalik qilish ham ularning egasiga qo‘shimcha huquqlar berishi mumkin, lekin shu bilan birga, ayrim majburiyatlar ham kelib chiqadi. Masalan, kapitalning 1% iga teng bo‘lgan aksiyalar paketiga egalik qilish investorga aksiyadorlarning to‘liq ro‘yxati bilan tanishi chiqish huquqini beradi, 30% aksiyalarga egalik qilish esa – qolgan barcha aksiyadorlarga ularning aksiyalarini sotib olishni taklif qilish majburiyatini yuklaydi.

Prezidentimiz Sh.Mirziyoev tomonidan 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha Harakatlar Strategiyasi qabul qilindi. Mazkur Harakatlar Strategiyasining 3.1-bandida “kapitalni jalb qilish hamda korxona, moliyaviy institutlar va aholining erkin resurslarini joylashtirishdagi muqobil manba sifatida fond bozorini rivojlantirish” ko‘zda tutilgan¹. Kapitalni jalb qilishning muqobil manbasi sifatida aksiyalar butun dunyoga keng tarqalganligi va o‘ziga xos xususiyatlari bilan mavjud qimmatli qog‘ozlarning ichida eng asosiy o‘rinni egallaydi. Aksiya egasi aksiyadorlik jamiyati tugatilayotganda mulkning taqsimlanishida qatnashish va mulkka egalik qilish huquqiga ega. Aksiyalarga to‘lanadigan dividend miqdori aksiyadorlik jamiyatining iqtisodiy samarasiga qarab hamda aksiyadorlarning qaroriga asosan doimo o‘zgarib turadi. Kam miqdorda bo‘lsa-da, barqaror o‘sib boruvchi dividend to‘laydigan kompaniyalarga, nomuntazam, hatto yirik miqdorda dividend to‘laydigan kompaniyalarga nisbatan katta ishonch tug‘iladi. O‘zbekiston Respublikasining 2015 yil 3 iyunda yangi tahrirda qabul qilingan “Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida” gi qonuniga ko‘ra, aksiya – o‘z egasining aksiyadorlik jamiyati foydasining bir qismini dividendlar tarzida olishga, aksiyadorlik jamiyatini boshqarishda ishtirok etishga va u tugatilganidan keyin qoladigan mol-mulkning bir qismiga bo‘lgan huquqini tasdiqlovchi, amal qilish muddati belgilanmagan egasining nomi yozilgan emissiyaviy qimmatli qog‘oz hisoblanadi².

Hozirgi zamonda aksiyalarni chiqarish shakli tubdan o‘zgardi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan davlatlarda aksiyadorlik jamiyatining rekvizitlari ifodalangan qog‘oz shaklidagi aksiyalar chiqarilishi kam kuzatiladi. Endilikda zarur ma’lumotlar kompyuter xotirasidagi yozuvlar bilan almashtirilmoqda. Aksiyadorlarga esa ularning aksiyalar soni, seriyasi va nomeri ko‘rsatilgan ko‘chirma (ayrim davlatlarda sertifikat) beriladi. 2008 yildan boshlab respublikamizda ham aksiyalar muomalaga hujjatsiz (elektron) shaklda chiqariladi. Hozirgi paytda respublikamiz qonunchiligida aksiyalarning faqat “egasining nomi yozilgan” turiga ruxsat etilgan, xolos.
Ilk aksiyadorlik jamiyatlari XVII asrda paydo bo‘lgan bo‘lsa-da, ularning faol tarzda rivojlanishi XIX asrning ikkinchi yarmiga to‘g‘ri keladi³. Respublikamizda esa mustaqillikdan so‘ngra aksiyadorlik jamiyatlarini tashkil etish boshlandi, 1994 yildan boshlab esa davlat mulkini xususiylashtirish va aksiyadorlik jamiyatlarini tashkil etishga katta ahamiyat berildi.
Aksiyadorlik jamiyatlarining tashkil etilishi aksiyadorlik kapitalini shakllantirish uchun foydalaniladigan aksiyalarni chiqarishga sabab bo‘ldi. Aksiyadorlik kapitali aksiyalar nominal kursining oshirilishi yoki qo‘shimcha aksiyalarni joylashtirilishi hisobiga ko‘payadi. Ammo, respublikamiz qonunchiligiga ko‘ra aksiyadorlik jamiyatlarining ustav kapitali aksiyalar nominal kursining oshirilishi hisobiga amalga oshirilmaydi.